Logo DBNL
Disquisitio historico-dogmatica de realismo et nominalismo (1854)

Disquisitio historico-dogmatica de realismo et nominalismo

(1854)–Allard Pierson–rechtenstatus Auteursrechtvrij

Vorige Volgende

Caput III.
Inde ab Abaelardo usque ad Arabum philosophiam innotescentem.

Sectio I.
Rerum conditio. Liber ‘de generibus et speciebus.’

Hic autem paulisper subsistendum est; ut rerum conditionem accurate cognoscamus. Saeculi duodecimi initio, realismus ad culmen gloriae pervenerat. Fere omnes, ut vidimus, eorum, qui id temporis maximi habebantur Theologi, Realium secuti erant partes, ita ut jure Johannes Salisburiensis scripsisse videatur, omnem prorsus nominalium sectam, sua aetate, evanuisse. Quum primum Realismus incultus, ut ita dicam, viguisset, major in dies cogitandi libertas valere incoeperat; unde factum est ut liberior quoque realismus exstiterit, qui doctissimis placuerit viris. Neque est quod valde miremur. Duplex enim facile indicatur caussa, quae explicet, qua de re Realismus ille liberior, hac prima

Scholastica periodo, victoriam reportaverit necesse sit. Primum enim nullus dubito quin, ut ét nos jam supra monuimus, ét Jourdain, praeter alios, diserte affirmat, theologi, per fidem ad intellectum pervenire studentes, optime sibi satisfacturi essent, Realium viam ingressi. Placita enim Christiana omnem hominis rationem longe superare videbantur, neque in iis aliquid reperiri posse, quod e rebus terrestribus similitudine aliqua cognoscere liceat. A visibilibus ad invisibilia pervenire nimis difficile habebatur opus; experientia doceri, quid de Deo, rebusque divinis sentiendum esset, via ad cognitionem videbatur nimis abjecta; ignorantiam confiteri rerum, quarum doctam ignorantiam nos summam habemus sapientiam, strenue recusabant. Fingenda igitur erant, quae revera non aderant; nam fictae nobis apparent tamquam opiniones, leges illae rationis, quas aeternas immutabilesque dictitaerint Scholastici, eo eventu ut ea, quae intellectus sibi relictus doceat, summa habeatur veritas, quam in dubium vocare nulli liceret. Intellectus igitur sibi sufficiet, qui autem, ut par est, in singulis quae adspiciuntur rebus indagandis, occupari nequit; omnia contra, in universales formas, in categorias redigat necesse est, illaeque formae, per intellectum creatae, vere exsistunt, i.e. universalia, non singula adsunt. Experientiâ singula cognoscuntur, uno intellectu universalia. Illa igitur non nisi phaenomena sunt, haec contra τὰ ὄντα; a quibus initium faciens, hominis intellectus nulla alia curare debet, praeter illa, quae ipse creaverit. Omnia, quae diximus, copioseque supra exposuimus, si uno exprimere velimus verbo, non plane ut spero, a veritate aberrabimus, contendentes Realismum esse ra-

tionalismum quendam poëticum i.e. phantasia veluti exornatum; quae quum vera sint, sponte intelligitur cum Scholasticis, tum mysticis nonnullis hanc philosophandi methodum, quam realistam dicimus, maximopere placuisse.

Quum vero attendas praecipua, quae religionis Christianae dicantur placita, ut gravissimum illud de Deo, de Trinitate, de processione Spiritus Sancti, de transsubstantiatione, alia, quis est qui hisce placitis illustrandis rationalismum illum inservire debuisse neget? Quo operante nimirum multa, quae ceteroquin absurda, vel saltem sibi invicem repugnantia viderentur, facile intelligebantur.

In posterum opportunitas nobis dabitur hujus argumenti ulterius explicandi, nec est quin progrediamur ad alteram exponendam causam, qua Realismus tam prospera usa sit fortuna. Haec autem causa latere videtur in ipso adversario Roscelino.

