Uit de verspreide geschriften. Feuilletons 1858-1889

[p. 373]

Staatswetten.

De achterdocht en tegenstand, bij zeer velen nog heden ten dage door den Staat als wetgevende macht gewekt, is een te opmerkelijk verschijnsel dan dat men geen lust zou gevoelen de oorzaak er van op te sporen; tevens is het verschijnsel te betreurenswaardig en in zijne mogelijke gevolgen te verontrustend dan dat men niet naar het middel zou uitzien om het te doen ophouden.

Die tegenstand vertoont onmiskenbaar een godsdienstig karakter. Ik heb hier niet alleen het oog op het verzet, dat sommige wetten die van den Staat uitgaan bij kerkelijke personen en kerkelijke partijen in Duitschland ontmoeten; het schijnt veeleer dat in het algemeen voor vele godsdienstig gestemde geesten de moderne Staat eene macht vertegenwoordigt, waaraan zij meer zich onderwerpen dan vrijwillig gehoorzamen, eene macht die zij in elk geval niet liefhebben en tegenover welke zij altijd meenen goed te moeten toezien, opdat harerzijds geen overschrijden harer bevoegdheid plaats grijpe. Zij zien veelal in den Staat een geweldenaar, een dwingeland, naijverig op de vrijheid, met name op de gewetensvrijheid

[p. 374]

der burgers. Zoodra die Staat het waagt zich met andere dan louter stoffelijke belangen in te laten, wordt hun toezicht dubbel scherp, gevoelen zij reeds van te voren den lust in zich opkomen om te ‘protesteeren’.

Wat hen daartoe drijft, is voorzeker niet afkeer van gehoorzaamheid in het gemeen. Zij willen integendeel gaarne gehoorzamen; zij gehoorzamen dagelijks hetzij aan hun kerkgenootschap hetzij aan hetgeen door hen voor de openbaring van den goddelijken wil wordt gehouden. Ongebondenheid, overdrevene behoefte aan zelfstandigheid heeft zoo weinig schuld aan hunnen tegenstand of aan hunne achterdocht tegenover den Staat en zijne wetten, dat zij juist in naam van de gehoorzaamheid, die zij aan hoogere ordonnantiën achten verschuldigd te zijn, de stem van hun protest doen vernemen; waaruit dit eigenaardige ontstaat, dat bij voorkeur zij tot eene meer of minder revolutionaire houding in den Staat veroordeeld zijn, die zich krachtens hun godsdienstig beginsel tot een gedwee volgen geroepen gevoelen.

Wij mogen er ons inmiddels niet over verwonderen. Achter die voortdurende neiging tot ongehoorzaamheid of protest verbergt zich eene gezindheid, die op onzen eerbied aanspraak heeft. Het gaat niet aan, met vele duitsche bladen op den weerzin dien velen vromen, inzonderheid binnen den boezem der katholieke kerk, jegens den Staat koesteren als op het gevolg van dom bijgeloof en halsstarrige verblinding te smalen, en de protesteerenden af te schilderen als slaven van eene vreemde heerschappij, slaven zonder oordeel of geweten. Vele duitsche bladen maken het inderdaad met hun strijd tegen Klerikalisme en Ultramontanisme al te bont en hebben althans op mij geene andere uitwerking dan dat zij mij belangstelling inboezemen voor de personen van hen die thans, in naam der eenheid en verbroede-

[p. 375]

ring, dagelijks gesmaad worden als laaghartige landverraders. Afgezien van bijredenen en nevenbedoelingen die natuurlijk altijd mede in het spel komen, is de eerbiedwaardige gezindheid, welke ten grondslag kan liggen aan de geringe sympathie, die vele vromen den Staat en zijnen wetten toedragen, veeleer van den volgenden aard.

