Het papieren gevaar. Verzamelde geschriften (1917-1947) (3 delen)

[p. 17]

‘Van Bach tot Mahler’
10 december 1917 (UD)

Gebouw voor Kunsten en Wetenschappen
U.S.O. o.l.v. Jan van Gilse
Weber: Ouverture Oberon
Mendelssohn: Vioolconcert (solist: Johan Rasch)
Schubert: Negende symfonie (Grote)

De heer Rasch²⁸ heeft zich gisteravond gerehabiliteerd. Na het volmaakt negatieve succes dat hij met zijn Witte-concert in Tivoli heeft behaald - o, J.S.B.B. schreef nog veel te zachtzinnig over dit onding!²⁹ - heeft Johan Rasch revanche genomen en zichzelf en ons plezier gedaan met zijn Mendelssohn-voordracht.

Dit concert ligt hem goed. Rasch' vioolspel heeft dat niet-geagiteerd bewegende, dat binnenin vrijwel ongeëmotioneerde, dat hem bij uitstek geschikt maakt voor reproductor dezer wel fijne, misschien een beetje huisbakkene romantiek. Immers: Mendelssohn, uitbundiger gespeeld, krijgt onmiddellijk een irritant bijsmaakje: ‘veel - te veel - geschreeuw en weinig wol’. Geresigneerder voordracht maakt dat men zich bij deze muziek na vijf minuten reeds gloeiend verveelt.

Rasch had gisteravond de juiste toon te pakken. Deze Mendelssohn-reproductie behoort, met enkele soloprestaties (arrangementen van Kreisler of briljante niemendalletjes van Drdla c.s.), tot het beste wat ik nog van hem hoorde. Zijn inzet van het Andante misschien wat te veel adagio?

Van het concert gesproken: deze melodie (van het Andante), hoe mooi ze ook zingt, vind ik bepaald zwak. De emotie die ze geeft, is niet ondiep, maar troebel, sui-

28 Johan Rasch (1882-1941) was na het vertrek van Gerard Veerman in 1916, dus kort vóór de komst van Jan van Gilse, concertmeester van het U.S.O. geworden. Van Gilse was hoogst ongelukkig met hem. Zie Van Gilse (2003), 53 en de voetnoot bij de recensie van 15 april 1920.

29 Het Witte-concert is het vioolconcert van de oud-Utrechtenaar George Frederik Witte (1843-1929). J.S.B.B. schreef daarover (‘veel te zachtzinnig’ aldus Pijper) in het UD van 8 november 1917: ‘Zo ongeveer de leegste, geesteloze muziek die ik ooit heb gehoord. Het is, en ik weiger om dit in het minst te verzachten, pontificaal gezwets. Men zou erbij moeten denken aan Polonius, indien deze niet een schepping was van Shakespeare, en dus toch nog leefde uit diens genie. Werkelijke banaalheid, haar realiteit, kan geen genie produceren. Maar dit hier, het lijkt op alles tegelijk en naar niets, zoals een alleralledaagst gezicht u aan tien mensen tegelijk doet denken, zonder zelf één karakter te tonen. Mendelssohn, Bruch, Brahms. De momenten dat hij tenminste gedecideerd iemand imiteert, zijn nog de minst erge. (Begin Finale en de corresponderende plaats in Brahms' concert). Muzikaal is, geloof ik, het eerste deel het allerergste, maar psychisch het Andante. Men is er voortdurend stompzinnig verwonderd bij hoe iemand het klaar krijgt onophoudelijk de zoetsappigste trivialiteiten te vertellen en dan te goeder trouw overtuigd te zijn dat hij u innige schoonheden openbaart. Ja, men voelt hem tegelijkertijd voortdurend denken aan de schoonste ontroeringen in Beethovens, Bruchs, Brahms' langzame delen, die hij nooit heeft kunnen verstaan. Ook de Finale is niet beter, die heeft misschien nog weer méér de verschrikkelijke beweging in aldoor tautologieën, als vermolmde ladders neerdalende sequensen, ontzettende clichés van het figuurwerk. (Nog iets, laat niemand dit hier aan de heer Witte overbrengen. Ik ken de man niet en ik haat wreedheid. Maar ik moest de componist treffen. Een 75-jarige echter gun ik de waan van het succes, dat, naar men zegt, hij elders met dit concert behaald heeft.)’

[p. 18]

kerwaterachtig. (Ik zou willen zeggen: een beetje wee, als dit zeer expressieve woord door Querido in het laatst verschenen nummer van ‘het Weekblad voor Stad en Land, Boeren, Burgers, Buitenlui en Handelsreizigers’ De Forens niet zo overmatig gebruikt was, dat men het het eerste halfjaar niet meer zal willen lezen!)³⁰

Waar Mendelssohn een ondiepe emotie wil geven, lukt hem dit zonder uitzondering en op een geniale wijze. De luchtige, vlinderende Finale is het sterkste stuk uit het hele concert.

Nu mag men gerust aanvoeren dat Mendelssohn deze noot op 17-jarige leeftijd reeds volmaakt te pakken had (Sommernachtstraum), dat hij dit later nooit meer heeft overtroffen, et cetera. Dit is volkomen waar, doch mij is liever een herhaling van iets geniaals dan de première van iets tamelijk talentvols. ‘Het leven polijstte en oppervlakkigde ook zijn muziek.’ Maar zou het leven, zouden Mendelssohns ‘gunstige levensomstandigheden’ hier wel of tenminste gedeeltelijk wel schuld aan zijn?³¹ Ik geloof het niet. Had Mendelssohn het minder gemakkelijk en goed gehad, hij had minder gecomponeerd, zeker. Maar belangrijker?...

