Het papieren gevaar. Verzamelde geschriften (1917-1947) (3 delen)

Fidelio¹³⁷
17 maart 1918 (UD)

Schouwburg
De Nederlandsche Opera o.l.v. Albert van Raalte
Beethoven: Fidelio

Beter uitvoering hoorde ik van de Nederlandsche Opera in dit seizoen nog niet. Was het Beethovens geest, die over uitvoerenden en toehoorders ‘vaardig werd’? Ik geloof niet dat het dit alleen was. De Fidelio is ontegenzeggelijk een meesterwerk, doch het lijkt mij dat een Leonore III groter meesterwerk is. Beethoven is in staat om het hele drama wezenlijker, spannender, intenser voor ons geestesoog te laten gebeuren (het ‘absolute muziek’stuk Leonore III) dan in een hele avond opera. (Evenals Mendelssohn, die op zijn zeventiende jaar de hele Midsummer Night's Dream in één ouverture had samengevat en zijn oeuvre met de overige, veel latere scènemuziek niet wezenlijk verrijkt heeft.) Deze opera is overigens een veel belangrijker stuk van Beethovens levenswerk dan men algemeen aanneemt. Uit de instrumentatie hoort men overal de onvergetelijke symfonieëncomponist - de plastiek der motieven is overal die van de grootmeester. En ‘slecht toneel’, zoals men het wel eens noemt, is het allerminst. Het scenario is uiterst bescheiden: het vrouwenkoor op het slot pretendeert niet anders dan om technische redenen daar te zijn, om namelijk Beethoven in staat te stellen het werk met een mooi vierstemmig koor te kunnen afsluiten. Uit toneel-technisch oogpunt bezien staan er wel zwakkere brokken in het werk, zoals sommige lange inleidingen van aria's of ensembles, die de handeling doen stilstaan en de aandacht van de toeschouwers nodeloos op de spelers vestigen die niets te doen hebben en nog niets zingen dat het stilstaan der handeling verklaart. Ook veel voortreffelijks, het melodrama bijvoorbeeld in de onderaardse gevangenis, dat waarlijk zeldzaam stemmingverwekkend is.

Deze uitvoering was, ik zei het reeds, zeer verzorgd. Liesbeth Meissner was als Leonore voortreffelijk. Ik prees deze zangeres reeds herhaaldelijk, speciaal als Wagner-zangeres. Gisteravond had zij al haar Wagner-achtigheid afgelegd en de tra-

137 Annalen 2303.

[p. 94]

vestie stond haar zoals ik nooit had durven hopen. Én haar zang én haar spel en dictie waren superieur en ik weet niet welke zangeres van de Nederlandsche Opera haar dit zou kunnen nadoen. Verder Lea Fuldauer, die als Marzelline maar heel weinig detoneerde en beter acteerde dan ooit tevoren, en ten slotte waren daar alle goede mannenstemmen waarover de Opera beschikt: Kubbinga, Van der Ploeg, Helvoirt Pel, Van Tulder en Chris de Vos, die ik in één adem zou willen prijzen, zoals ik ze in één adem noemde.

Albert van Raalte dirigeerde en hij behaalde met zijn Leonore III een uitbundig en verdiend succes. Een verdiend succes. Eigenlijk was die uitvoering nogal middelmatig, vanuit een concertoogpunt gezien tenminste. Ik heb mij wel degelijk afgevraagd of het rammelen der stemmen onderling, het ontploffen der sforzato's niet uitsluitend aan de plaatsing van het orkest in de schouwburgruimte lag. Vanaf het toneel klinkt alles - gesproken woord en muziek - voortreffelijk; moet nu alles uit de onoverdekte ‘kuil’ rauw, hees en zonder bekoring klinken? Het behoeft niet, tenminste niet in die mate. Het U.S.O., wanneer het wel eens in de Schouwburg speelt, klinkt daar niets minder dan anders en het Concertgebouworkest dat op het Leidse Plein onder Richard Strauss' leiding Rosenkavalier speelde, was niets minder dan het Concertgebouworkest onder Strauss in de eigen zaal. De bezetting? Met ongeveer tien à twaalf violen, drie à vier alten, drie cello's en drie contrabassen heeft men natuurlijk geen zinnenstrelende klank te verwachten - tenminste niet zó als van een ‘normale’ bezetting. Maar de Groningse, de Arnhemse orkesten zijn niet zoveel rijker en daar speelt men Beethoven wel degelijk onberispelijk. De waarheid lijkt mij dat dit operaorkest, ofschoon prijzenswaardig slagvaardig en in het bezit van enkele zeer goede krachten, nog niet rijp is voor Beethoven. Onze concertorkesten repeteren seizoenen lang op een paar symfonieën van Beethoven - deze heren krijgen vanavond na een aantal repetities de partijen van de Fidelio onder de neus en spelen dus de Fidelio, zoals ze gisteren Paljas mochten afwerken en misschien morgen de Hugenoten. Van een zich verdiepen in, een zich vereenzelvigen met de geest van het werk is dus niet veel sprake en het valt te bewonderen dat men er zóveel van maakte, dat ons met Beethoven groot geworden Utrechtse publiek (men behoeft slechts terug te denken aan Hutschenruyters grondige Beethoven-cultus!) luid van zijn tevredenheid blijk gaf. Albert van Raaltes succes was welverdiend. Wat sommigen deze dirigent ook ontzeggen mogen, routine bezit hij. Onder de Leonore III had hij zijn aandacht te verdelen tussen het werk (wat de changeerders op het toneel hem ook niet al te gemakkelijk maakten! - wat een onhebbelijk lawaai was het steeds!) en zijn lessenaarlicht, dat ten slotte, al dirigerende met reservemaatstokjes en lucifersdoosjes tot rede gebracht werd - een en ander tot wanhoop van de stallesbezoekers, die zich min of meer gevoeld moeten hebben alsof zij in Ko Donckers Schimmenspel zaten.¹³⁸

Albert van Raalte nam in de Leonore enkele persoonlijke tempi, die hij wel zal kunnen verdedigen, doch die mij persoonlijk allesbehalve aangenaam aandeden. Het

138 De tekenaar/illustrator Jacobus (Ko) Doncker (*1874) was een tijdje medewerker van De Ware Jacob en illustreerde de uitgave van de Gedichten van den Schoolmeester uit 1901. In Utrecht was hij bekend door zijn schimmenspel, met name bij de opening van de Jaarbeurs, vlak voor zijn dood in 1917.

[p. 95]

hoofdallegro begon andante. Van Raalte zal bedoeld hebben het ‘geheimzinnig’ te laten klinken. Het resultaat was dat het mij afschuwelijk salonachtig ‘gelikt’ aandeed. Waarom toch dat eeuwige geknoei aan een tempo door dirigenten die er wat ‘van maken’ willen? Het presto-slot leek voor mijn oren nooit meer op een ventilator dan gisteravond, doch... wanneer hoort men het onberispelijk? Eén strijker die jaagt of trekt bederft alles onherroepelijk. En jagen of trekken deden er gisteravond wel meer!