De mensch, die zichzelven eerbiedigt, kan bezwaarlijk gehoorzamen aan hetgeen in zijn oog niet de uitdrukking is van het onwankelbaar goede, van de onveranderlijke gerechtigheid. Waar hij in eene wet de uitdrukking van eene voorbijgaande meening of het gevolg van willekeur ziet, acht hij het, en zeker volkomen te recht, beneden zijne waardigheid het hoofd te buigen. Hoe hooger wij staan op de ladder der menschelijke ontwikkeling, hoe krachtiger wij gedrongen worden, den eisch te stellen, dat hetgeen men ons beveelt een weerklank vinde in onze eigene zedelijke overtuiging, opdat, wanneer wij aan het bevel gehoorzamen, wij in onszelven de bewustheid mogen omdragen, dat wij niet zwichten voor eene uitwendige macht, maar voor de eigene stem van ons geweten.

Bij deze rechtmatige neiging wordt het dus de vraag, welker beantwoording ons hier verder kan brengen; waar, op welk gebied zijn de vromen, die jegens vele staatswetten vaak met weerzin vervuld zijn, gewoon wetten te verwachten, die zij als de uitdrukking van iets onveranderlijks en volstrekts beschouwen kunnen? Het is natuurlijk het gebied van de Kerk of van den godsdienst in het gemeen. Eeuwen lang is de Kerk, òf alleen, òf in vereeniging met den Staat, de eenige wetgeefster geweest; zij gaf bovendien hare wetten niet als uitvloeisel van den wil eener parlementaire meerderheid, maar bekrachtigd met goddelijk gezag, en als vrucht van de ingeving des heiligen Geestes. Geen wonder, dat daaruit eene eigen-

[p. 376]

aardige associatie van denkbeelden is ontstaan, ten gevolge waarvan alleen die wetten voor de uitdrukking van iets onveranderlijks en volstrekts gehouden worden, die met godsdienstige en kerkelijke wijding worden vastgesteld.

Ware de moderne Staat nu opgetreden als plaatsvervanger van de Kerk, ongeveer gelijk de Russische alleenheerschappij; gaf de regent als vertegenwoordiger der Godheid op aarde zijn wil en zijne besluiten te kennen, en kondigde hij ze af als tolk van de eeuwige gerechtigheid: de gehoorzaamheid, weleer aan de Kerk betoond, ware niet onmogelijk op den Staat overgebracht. Maar juist het tegendeel heeft plaats gevonden. De moderne Staat is juist opgetreden als een zuiver wereldlijk lichaam; hij wil juist eene scherpe grenslijn trekken tusschen zijn gebied en dat der Kerk; hij maakt geenerlei aanspraak op goddelijke instellingen of wijding; hij verklaart metterdaad slechts over gewone hulpmiddelen der menschelijke wijsheid te kunnen beschikken; hij maakt zijne wetten op eene manier die aan haar ontstaan ook het laatste geheimzinnige waas ontnemen moet: verkiezingen, een Kamer, Sektievergaderingen, openbare debatten, stemming, meerderheid van stemmen, ziedaar het geheele mechanisme, dat elk doorzien, van welks werking elk zich rekenschap geven kan. Terwijl nu de moderne Staat zoodoende, het menschelijkste en meest prozaïsche ding ter wereld is, beweert tevens die Staat de éenige souverein te zijn, en stelt hij wetten vast, die voor allen eene volstrekt verbindende kracht hebben. Is het bevreemdend, dat velen den Staat, waar hij zich onderscheidt en afscheidt van de Kerk, bij het woord vatten, maar om hem dan nu ook, zoodra hij wetten geeft die meer dan policiemaatregelen zijn, gehoorzaamheid te weigeren of slechts schoorvoetend te betoonen, juist met een beroep op dat geheel menschelijk en wereldlijk

[p. 377]

karakter van den Staat? Wetten, door zulk eene korporatie bij meerderheid van stemmen gegeven, schijnen zich nooit boven den rang van willekeurige bepalingen te kunnen verheffen, en mitsdien nooit de uitdrukking van de onveranderlijke gerechtigheid te kunnen zijn. Van daar dat de gemoedelijke man voor die wetten geene sympathie gevoelt, immers in zijne bewustheid den weerklank er niet van verneemt.

