Het papieren gevaar. Verzamelde geschriften (1917-1947) (3 delen)

Vierde Mengelberg-concert
26 februari 1918 (UD)

Tivoli
Concertgebouworkest o.l.v. Willem Mengelberg
Debussy: twee Nocturnes (Nuages en Fêtes)
Debussy: Prélude à l'après-midi d'un faune
Mahler: Eerste symfonie

Welk een programma - en welk een uitvoering!

Ik heb het gevoel dat ik met deze ontboezeming zou kunnen volstaan, doch ik vrees dat de lezer dit niet met mij eens zou zijn: men heeft het recht om iets zakelijkers, iets meer van zijn criticus te verlangen!

De heer Mengelberg had zijn gehele programma aan de beide stijlperiode-vormende grootmeesters van onze tijd ‘gewijd’. Vóór de pauze Debussy met twee zijner Nocturnes en de Prélude à l'après-midi d'un faune; het laatste werk kende men hier in Utrecht niet van horen spelen. Deze verrukkelijke muziek (het is een betrekkelijk oud opus) is een ongelooflijk geniale en fantastische vermenging van betoverende idyllische speelsheid en loom-subtiele droomstemming. De beide Nocturnes kenden wij oppervlakkig door een tweetal uitvoeringen onder de heer Van Gilse. Misschien liggen de grandioze ritmen van Fêtes meer in het gehoor dan de verstilde harmonieuze ritmiek en de tot een uiterste van verfijning teruggebrachte melodiek van Nuages - doch ik zou niet weten welk van de twee mij gisteravond het meeste heeft getroffen! (De derde Nocturne - Sirènes - hoort men zelden of nooit. Het zal wel door ‘uitvoeringsmoeilijkheden’ komen; behalve het orkest heeft Debussy hier ook nog een koor nodig.) Nuages heeft mij gisteravond buitengemeen bekoord door de uiterste sublimering van alle gevoelsaccenten - de bekoring van Fêtes is meer een roes die men zich drinkt aan het felle coloriet en het vehemente ritme.

[p. 88]

Wat nu de uitvoering betreft: die was onovertrefbaar. Ik heb het orkest en Mengelberg nooit superieurder gehoord en ik kan zeggen dat alle factoren voor een fluïdieke gemeenschap met het kunstwerk gisteravond aanwezig waren. Er was atmosfeer in de zaal: nooit heeft het orkest volmaakter gespeeld, nooit vereenzelvigde Mengelberg zich meer met de kunstwerken, nooit is ons publiek Debussy nader geweest dan ditmaal.

Het is jammer dat wij moeten erkennen dat er blijkbaar naïeve naturen zijn die het menen te moeten bejammeren dat zij deze schoonheden twee malen achtereen kunnen genieten!¹³⁰ Beide uitingen: die van het Concertgebouworkest en van het U.S.O. staan geheel en al op zichzelf - dat men er bezwaar tegen maakt een of andere kunstuiting van twee verschillende dirigenten en orkesten na elkander te horen, is niet alleen een vrij hinderlijk symptoom van misplaatst lokaal chauvinisme - het is een uiting van het meest onvergeeflijk bekrompen provincialisme. De Kunst, de eeuwige Muziek bemoeit zich niet met particuliere belangetjes of persoonlijke parti-pris. Ik voor mij ben er bijvoorbeeld zeer blij om dat Willem Andriessen, naar men mij zei, binnenkort in Tivoli Francks Variations symphoniques weer zal spelen, dezelfde Variations die Jan Wagenaar daar verleden week uitvoerde. Gaat iemand nu de reproductie van een beroemd, gerijpt kunstenaar vergelijken met de weergave van een uiterst talentvol debutant? Immers nee! Ik zal noch Jan Wagenaar, noch Andriessen de onbillijkheid aandoen van hen met elkaar te vergelijken! En men kan ditzelfde ook verwachten ten aanzien van twee fundamenteel verschillende reproducties van Debussy's meesterwerk. Zij die dit deden, zouden zich onsterfelijk belachelijk maken!

Na de pauze: Mahler, Eerste symfonie. Dit meesterwerk is, zoals men waarschijnlijk weet, geen jeugdwerk, evenmin als de Eerste van Brahms bijvoorbeeld. Mahler schreef haar in 1888, dus op 28-jarige leeftijd. De symfonie heeft bijna geheel en al het accent der Lieder eines fahrenden Gesellen, die plusminus vijf jaren vroeger ontstaan zijn. Deze verwantschap is niet slechts thematisch (hoofdthema van I is het Ging heut' Morgen übers' Feld, het triothema van III het ‘Auf der Strasse stand ein Lindenbaum’ - harmonische en ritmische analogieën vindt men op bijna iedere bladzijde der partituur!), de verwantschap betreft vooral de poëtische stemming. Sommigen zijn geneigd om deze Eerste op te vatten als de definitieve zelfbevrijding van de obsessie waarvan Mahler zich reeds eens (in de Fahrende Gesellen) heeft pogen los te maken en iemand, ik meen een zijner biografen, spreekt in dit verband zelfs van ‘ein irres Wandern von der Liebe hinweg’.¹³¹ Het is hier niet de plaats om de gegrondheid van deze gedachte en de (eventuele) invloed ervan op het karakter der symfonie na te gaan. Later misschien! Laat ons hopen dat het Concertgebouworkest in het volgende seizoen dit werk nogmaals met ons doorleeft.

130 Dit is een recensie met een dubbele bodem. Pijper hekelt ‘naïeve naturen’ die het bejammeren dat een werk als Debussy's Nocturnes tweemaal vlak na elkaar gespeeld wordt, eerst door het U.S.O. en daarna door het Concertgebouworkest. Hij verwijst daarmee naar de recensie door T.B. in Het Centrum van 25 februari 1918. Voor de goede verstaander gaat Pijpers recensie ook over zijn eigen Fêtes galantes, die deze avond gespeeld zouden worden en die waren geannuleerd. Daarvoor hield Pijper Van Gilse aansprakelijk. Zie de Inleiding, lvii.

131 Paul Stefan schrijft: ‘Aber gerade diese Fröhlichkeit gemahnt ihm an sein eigenes ödes Wandern von der Liebe weg.’ Stefan (1910), 90.

[p. 89]

Over de uitvoering weer niets dan lof. Mengelberg speelt deze symfonie als geen ander en ik zou, de reproductie herdenkende, iedere kunstenaar afzonderlijk moeten prijzen; voorwaar een al

te zware opgave! Doch laat mij een uitzondering maken: ditmaal voor de heer Blazer, de voortreffelijke solocontrabassist. Men zal misschien het instrument, dat het canonische begin van het derde deel inzet, niet herkend hebben, zoals het mij voor een paar jaren ook ging, toen ik deze Eerste volkomen onvoorbereid hoorde. Dit begin (‘Frère Jacques’) is, zo eenvoudig, zo doodsimpel als het ook lijkt, ongelooflijk gevaarlijk en ik ken een orkest waar de dirigent deze plaats door de violoncellen liet spelen (voor hen is het doodeenvoudig), omdat de solobassist het niet ‘aankon’!

En zó was alles: verbijsterend volmaakt en artistiek. En boven alles en allen: Mengelberg, die deze avond voor ons tot de onvergetelijke gebeurtenis van het seizoen gemaakt heeft.