Uit de verspreide geschriften. Feuilletons 1858-1889

[p. 122]

Nieuwjaar.

Dit tijdstip, heeft men eens een bespiegelenden aanleg, voert tot menigerlei betrachting, ook tot de vraag of het ons geslacht dan iets baat, dat de jaren voorbij snellen? of wij na een zeker aantal jaren werkelijk verder zijn gekomen? Het is de vraag naar de waarachtigheid van den menschelijken vooruitgang. Hoe sneller de tijd en daarmee het leven voorbijgaat, hoe meer belangstelling het antwoord op die vraag ons inboezemt, omdat het vooral van dat antwoord afhangt of wij het voor de menschheid eenigszins de moeite waard achten te bestaan. Is die belangstelling de vrucht eener bloote nieuwsgierigheid, eener geheime ijdelheid of het doorslaand blijk eener edeler behoefte?

Wij willen hier niet den vooruitgang op wetenschappelijk en industrieel gebied bespreken; niet omdat de vorderingen op dit gebied ons onverschillig laten, maar omdat zij ons niet bevredigen. Het is ons vooral om den zedelijken vooruitgang van ons geslacht te doen. Wordt de mensch beter? Is er ontwikkeling, volmaking voor zijn hoofd en voor zijn hart?

[p. 123]

Ziedaar eigenlijk twee vragen en die niet beide naar dezelfde methode kunnen behandeld worden. Het verstandsleven heeft een fysisch orgaan, de hersenen, waarmee het onafscheidelijk verbonden is. Voor het gevoelsleven (kunst, zedelijkheid, godsdienst) kan men geen fysisch orgaan aanwijzen. De eerste vraag, die welke de ontwikkeling van ons denken betreft, is dus, in tegenstelling met de tweede, eene fysiologische vraag, en herleidt zich tot deze: valt er ontwikkeling in hersenen en hersenpan waar te nemen? Indien de fysiologische voorwaarden van meerderheid des geestes (kleur van zekere stof in de hersenen, afmetingen van den schedel enz.) werkelijk bekend zijn, zoo kan de natuurwetenschap onderzoeken of deze voorwaarden in den loop der eeuwen gunstiger zijn geworden. Het is meer dan waarschijnlijk, dat dit onderzoek tot de gewenschte uitkomst zal leiden. De waarnemingen van Darwin hebben reeds zulk een verrassend licht op het ontwikkelingsvermogen van organen geworpen, dat het niet vermetel schijnt, aan de volmaking van het orgaan van ons verstandsleven te gelooven, ook dan zelfs wanneer eene wetenschappelijke vergelijking tusschen onze schedels en die der voorgeslachten niet zou kunnen worden ingesteld.

Ingewikkelder wordt het onderzoek, wanneer wij naar den vooruitgang van ons zedelijk leven vragen, het zedelijk leven genomen in den allerruimsten omvang. Een bepaald orgaan kunnen wij voor dat leven niet aanwijzen. De fysiologie laat ons dus hier aan ons lot over. Voorts: naar welken maatstaf zullen wij hier oordeelen? Op wetenschappelijk gebied hebben wij een onbedriegelijken maatstaf. Onze wetenschap moet zich verbeterd hebben, wanneer onze voorspellingen zekerder en talrijker zijn geworden. Wetenschap is kennis van wetten. Wetten zijn uitsluitend voorwaarden van opvolging. Naarmate wij van

[p. 124]

een grooter aantal verschijnselen met minder kans van dwaling kunnen voorspellen, door welke verschijnselen zij zullen worden opgevolgd, naar diezelfde mate zijn wij als beoefenaars der wetenschap vooruitgegaan. Zullen wij hier onderzoeken of de menschheid hare bestemming beter dan vroeger vervult? Maar vooraf dienden wij te weten, wat wij als de eigenlijke bestemming der menschheid te beschouwen hebben. Tenzij wij ons in metafysische bespiegelingen willen werpen, zullen wij ons hier van elke beslissing moeten onthouden. Wij zien wel, dat ons zedelijk ideaal anders is dan dat der voorgeslachten, maar wat geeft ons het recht om te bepalen, dat het inderdaad hooger staat? Misschien zouden wij alleen mogen bevestigen, dat het ideaal langzamerhand veelzijdiger is geworden. Wij hebben zeker een vollediger begrip van den mensch. Geschiedkundige studie heeft ons daarin allerlei trekken doen opnemen, waarvan vroegere vooroordeelen de onvereenigbaarheid predikten. Wij dwepen en wij denigreeren veel minder dan voorheen. Onze kritiek is leniger, is buigzamer geworden. Van velerlei dat vroeger voorwerp van liefde of haat was, hebben wij thans gelukkig ons hart afgetrokken, zoodat wij kalmer, onpartijdiger oordeelen. Maar dit is in waarheid slechts een wetenschappelijke vooruitgang die ons zedelijk leven laat hetgeen het is.