Wat hier tegen te doen? De vereeniging van Kerk en Staat terugwenschen? Den Staat met een mysterieus en mystiek gezag bekleeden? Wellicht in het goddelijk recht der Vorsten een nimbus zoeken voor hetgeen niet genoegzaam eerbied inboezemt, wanneer men het uit de wetten-fabriek van een Parlement te voorschijn ziet komen?

Misschien zal voor hem die na wil denken eene toelichting van het woord wetten doeltreffend zijn. Met het woord wetten verbindt men nog te dikwerf het denkbeeld van een wetgever. Daar ligt de fout. Heeft men nu voor den wetgever geene bijzondere achting of vereering, dan komen zijne wetten ook allicht in diskrediet. Wij moeten daarom in wetten iets anders leeren zien dan de uitdrukking van den wil eens wetgevers.

Om den waren zin van het woord wet te vinden, hebben wij onderscheidene gevallen na te gaan waarin wij dat woord gebruiken. Wij spreken van staatswet, zedewet, taalwet, natuurwet. In deze vier gevallen moet wet natuurlijk volkomen hetzelfde beteekenen. In de drie eerste gevallen kunnen wij nog licht denken aan een wetgever. Maar in het vierde? Bij natuurwet blijft vanzelf het denkbeeld van een bepaling of verordening, en dus ook het denkbeeld van iemand die de verordening heeft vastgesteld, uitgesloten. Van het woord natuurwet behooren wij derhalve uit te gaan om de ware beteekenis van het woord wet in het algemeen vast te stellen. Nu wil op het gebied

[p. 378]

der natuurkennis wet blijkbaar niets anders zeggen dan voorwaarde, onmisbare voorwaarde. De wet van het vallen duidt de voorwaarden aan waarop een lichaam valt, enz. Laat ons dan diezelfde beteekenis op de andere samenstellingen overdragen, waarin het woord wet voorkomt. Taalwetten zijn de voorwaarden waarop ik mij heb uit te drukken, zullen anderen gehouden zijn mij te verstaan. Zedewetten zijn de voorwaarden waarop ik heb te leven om mijn geluk en dat mijner medemenschen te bevorderen. Staatswetten eindelijk zijn de voorwaarden waarop de Staat leeft en gedijt. Gelijk nu niemand in natuur-, taal-, zedewetten op zichzelve niets willekeurigs ziet, al zijn er dikwerf willekeurige natuur-, taal- en zedewetten vastgesteld, zoo is er evenmin reden om aan staatswetten eenig nevendenkbeeld van willekeur te hechten. Verder: gelijk de wetgever op de drie eerstgenoemde terreinen niemand anders is dan de wetenschap, die op elk dezer terreinen de werkelijk bestaande voorwaarden naar haar beste vermogen aan het licht brengt, en niemand die voorwaarden loochent, tenzij hij over meer en betere kennis te beschikken heeft, zoo is het ook op staatsrechtelijk gebied de wetenschap die de voorwaarden van het leven en den bloei van den Staat, d.i. de staatswetten vaststelt en verkondigt, en behoort men tegen die wetten op te komen, niet in naam van het een of ander subjektief gevoel met den weidschen naam van geweten versierd, maar uitsluitend in naam van hooger en vollediger wetenschap.

Het voordeel onzer bepaling springt in het oog. Kan de ernstige man slechts daar van harte gehoorzaamheid betoonen, waar wetten de uitdrukking zijn van iets onveranderlijks, hij zal zijne gehoorzaamheid aan wetten van den Staat niet onthouden, waar deze, louter als voorwaarden opgevat, op de onveranderlijkheid en het volstrekte karakter van natuurwetten aanspraak mogen maken.