Uit de verspreide geschriften. Feuilletons 1858-1889

[p. 404]

De roomsche politiek onzer eeuw.

De bekende en gunstig bekende Émile Burnouf heeft een bijzonder nuttig werk verricht, een boek uitgegeven dat iedereen kan inlichten omtrent het onderwerp in den titel van dit opstel vermeld (Émile Burnouf, le catholicisme contemporain, Paris Calmann Lévy, Editeur, 1879). Het boek is volstrekt geen partijgeschrift. Het is een ernstige studie, met kalmte en waardigheid geschreven, een geschiedkundige uiteenzetting, die zelfs geenszins beoogt aan het katholicisme eenig kwaad te doen. Integendeel.

Ziehier het begin van de voorrede:

‘Sedert een eeuw ongeveer zien wij het katholicisme een evolutie maken, die den indruk maakt van de laatste te zullen zijn. De gebeurtenissen volgen elkander in onze tijd op met een snelheid, die het moeilijk maakt ze te beschouwen, vooral in haar historisch verband. Elk gevoelt dat de kerk van Rome haren ondergang te gemoet gaat; zij die naar dien ondergang verlangend uitzien en de onverschilligen zijn niet de eenigen, die het bespeuren; de getrouwe katholieken verheelen het zich niet meer en

[p. 405]

zij wier geloof tegen elke verontrusting bestand is, vragen zich niettemin af hoe op den duur het: Gij zijt Petrus en op deze petra zal ik mijne gemeente bouwen blijken zal waarheid te bevatten.’

Van waar dit? zoo vraagt hij dan verder. Van waar dat een kerk die zoovele eeuwen bestaat en door zoovele klippen is heengezeild, tot dit uiterste is gekomen? Waarom keert men zich van haar af? Zijn er in de maatschappij, in de wetenschap van onzen tijd beginselen, die zich in lijnrechten strijd bevinden met de beginselen waarop het Romanisme of de roomsche politiek is gevestigd?

In den geest van Burnouf spreken wij hier van roomsche politiek en niet van roomsche religie. Al wat inderdaad tot het gebied der religie behoort, blijve uitgesloten van de openbare diskussie. De religie is de zaak van elks bijzonder gemoedsleven; haar hebben wij eenvoudig te eerbiedigen en onbemoeid te laten, ook waar zij onze achting of sympathie niet verwerft. Maar met de politiek is het geheel anders gelegen. Want onder de politiek verstaan wij de theoretische of praktische beoefening van hetgeen strekken moet tot bevordering van het stoffelijk en geestelijk welzijn van een volk.

In dien zin spreken wij en moet men spreken van een roomsche politiek. Dat zij bestaat, behoeft geen betoog. Wat zij in het algemeen is, valt na het gezegde in het oog. Onder roomsche politiek bij ons hebben wij natuurlijk te verstaan het geheel der denkbeelden en maatregelen, waarvan iemand als oprecht aanhanger van den Paus te Rome de bevordering verwacht van het stoffelijk en geestelijk welzijn der Nederlandsche natie. Deze naam kan derhalve op zich zelf geen scheldnaam zijn.

Of men de roomsche politiek steune of bestrijde, in de eerste plaats moet men haar kennen, en dat niet uit geruchten, maar uit officiëele bescheiden of door middel

[p. 406]

van geloofwaardige personen. Aan deze toch zoo onmisbare kennis hapert het velen. Omtrent het karakter en de strekking van de roomsche politiek heerscht een bedenkelijke onkunde. Er geschiedt weinig om haar weg te nemen. En het weinige, dat geschiedt, stuit af op onverschilligheid, gelijk de schrijver dezer regelen met zijn vertaling van Hase's uitstekend Handbuch der protestantischen Polemik heeft ondervonden. Ten gevolge van ik weet niet welke gerustheid omtrent de toekomst van ons volk; in naam van de vermeende wetenschap van hetgeen men in die toekomst voor mogelijk gelieft te houden, blijft men in zijne onkunde volharden. Moge men niet eenmaal wakker worden door het plotseling besef dat men inmiddels verloren heeft, wat men toch zeer zeker niet verliezen wil, door het besef dat hetgeen onmogelijk werd geacht reeds werkelijkheid is.

Het geschrift van Émile Burnouf is, zoo een, geschikt om die onkunde weg te nemen of althans te verminderen. Het is goed geschreven: geen lange zinnen, zelfs geen lange hoofdstukken; geen aanhalingen; ook, gelijk wij reeds vernomen hebben, geen toon van krakeel of aantijging. Het is een dier werken, die de roomsche partij niet ignoreeren mag, maar waaromtrent zij op bezadigde wijze, dat is: voet bij stuk houdende, haar oordeel moet uitspreken.

