Het papieren gevaar. Verzamelde geschriften (1917-1947) (3 delen)

[p. 31]

‘Van Bach tot Mahler’
24 december 1917 (UD)

Gebouw voor Kunsten en Wetenschappen
U.S.O. o.l.v. Jan van Gilse
Brahms: Akademische Festouvertüre
Bruch: aria uit Odysseus (soliste: Willy Hommes)
Schumann: Ouverture Genoveva
Wagner: Ouverture Der fliegende Holländer
Berlioz: La captive (soliste: Willy Hommes)
Liszt: Les préludes

Heeft de heer Van Gilse met zijn cyclus didactische bedoelingen, dat wil zeggen om de evolutie die de orkestmuziek van Bach tot Mahler heeft doorgemaakt te demonstreren in artistiek-chronologische volgorde, dan stond het programma van gisteren op meerdere (vier of vijf) plans.

Bruch hadden we (de heer Van Gilse erkent het zelf tussen de regels door)⁵¹ opperbest kunnen missen. Hij representeert geen enkele stijlperiode, is niet typisch voor een bepaalde (zij het ook onbelangrijke) uitingswijze. Ik denk haast, ofschoon ik het natuurlijk niet zeker weet, dat Bruch de eer dezer acte de présence aan mejuffrouw Willy Hommes te danken had. Maar zelfs wanneer we Bruch buiten beschouwing laten, dan nog was het programma van het vijfde concert tamelijk stijlloos. Een ouverture van Schumann, een ouverture van Brahms, een ouverture van Wagner, een poème symphonique van Liszt en een lied van Berlioz. Om met het laatste te beginnen: wat een geniaal meesterwerk, wat een volmaakt stuk is dit. Wanneer men alle verrukkelijke details (‘...sous un rond parasol...’!) buiten beschouwing laat: welk een stemming bereikt Berlioz en hoe voert hij die stemming door. Zoveel is zeker: ná Berlioz is het slechts aan Mahler gelukt om in het kader van het wezenlijke orkestlied iets nieuws te geven. Er zijn gezaghebbende musici die iets tegen het genre orkestlied hebben, omdat zij vinden dat men om de stemming van een lied (een kleinere kunstvorm, klein althans van afmeting) weer te geven, te ondersteunen, niet het hele orkestapparaat in gebruik moet nemen: een pianobegeleiding maakt voor hun gevoel het geheel evenwichtiger. Deze stelling lijkt mij niet onaanvechtbaar. Wanneer een componist als Berlioz, als Mahler, voor zijn stemming de gestreken klank der violen

51 Van Gilse schrijft in de rogrammatoelichting van die avond: ‘[Bruch is] nog in leven en zelfs nog steeds componerende; doch hoe wekt thans zijn muziek herinneringen aan lang vervlogen en lang vergeten tijden! Geheel gegroeid uit de Mendelssohn-sfeer, is hij ook diens epigoon, heeft ook diens gladde, gemakkelijke schrijfwijze, maar niet diens geniale begaving. Bruch is bekend geworden door zijn vele oratoria, die door hun gemakkelijke uitvoerbaarheid en zoetelijk-populaire melodiek zo uitermate geschikt zijn voor pretentieloze uitvoeringen van zangverenigingen die zich niet aan groter moeilijkheden kunnen wagen. Is ook hier een regeneratie te wachten, dan zal ook de naam Bruch verdwijnen.’

[p. 32]

en violoncellen, het uitstekende geluid der blazers, het droge ritme der slaginstrumenten nodig heeft, dan zie ik niet in waarom men het volmaakte instrument, het orkest, niet zou gebruiken. Werken als bijvoorbeeld deze Captive⁵² moeten, dunkt mij, zelfs de verklaardste tegenstander van het genre bekeren.

Wat nu de uitvoering van gisteravond betreft: Willy Hommes lijkt mij vooralsnog voor de reproductie van dit zéér-moeilijke geen persoonlijkheid genoeg. Wat zij hiervoor in de eerste plaats mist, is fantasie. Ze zingt dit soms dreigende, soms liefkozende droomstuk, dit smachtende en toch zalig-berustende met vrijwel dezelfde expressie als de theatrale klacht der verlaten huismoeder uit Bruchs Odysseus. Ze weet nog geen atmosfeer te scheppen - rode of blauwe accenten zijn haar nog volkomen vreemd;⁵³ de warmte, de dronken makende warmte in Berlioz' zuidelijke droom, bleef iets volkomen illusoirs - het was een degelijke, maar nuchtere, koude, Hollandse reproductie.

Dit begint veel op een slechte kritiek te lijken - toch bedoel ik die niet. Willy Hommes hééft al deze tekortkomingen, zeer zeker. Maar zij kan alles overwinnen, als ze zich - en dit is de grootste opgave! - bewust wordt wat haar precies ontbreekt. Ook zangtechnisch heeft ze nog wel iets te leren (ze intoneert lang niet altijd onfeilbaar, weet zich nog niet over een forte spelend orkest te doen horen, staat nog voor de moeilijkheid hoe een loslopend frasetje zonder harmonische steun te zingen), maar dit alles overwint ze zonder twijfel met haar mooie stem en aangeboren muzikaliteit binnen heel korte tijd. Hetgeen ze leren moet, krijgt ze niet door muziekstudie, zoals ze die nu maakt, dat moet ze in zichzelf ontdekken. Ik ken zangeressen die minder goed zingen dan Willy Hommes en die toch een stemming beter weten weer te geven. Omdat zij over hun bedoeling geen twijfel meer koesteren, omdat ze zich in de geest van het te reproduceren werk ingeleefd hebben. Willy Hommes twijfelt, geloof ik, niet aan haar bedoeling, omdat ze nog niet precies weet wat ze bedoelt. Zij heeft het materiaal en waarschijnlijk ook de dispositie om een groot artieste te worden. Hoe ze nu van zangeres kunstenares wordt - die weg moet ze zelf vinden. Wanneer ze haar innerlijke tekortkomingen voelt, heeft ze de eerste stap op die weg gedaan. In afwachting daarvan zal men goed doen deze zangeres in het oog te houden.

De plaats ontbreekt mij om over de overige orkestwerken nog veel te zeggen. Wat ik overigens wel graag deed. De Akademische Festouvertüre speelde de heer Van Gilse buitengewoon mooi. Hij voelt dit werk opvallend scherp aan en zijn reproductie was een liefdevol nagaan van 's componisten intenties.

De Ouverture Der fliegende Holländer behoort tot dat deel van Wagners oeuvre, waarvan ik het meeste houd. Er staan schitterende brokken in (het begin bijvoorbeeld) naast veel nog onpersoonlijks (Italiaanse-operareminiscensen) en naast theatrale, voze exaltaties. Als geheel blijft dit symfonische stuk mij altijd zeer lief.

52 La captive (1832), op tekst van Victor Hugo.

53 Zie voetnoot 35 over kleurenmuziek bij de recensie van 13 december 1917.

[p. 33]

Schumanns Genoveva-ouverture behoort tot zijn mooiste orkestwerk en is ook het beste geïnstrumenteerd (deze appreciatie is helaas maar relatief!) van alles wat ik van hem ken.

Het concert eindigde met Les préludes van Liszt, waaraan ik spoedig eens een nadere bespreking hoop te kunnen wijden. De heer Van Gilse dirigeerde dit effectrijke stuk met veel entrain.