Uit de verspreide geschriften. Feuilletons 1858-1889

[p. 65]

Holland in den vreemde.

Indien men voor een paar weken niet gevreesd had als gast in een professorenkrans te Heidelberg te worden binnengeleid, had men in dien kring een hollander van geboorte over zijn vaderland kunnen hooren. Het waren mededeelingen, die hij gaf over Hollands huiselijk leven, schilderschool, taal, geschiedenis, godsdienstig en staatkundig leven, tegenwoordige letterkunde. Naar gewoonte werd de voordracht met een gemeenzaam onderhoud besloten, waaruit bleek, dat sommige leden van dien krans ons vaderland hadden bezocht. Zij, mannen aan wier oordeel men billijkerwijs waarde hecht, toonden een open oog te hebben voor onze eigenaardige verdienste. Niemand hunner die opkwam tegen het vele goede, dat dien avond over Holland in meer dan één opzicht was gezegd. Integendeel; een fysioloog stelde Donders naast Helmholtz; een Graecus weidde uit in den lof van Cobet; een Germanist sprak met groote achting van de Vries en diens Woordenboek; een jurist prees de scherpzinnigheid van Opzoomer's uitlegging van het Burgerlijk Wetboek; een godgeleerde roemde Scholten's oorspronkelijkheid en kritische gave.

[p. 66]

Dat men met dit een en ander niet louter betoogde den spreker, ten dank voor zijne mededeelingen, eenige vriendelijkheden te zeggen, was openbaar uit de kritiek, die menigeen zich over Holland veroorloofde. Het kan niemand onverschillig zijn, te vernemen wat men tegen ons op het hart had.

Vooreerst kwam onze publieke gastvrijheid er niet te best af. Men beweerde dat Holland weinig doet om het den vreemdeling aangenaam of zelfs gemakkelijk te maken. Het Trippenhuis in de hoofdstad werd eene inrichting genoemd, meer geschikt om de schatten onzer kunst te verbergen dan te doen waardeeren. Men vond onzen landaard weinig toeschietelijk, onze kringen te afgesloten, de hartelijkheid van onzen omgang te problematisch. Over Achin en al hetgeen het mislukken van dien tocht aan het licht had gebracht, viel zelfs hier en daar een hard woord. Hoe, zeide men, Holland heeft den naam van bedaardheid, en het wikkelt zich in een oorlog met eene lichtzinnigheid, die op kleiner schaal aan het Frankrijk van 1870 herinnert. Holland weet dat het nagenoeg alleen door zijne koloniën eene plaats onder de europeesche volken verdient, en het stelt met eene overhaasting, die aan onbesuisdheid grenst, zijn naam als koloniale mogendheid in de waagschaal! Het leeft van de indische millioenen, en het betoont zich onnadenkend waar het de handhaving geldt van zijn gezag in gewesten, die bronnen zijn van zooveel welvaart. Het doet weinig van zich spreken in de buitenlandsche dagbladen, en het zorgt niet, eene goede figuur te maken in die oogenblikken waarin de telegraafdraden der geheele wereld aangaande Holland berichten moeten verspreiden die de algemeene belangstelling wekken. Men vond dit een en ander in hooge mate bevreemdend, en niet zeer in overeenstemming met zekere goede eigenschappen waarop

[p. 67]

men meende, dat wij prijsstelden, en die inderdaad, naar men oordeelde, op moesten wegen tegen veel vreemdsoortigs dat in den toestand onzer beschaving opgemerkt werd.

Een ander der hooggeleerden, wier vrijmoedige taal hier getrouw teruggegeven wordt, was bij een bezoek in Holland getroffen geweest van het veelvuldig theologiseeren onzer landgenooten. Zijne aandacht had het getrokken, en zelfs zijne verwondering gaande gemaakt, dat er voor de vensterglazen onzer boekwinkels zoovele godgeleerde of stichtelijke boeken lagen uitgestald. Het honorarium, vaak voor gedrukte preeken genoten, had hem zeer verbaasd. Hij verklaarde te meenen, dat de ontwikkeling van een volk des te lager staat, naarmate het zich meer met godgeleerde en kerkelijke vragen afgeeft. Theologie, zoo redeneerde hij, was de eigenlijke bezigheid der middeleeuwen geweest, en wie van dat vak, in den middeleeuwschen zin des woords, nog zijne hoofdbezigheid maakte, scheen nog niet recht uit de middeleeuwen in den nieuweren tijd te zijn overgegaan. De belangstelling, ten onzent nog altijd geschonken aan kerkelijk en theologisch gekrakeel, met name in de hoofdstad des Rijks, scheen hem een bedenkelijk teeken van zekere achterlijkheid; en hij ging zelfs zoover van te beweren, dat Holland de voordeelen van eene algemeen en zuiver menschelijke ontwikkeling nooit genieten zou, voor het de kerk had teruggebracht tot hare ware plaats, die van voedstervrouw van het eigenlijk gezegd godsdienstig leven der natie.

