Het papieren gevaar. Verzamelde geschriften (1917-1947) (3 delen)

Dirk Schäfer
15 april 1918 (UD)

Beethoven: Pianosonate in C, op. 53 (Waldstein)
Chopin: Andante spianato en Grande polonaise brillante, op. 22
Debussy: L'isle joyeuse en een tweede niet met name genoemd werk

Ziedaar een pianogrootheid die Debussy speelt. Eindelijk! Want geen der meesterpianisten die ons de laatste jaren bezochten, heeft het noodzakelijk gevonden om zich voor het werk, dat immers óók pianistisch geheel nieuwe mogelijkheden opent, te interesseren. Dirk Schäfer deed het ditmaal ook nog wel niet ‘ronduit’ (het concert werd geannonceerd als ‘Beethoven-Chopin-avond’) maar hij deed het tenminste! Hoe zouden wij hier één avond - desnoods een halve - van louter moderne pianomuziek weten te appreciëren! Debussy's Préludes... kent men hier niet, behalve, geloof ik, een paar van de allereenvoudigste: La fille aux cheveux de lin, Minstrels, Le vent dans la plaine. 's Meesters Études, de Children's corner, de Estampes... onbekend! Van Ravel: alleen de Sonatine; Gaspard de la nuit... onbekend. En Roussels werk (Sonatine), de schitterende pianomuziek der nieuwe Spanjaarden, wie hoorde ze hier nog spelen? Nog geen noot hoorden wij hier van Arnold Schönberg, van de voornaamste Duitse nieuwlichter (dat de massa er geen jota van zou begrijpen, erom lachen zou, is geen reden om hem ongespeeld te laten!!). Wie kent het pianowerk van Václav Stépan, van Josef Foerster, van Ferruccio Busoni (de prachtige Sonatina, de Berceuse!)?

Een ontboezeming die mij van het hart moest, na de beide meesterwerken van Debussy die Schäfer zaterdagavond speelde. Schäfer, Andriessen¹⁷⁵ en Evert Cornelis zijn, geloof ik, de enige pianisten die zich met ‘het repertoire’ niet meer voldaan gevoelen. Inderdaad, een verblijdende onvoldaanheid!

175 Bedoeld is Willem Andriessen.

[p. 121]

Beethoven-Chopin. Wat nog te zeggen van Beethovens piano-symfonie opus 53?¹⁷⁶ De Waldstein-sonate, het Hammerklavier, Appassionata, Adieux-absence-retour,¹⁷⁷ Mondschein, Pathétique, het zijn zoveel kostbaarheden die men bezit en waarvan men slechts van tijd tot tijd een reproductie behoeft, zó voortreffelijk als die van Schäfer, om daarop weer maanden, jaren desnoods, te kunnen leven.

Dirk Schäfer speelt Beethoven inderdaad voortreffelijk! Ik wil niet zeggen: onovertrefbaar; ik herinner mij nog andere, meer dramatiserende of lyrischer interpretaties, die mij sterker zijn bijgebleven dan Schäfers reproductie dit waarschijnlijk zal doen. Doch ik moet hier onmiddellijk bijvoegen dat dit een absoluut subjectieve opinie is, die noch tegen, noch voor Schäfers opvatting getuigt. Wel degelijk is het een reproductie van een der grootsten; als een Meester speelt Schäfer altijd.

Chopin was waarschijnlijk emotionerender. Ik zou geen reproductor kunnen noemen die Chopins melodieën ontroerender weet uit te zingen, geen ook die al zijn fiorituren zo het karakter van absolute noodzakelijkheid vermag te verlenen. Het Andante spianato vooral was subliem. Schäfer vervulde de eindeloos wijde, vlakke vergezichten met zo subtiele, vermurwende emoties, dat ik geen woorden heb om te beschrijven hoe schoon het was. De klaterende, gouden Polonaise brillante die er onmiddellijk op volgt, deed misschien wat leeg aan; ik geloof, men kan in dit stuk niet veel meer aanbrengen dan de noten - maar dat zijn er dan op zichzelf ook heel wat! Misschien zelfs wel wat te veel!