De studie van Burnouf is samengesteld uit een reeks van korte hoofdstukken, die onder vijf algemeene hoofden zijn gebracht: les Commençements (namelijk van de kerk), l'État actuel; ses Moyens d'action; sa Politique; sa Doctrine. Het eerste behelst een overzicht van de wording der katholieke kerk, voor zoover deze geschiedenis den gewonen lezer belang kan inboezemen. De tweede rubriek: l'État actuel, is bij uitnemendheid leerzaam. Daarin behandelt hoofdstuk VI de valsche

[p. 407]

positie van den priester en hoofdstuk VII zijne opvoeding in het seminarie, waaruit hier het een en ander een plaats moge vinden:

‘.... L'instruction donnée dans les séminaires fut donc, après nos révolutions, ce qu'elle avait été auparavant, c'est-à-dire scolastique, étrangère à l'esprit du siècle et, dans son ensemble comme dans ses principes, hostile au développement spontané des connaissances humaines. Le Syllabus, qui en est désormais la base, anathématise la raison humaine (art. 3), lui interdit l'étude même historique des dogmes religieux (9) et lui ordonne de n'emprunter ses principes et ses méthodes qu' à la scolastique (13). En même temps il impose au professeurs et aux écrivains catholiques une entière soumission aux définitions de l'Eglise, c'est à-dire du pape, maintenant infaillible (12). .... Il refuse à l'autorité civile le droit de s'immiscer dans la direction ou la discipline des écoles publiques, même autres que les séminaires, il revendique, au contraire, pour l'autorité ecclésiastique, l'intervention dans ces écoles, leur direction, leur discipline, les choix des maîtres et la collation des grades (45). Enfin, après avoir affirmé l'origine divine du pouvoir temporel de l'Église et son indépendance vis à vis des États, il déclare anathème quiconque dans un Êtat professe une autre religion que la religion catholique et ne fait pas profession d'intolérance (77)’.

Ziedaar eenige van de leerstellingen, die de jongste verklaringen en besluiten van het hof van Rome verkondigd hebben en ten grondslag gelegd aan de opvoeding van den priester, die op zijn beurt duizende medemenschen zal hebben op te voeden. Men moge, na met deze leerstellingen kennis te hebben gemaakt, ze onderschrijven of verafschuwen, in elk geval zal men toestemmen, dat zij de kennismaking in hooge mate verdienen en niemand

[p. 408]

onverschillig mag staan tegenover de omstandigheid, dat deze stellingen aan talloos velen zijner medeburgers worden ingeprent.

‘Talloos velen’ is niet te sterk gesproken, allerminst wanneer men op Frankrijk let. Het geschiedt door middel van de zoogenaamde congregaties, die zich met het onderwijs belasten: ‘Nous ne pouvons énumerer (bl. 248) ici les communautés catholiques d'hommes et de femmes, qui tiennent des écoles de tout degré dans la catholicité. Rappelons seulement que la dernière grande statistique, publiée, il y a onze ans (dus in 1867) par le gouvernement francais, portait à plus d'un million le nombre des deux sexes suivant les écoles congréganistes.... Le total d'un million représentait un peu moins du tiers de tous les élèves recevant à cette époque une éducation quelconque dans les écoles.’ Twee honderd vijf en tachtig duizend meisjes werden, volgens de bedoelde statistiek, opgevoed in kerkelijke scholen. Niemand kan in het onzekere zijn omtrent den invloed, hierdoor uitgeoefend op een volgend geslacht.

Ten aanzien van dit alles en van al hetgeen de roomsche politiek betreft zou de openbare meening minder sluimeren, indien men zich niet een verkeerd denkbeeld vormde van de godsdienstvrijheid. Onder dien naam heeft men langzamerhand er zich aan gewend allerlei te verstaan wat hij toch onmogelijk beteekenen kan. Dien ten gevolge is het nu zoover gekomen, dat het moeilijk, indien niet onmogelijk is, bijvoorbeeld, de roomsche politiek, de roomsche esthetiek, de roomsche onderwijsmethode enz. te toetsen, te toetsen met het oog op de belangen des lands, zonder bij zeer velen de verdenking op zich te laden van schuldig te staan aan godsdienstige onverdraagzaamheid. Dit is een even zonderling als gevaarlijk misverstand. Godsdienstige verdraagzaamheid is

[p. 409]

een dure plicht, maar ik ontken ten stelligste dat die plicht geschonden zou worden door een volkomen openhartige beoordeeling van hetgeen juist politiek is, of esthetiek of onderwijsmethode, of wat gij wilt, maar geen godsdienst. Over de politiek van een godsdienstige richting, hoe nauw zij ook met die richting samenhange, kan het beneficie van de verdraagzaamheid onmogelijk worden uitgestrekt. Gelijk iemands godsdienst een zaak is die hem in het bijzonder en hem alléen aangaat, zoo is iemands politiek, esthetiek enz. een zaak die ieder aangaat, die elk mag beoordeelen en bestrijden, waarbij elk goed staatsburger geen anderen maatstaf kent dan zijne opvatting van het volksgeluk. Wat gevaarlijk is, is gevaarlijk; wat schaadt, schaadt; onverschillig of het van uit het oogpunt eener bepaalde religie als geruststellend en heilzaam wordt beschouwd. Deze bijzondere godsdienstige beschouwing van hetgeen wij schadelijk achten, kan men eerbiedigen, maar men late haar verder voor hetgeen zij is, en men behoude zich de onbeperkte vrijheid voor om de politiek van een godsdienstige richting uitsluitend naar het staatsbelang te beoordeelen. Het liberale denkbeeld van de godsdienstvrijheid anders op te vatten en toe te passen zou ons op den duur juist aan het verlies van die vrijheid kunnen blootstellen. Nu zou het toch een zonderlinge liberaliteit zijn, een vrijheid te beschermen op een wijze, welke die vrijheid in gevaar brengt. Welk verstandig man wil zich aan zulk eene ongerijmdheid schuldig maken; wie hier den schijn van aannemen alleen om voor een met de ware liberale beginselen onbekende menigte den naam van liberaal niet te verliezen?