Aan deze bewering knoopte een ander eene opmerking van algemeenere strekking vast. De groote wijsgeerige en esthetische beweging van het eind der vorige en het begin van deze eeuw, was, in zijn oog, voor Holland voorbijgegaan, zonder aldaar eenig spoor te hebben achtergelaten. Hij achtte dit zeer betreurenswaard. Vooral bejammerde

[p. 68]

hij, dat mannen als Bilderdijk en da Costa voor die geheele zoo belangrijke en voor het inwendig leven eens volks zoo vruchtbare beweging nooit een goed woord hadden overgehad, en niet hoog genoeg hadden gestaan om hare voorbijgaande werking van hare blijvende beteekenis te onderscheiden. Over het geheel genomen meende hij in ons vaderland nog groote onbekendheid met, en daaraan beantwoordende onverschilligheid voor geesten als Lessing, Herder, Goethe en Schiller bespeurd te hebben, en hij geloofde in de geringe populariteit van deze schrijvers ten onzent een gevolg ook van onze kerkelijke eenzijdigheid te mogen aanwijzen, welke eenzijdigheid, verbonden met het aangeboren dogmatisme van onzen landaard, ons verhinderde den breeden en diepen stroom van de gedachten en gewaarwordingen dier schrijvers onze door de theologie verschroeide velden te laten besproeien en bevruchten. Was het zijn duitsch patriotisme dat hem verleidde tot de stelling, naar welke de ban, die ten onzent op de genoemde schrijvers scheen te liggen, zich wreekte door een gebrek aan verheffing in onze beschouwingen van de dingen, door eene al te merkbare afwezigheid van wijsgeerigen geest? De Hollanders, voegde hij den spreker van dien avond toe, zijn niet een bij uitstek wijsgeerig volk. Hij vond het bewijs voor deze aanklacht ook in het radikalisme dat ons veelvuldig aankleeft. Den radikaal toch ontsnapt het dieper liggend verband, aanwezig zelfs tusschen hetgeen op het eerste gezicht elkander schijnt uit te sluiten. De wijsgeerige geest bestaat juist in het verbinden, in het opsporen, in het beseffen van dien zoo dikwerf verborgen samenhang der dingen die aan het abstrakt-logisch redeneerend hoofd meestal onbekend blijft. De bewustheid dat er meer is tusschen aard en hemel ‘than is dreamt of in your philosophy’ achtte hij aan

[p. 69]

onzen landaard vreemd. Het hollandsch karakter, de hollandsche geestesaanleg miste in zijn oog goede mystiek, of liever wat er in de mystiek goeds is en recht van bestaan heeft. Het kalvinisme kreeg hieraan schuld. De luthersche hervorming was meer uitgegaan van, en had zich meer gericht tot het gemoed, terwijl het kalvinisme geen oogenblik zonder redeneeren leven kan. Nog meer: dat kalvinisme had leeren knielen voor een God, die in den grond van zijn wezen de hoogste vorm was van het hollandsche naturel: een onaandoenlijk, door een koele redeneering zichzelven rechtvaardigend God, met soevereine genade maar zonder vaderlijk medelijden, zaligende en verdoemende met een kalmte, die de Hollander nu eens voor de uitnemendste der deugden scheen te houden. Naar zijne opvatting, aanbad de Hollander in dien God met dat ondoorgrondelijk raadsbesluit van uitverkiezing en verdoemenis, niets anders dan het Impassibele, het Flegma.

Ik geef deze opmerkingen voor hetgeen zij zijn en met al hare onmiskenbare overdrijving. Aan mijn taak van verslaggever getrouw, moet ik er bijvoegen, dat de spreker van dien avond niet in gebreke bleef het ongegronde van sommige beschuldigingen in het licht te stellen. Hij ging zelfs verder. Hij waagde zich in dien kring van duitsche geleerden aan eene vergelijking tusschen Duitschland en Holland, waarbij hij poogde te doen uitkomen hoeveel wij reeds bezitten wat bij onze naburen nog ideaal is, hoelang wij reeds genieten wat door hen eerst sedert kort verkregen werd. Tegenover de duitsche landen met hunne vorsten als opperste Bisschoppen der Kerk, stelde hij onze nagenoeg volledige scheiding van Kerk en Staat; tegenover het eerbiedig buigen voor den ‘allergnädigsten Landesvater’, onze, indien ook al oranjistisch gekleurde, toch onloochenbare republikeinsche gezindheid. Voor de helden van het duitsche dicht en ondicht zocht hij even-

[p. 70]

knieën onder de eerste vertegenwoordigers onzer nederlandsche letterkunde, en inzonderheid vestigde hij de aandacht op de kortheid en helderheid onzer hollandsche zinvorming, welke hij gunstig liet uitkomen tegenover het omslachtige en nevelachtige waarin duitsche schrijvers vaak behagen schijnen te vinden. Met iets dat naar een zegevierenden toon zweemde, roemde hij onze grootere zelfstandigheid tegenover Frankrijk. Duitschland had zich tegenover dat land òf aan slaafsche navolging òf aan dwaze miskenning schuldig gemaakt, terwijl men in Nederland noch in het éene, noch in het andere euvel was vervallen, maar al het fransche onderzocht en veel van het goede fransche behouden had.

In weerwil van dit eenigszins triomfeerend slot, meende ik toch te bespeuren, dat ééne beschuldiging der Duitschers den spreker van dien avond bijzonder zwaar op het hart lag. Bij het verlaten der zaal zag ik hem de wenkbrauwen fronsen, en hoorde ik hem mismoedig tusschen de tanden pruttelen: ‘de Hollanders, een dogmatisch, geen wijsgeerig volk’.