Na de pauze Schuberts grote Symfonie in C. Deze ‘eindeloze’ symfonie is mij misschien nóg liever dan de beroemde Unvollendete - misschien omdat ze langer is, omdat de Hemelse Muziek minder gauw voorbij is? Ik kan me niet voorstellen dat men ooit genoeg zou krijgen van het luisteren naar, het aanbidden van deze goddelijke melodie. Wie heeft er ná Schubert ooit weer zo kunnen zingen? Pas in de allerlaatste tijd Mahler, de Grote, die eenvoudig durfde zijn als het moest. (Er is - men veroorlove mij deze algemeenheid! - nu eenmaal voor een componist meer wijsheid nodig om eenvoudig te zijn dan om een zestienstemmige fuga te schrijven!)

De reproductie was niet zó volmaakt als het had kunnen zijn. De klank van het orkest leek me matter dan anders, vooral het strijkorkest scheen minder intensief van kleur. Vanwaar deze opinie? Heb ik me de vorige maal vergist, toen ik het strijkersensemble zoveel klankvoller dan anders roemde? Of miste men de steun van de concertmeester? Of houdt de heer Van Gilse meer van zijn Beethoven-symfonieën dan van dit simpeler werk? Dit laatste geloof ik toch niet. De uitvoering getuigde overigens van zorgvuldige en toegewijde voorbereiding. Hij heeft het werk geheel en al zijn eigendom gemaakt. Dit was overal merkbaar: bijvoorbeeld demonstreerde de

30 Op 1 december 1917 bespreekt Frederik van Eeden in De Amsterdammer Louis Couperus' roman De komedianten. Van Eeden verklaart inmiddels wel vrede te hebben met Couperus' figuur in de Nederlandse letterkunde en zijn antipathie ten aanzien van hem te hebben overwonnen. De schrijver Israel Querido reageert in De Forens van 8 december 1917 heftig op deze kritiek: ‘Hekelarijen; Een weeë Freê van Eê; Open brief aan Dokter Frederik van Eeden’. Dit is het artikel waaraan Pijper hier refereert. Querido stoorde zich aan het naar zijn idee hooghartige stuk van Van Eeden, maar de felheid van Querido was vooral ingegeven door de onaardige dingen die de ‘Bussumse Boeddha’ over hemzelf schreef (‘het onleesbaar Zeedijk-gezwets van Querido’). Overigens stond Pijper op dit moment zelf in contact met Frederik van Eeden: in oktober 1917 legde hij de laatste hand aan zijn Eerste symfonie, waarvan het programma is gebaseerd op Van Eedens De kleine Johannes. Eind oktober bezocht Pijper Van Eeden in Walden en speelde hij hem de symfonie voor op de piano.

31 In de programmatoelichting van die avond over Mendelssohn: ‘Het leven zelf heeft hem te kort gedaan: het ging hem te gemakkelijk en te goed en het maakte hem glad. En polijstte en oppervlakkigde ook zijn muziek. Ondanks dit is zijn vioolconcert een der allerbeste der muziekliteratuur.’

[p. 19]

heer Van Gilse in het Andante duidelijk een neiging tot dramatiseren van het geval. (Stretto vóór het A-Dur gedeelte, dat Schubert nu juist niet met evenveel woorden heeft voorgeschreven.) Men begrijpe mij goed: ik ben allerminst een tegenstander van zulke (mits gemotiveerde) retouches - de oudste muziek zou zonder dergelijke logische toevoegsels, reconstructies in zekere zin, vrijwel ongenietbaar zijn. Het zou mij zelfs aangenaam zijn geweest als de heer Van Gilse in het Scherzo zijn ‘Singseligkeit’³² nog wat meer de vrije loop had gelaten! Een tekortdoen (eigenlijk een telangdoen) aan het tempo allegro vivo had mij hier allerminst gehinderd. Die melodieën zijn van een verrukking die alles doet vergeten. Is het wonder dat men deze sublieme momenten zou willen vasthouden, dat men het telkens en telkens weer zou willen horen, zou willen meezingen?

Het begintempo van het tweede deel was voor mijn gevoelen gedecideerd te vlug. Andante con moto schrijft Schubert voor, doch het tempo waarin men begon, was sneller dan het hoofdtempo van het tweede deel der Zevende van Beethoven, die zelfs allegretto voorschrijft. Overigens zou het interessant zijn om eens na te gaan in welke opzichten deze beide langzame delen met elkaar te maken hebben. Er is zeer veel overeenkomst, niet alleen uiterlijk, doch ook en vooral innerlijk. Hoe men nu bij Schubert die hobomelodie opvat: statig of pastoraal, het is mij om het even, doch in ieder geval doet men haar karakter door dit tempo geweld aan.

Het concert begon met de Oberon-ouverture van Weber. De reproductie (eerste nummer van de avond) geeft ditmaal geen aanleiding tot buitengewone opmerkingen.

32 Pijper verwijst daarmee naar de programmatoelichting van Van Gilse, waarin deze over Schubert schrijft: ‘Het is de zingende ziel der muziek zelve, die uit hem spreekt.’