Men zou het kenmerk ter beoordeeling van den zedelijken vooruitgang ook kunnen zoeken in de vraag of de individueele mensch beter dan vroeger geleerd heeft, over zijne zinnelijkheid te heerschen? Bezit hij grooter zedelijke virtuositeit? Wij nemen hier het woord zedelijk in den engeren zin. Maar wanneer wij dan weder op het zedelijk gebied in den ruimeren zin van het woord letten, kunnen wij moeilijk beweren, dat de analogie ten gunste van den vooruitgang pleit. In kunst en godsdienst vinden wij

[p. 125]

geenszins een gestadig toenemen der virtuositeit; wat zou ons dan het recht geven om van te voren te onderstellen, dat zij in de moraliteit werkelijk toegenomen heeft? De grieksche kunst werd niet overtroffen. Na de profeten en Jezus zijn er geene grootere heroën van den godsdienst opgestaan. Zoover onze waarneming reikt, bespeurt men dan ook niet veel van toenemende heerschappij over de zinnelijkheid. En redeneeren wij bij gevolgtrekking, zoo geraken wij tot geene andere uitkomst. Indien de individuëele mensch zedelijk krachtiger was geworden, zouden daarvoor bepaalde oorzaken moeten aan te wijzen zijn. Die oorzaken zouden in of buiten den mensch moeten liggen. De oorzaken in hem zouden òf van fysischen òf van geestelijken aard moeten zijn. Welnu, is er in een van deze beide soorten van oorzaken verandering gekomen? Zijn de menschelijke zenuwen, is het menschelijk bloed veranderd? Bezitten wij thans betere zedelijke denkbeelden dan bijvoorbeeld in de Wet der tien geboden of in het Wetboek van Manou reeds zijn te vinden? Letten wij dan op de oorzaken die buiten den mensch aanwezig kunnen zijn. Zijn de verleidingen minder geworden? Hebben zij haar betoovering verloren? Hebben nieuwe godsdiensten of wijsgeerige stelsels den mensch nieuwe wapenen verleend? Men zou geneigd zijn het tegelooven; maar wie de wereldgeschiedenis voor of na Kristus leest, zal in het eene en in het andere geval gelijke stichting hebben. Een der walgelijkste zonden der oudheid is nu zeker verdwenen, maar niet dan na minstens nog twaalf eeuwen in de kristelijke maatschappij te hebben gewoed, gelijk uit de telkens herhaalde waarschuwingen van de konciliën daartegen voldoende blijkt.

Men schijnt Mefistofeles zijne filosofie dus te moeten laten, waar hij in den Proloog van den Faust voor het aangezicht des Heeren zegt:

[p. 126]

 

‘Der kleine Gott der Welt bleibt stets von gleichem Schlag,

 

Und ist so wunderlich als wie am ersten Tag.’

Bij dit besluit zou men mistroostiger worden indien er niet een belangrijk verschijnsel tegenover stond, dat bij de vraag die ons bezighoudt niet uit het oog mag worden verloren. Kan de menschelijke natuur niet veranderen, het menschelijk hart niet ophouden eene overvloedige bron van allerlei ongerechtigheid te zijn, is 's menschen individueele kracht tegenover de verleiding even zwak, en die verleiding zelve even sterk als voorheen, een groote en gezegende vooruitgang ligt in het denkbeeld en de aanvankelijke verwezenlijking van den modernen Staat. Die Staat, een geordend lichaam, met wetten die alleen bestemd zijn de voorwaarden van het algemeen welzijn uit te drukken, zal natuurlijk niemand beter, maar wel vele en hoe langer hoe meer uitbarstingen van de dierlijkheid onmogelijk maken. Sedert de mensch zelf niet kan veranderd worden, komt het er in de allereerste plaats op aan, hem in zulk eene omgeving te plaatsen als waarin hij de minste aanleiding of gelegenheid vindt om aan zijne booze lusten bot te vieren. Regeeringloosheid vermeerdert die aanleidingen en die gelegenheden. Maar de Regeeringloosheid heeft onderscheidene graden. Zij heeft eerst daar volledig opgehouden, waar een staat gegrondvest is die in zijne wetten, voor zoover dezen daarvoor vatbaar zijn, de beste rechtskundige en zedelijke denkbeelden van de besten des volks nederlegt, en door een krachtig bestuur den eisch van gehoorzaamheid aan die wetten klem weet bij te zetten. In dit opzicht nu is vooruitgang onmiskenbaar. Het partikularisme, het provincialisme, al wat van dien aard en overblijfsel is van de middeleeuwsche anarchie verdwijnt steeds meer, om plaats te maken voor die Staatseenheid waarin een volk, dat in waarheid dien naam verdient, die zedelijke

[p. 127]

en rechtskundige overtuigingen kan uitdrukken en doen eerbiedigen, welke het inderdaad gemeenschappelijk bezit. Aan dien Staat dus onze gehechtheid geschonken! Het gemeenschapsgevoel behoort tot het edelste in den mensch, omdat het met niets bestaanbaar is dat laag of gemeen verdient te heeten. Men richt geen genootschap op tot het verrichten van het kwade. De slechte zoekt de afzondering, de duisternis. Daarom moet het gemeenschapsgevoel versterkt worden, hetgeen, nu de Kerk hare vroegere beteekenis verloren heeft, vooral dan geschieden zal, wanneer het individu zich zooveel mogelijk en in verschillende betrekkingen zijns levens lid gevoelt van het groote Staatsgeheel waarin redelijke en zedelijke orde heerscht. In en door den Staat kan worden vervuld wat er wezenlijks lag in den schoonen droom van het Godsrijk op aarde.