Wat ten slotte Schäfers Debussy-spel betreft: is het niet verbluffend dat een Beethoven-Chopin-speler als hij zo meeslepende en zo persoonlijke accenten voor Debussy's (betrekkelijke) kleinkunst weet te vinden? Men zou van mening kunnen zijn dat deze Debussy wat hevig, zeer definitief klonk, dat bijvoorbeeld de fanfaronnerende ritmen op het slot van de L'isle joyeuse iets te stralend-helder waren. Misschien vindt men, evenals ik, het tempo waarin Schäfer dit speelt, rijkelijk snel en klaterend. Ik persoonlijk voel de feestelijkheden van een Debussy altijd meer als iets uit de verte - het lijkt mij dat Debussy zijn feesten meemaakt als een Koning ter wiens ere het Festijn daar is, doch die zelf zich daarom toch nog niet bedrinkt aan de gouden wijn der Vreugde, die zelf daarom toch nog geen deel heeft aan de duizelende werveling van de Dans. Dit juist schijnt mij een zeer duidelijk kenmerk van Debussy's kunst: het in wezen buiten, boven de gebeurtenissen staan, die zo virtuoos en met zo geraffineerde accenten geschilderd worden. In Masques bijvoorbeeld is de Dreiging van het Carnaval geen obsessie voor de schepper, in Feuilles mortes geen zielsuiting als ‘es ist Herbst, o meine Seele’ (Mahler).¹⁷⁸

176 Op. 53 is de bekende Waldstein-sonate. Door de sonate zo te noemen, wijst Pijper op het symfonische karakter van dit werk.

177 Beethoven droeg zijn Pianosonate, op. 81a (Les adieux) op aan aartshertog Rudolf. Hij componeerde het eerste deel van de sonate (Das Lebewohl), toen zijn begunstiger en leerling met de keizerlijke hofhouding Wenen moest ontvluchten wegens oorlogsgevaar, en de twee andere delen (Abwesenheit en Das Wiedersehen) later dat jaar in afwachting van hun terugkeer. Uitgever Breitkopf und Härtel vertaalde de titels tot woede van Beethoven in het Frans (Les adieux, L'absence, Le retour).

178 De Mahler-tekst die het dichtst bij dit citaat in de buurt komt, is een regel uit Der Einsame im Herbst uit Das Lied von der Erde: ‘der Herbst in meinem Herzen währt zu lange’. Het is niet duidelijk wiens Wortlaut Pijper volgt.

[p. 122]

En in zoverre zijn, dunkt mij, de scheppingen der moderne Fransen (Ravel, Roussel, zij ook geven mij bijna altoos ongeveer dezelfde sensatie) niet op te vatten als zelfbevrijdingen. Beethoven, Berlioz, Mahler moesten zich door het schrijven van het bewuste werk vrijmaken van de beklemmende, obsederende of hartvervullende gedachte. (Of deze zelfbevrijding zich nu fixeerde in een symfonie of in een lied, doet er in dit verband niets toe!) Doch deze componisten (de Fransen) hebben hun geestelijke problemen reeds overwonnen voor zij tot schrijven kwamen en zo lijken dan meesterwerken als L'isle joyeuse minder de reflexen ener gemoedsbeweging dan een uit een schoon, innerlijk evenwicht geschapen gaaf Kunstwerk. Een kunstwerk dat geheel en al reflex der gemoedsbewegingen is, is bijvoorbeeld Mahlers Tweede symfonie, waarin de auteur ons geen detail van zijn zielenstrijd schenkt, of de Symphonie fantastique van Berlioz. En een uit innerlijke bezonkenheid geboren kunstwerk: een portret van Velasquez of een mis van Palestrina.

Vanuit dit standpunt gezien deed Schäfers L'isle joyeuse meer aan als een desbetreffend schilderij van Böcklin dan als een Fantin-Latour.¹⁷⁹ Niets afbrekends is het, dat ik hiermee bedoel! Het beduidt alleen dat zijn Debussy-reproductie een zeer voortreffelijke was, doch tevens een, die door wat meer halftinten, meer evocatie, nog betoverender zou kunnen geweest zijn!

179 Hierbij zal Pijper vooral gedacht hebben aan het bekende schilderij Toteninsel van de Zwitserse schilder Arnold Böcklin (1827-1901) en aan de verfijnde bloemenstillevens van de Fransman Henri Fantin-Latour (1836-1904).