Licet enim nos toto coelo a Realistis discedamus, confiteri tamen oportet, Roscelini refutationem non tantam habuisse efficacitatem, ut quae Realium argumentis imminere potuisset. Historia vero docente, animadvertimus vel imbecillem alicujus sententiae refutationem saepius multum valuisse, ad ejus auctoritatem tollendam, quum haec auctoritas jam dilabi coepisset. Quum contra, sententia qualiscunque alicui aetati valde placeat, vix quidem dicere possumus, quam multum ejus augeatur auctoritas, quando dubia, quae jure parvi habentur momenti, adversus eam afferantur. Hanc ob causam autem Roscelinus ad realismum impugnandum parum invaluit, quippe qui Realium placitis nimium sese opposuerit; i.e. id quod in iis veri latere posset, non attendens,

in contrarias prorsus partes abiit, adeo ut professus sit sententiam non minus erroneam, quam quae a Realistis propugnaretur. Dicamus quod res est: Ut inane nobis videtur tantummodo universalia tamquam revera existentia habere, stultum atque sanae menti contrarium est universalia omnino adesse negare, ut fecit Roscelinus, qui per hanc veritatis veluti trajectionem, sententias, quas e scholis expellere studebat, firmiores reddidit; inprimis, quum manifestum esset, philosophandi, quam secutus erat, methodum eum ipsum perduxisse ad gravissimum, quod est de S. Trinitate, placitum perturbandum.

Secundis igitur rebus gaudebant Realium sententiae; sed, ut plerumque fit et universe in philosophiae historia valet, ipsa haec Realium fortuna in eorum pernitiem conversa est. Egregie enim Cousin animadvertit, artem criticam scientiarum esse vitam. Postquam philosophia qualiscumque omnes evicerit adversarios, ipsa plerumque dilabitur, moritur ipsa. Genus enim humanum non idoneum videtur ad omnem veritatem una capessendam. Veritatis vero non nisi particulam quandam cognoscit, semperque nostro imbecillo generi quaerendum, indagandum, ulterius procedendum est. Ne autem per hanc periculosam viam, vires nos deficiant, nec dulci quidem, sed eo magis incerta quiete gaudeamus, adversariis continuo nobis opus est, qui, quod nos statuimus, vehementer oppugnent. Quod nisi fiat, in graves errores occurramus necesse est. Adversariorum enim absentiam, nos facile omnium habemus consensum. De principiis, quibus, quam profitemur, nititur sententia, non amplius quaeritur; ut autem castra non eo stabilita videntur,

quod nulli iis immineant hostes, nec sententia victrix haberi potest, quod nullam habeat sibi adversantem.

Quod in genere valet, hic quoque verum est. In memoriam modo revocemus Gulielmum Campellensem, suadente Abaelardo, sententiam mutare debuisse; quod Realistis omnino malum erat omen. Virum jam significavimus, Abaelardum nimirum, qui novam constitueret scholam, qui, vi sua dialectica cum Ecclesiae, tum imperanti sententiae odiosus foret, virum dico, qui Realismo et Nominalismo simul sese opposuit, ut novam sequeretur methodum.

Anselmus et Abaelardus! Ecce, duo viri, per quos, licet pluribus nominibus inter se differant, theologia Scholastica inclaruit. Uterque effecit ut per tam longum temporis intervallum, haec theologia floruerit, summis viris satisfacerit, in sequentia tempora multum invaluerit. Inanis enim quaestio videtur, utrum ab Anselmo, an ab Abaelardo Scholastica inceperit aetas. Nam, cum theologiae, de qua nunc agimus, veluti principium condidisset Anselmus, Abaelardo procul dubio, methodus tribuenda videtur, secundum quam theologi hoc principio usi sunt. Anselmo ‘per fidem intellectum’ quaerente, viam monstravit Abaelardus qua, quod quaerebatur, inveniretur.

Vellemus sane haec, quae diximus omnia, argumentis fulcire, nec non pauca addere de viro, cujus vita cum privata, tum publica admodum erat aestuosa, nec minus maximi momenti; vetat autem argumentum quod hoc nostro specimine pertractandum proposuimus. Nunc vero, Viro Cl. Cousin duce, cum Realismi tum Nominalismi persequamur refutationem, quam liber ‘de generibus et

speciebus’ nobis offert. Quem enim librum si vel non cum Cousin, Abaelardo tribuamus, ejus tamen aetate compositum esse apud omnes constat; adeoque jure indicare censetur, quae id temporis adversus utramque philosophiam in medium conferri potuerint.

Abaelardi opera, ut notum est, Cousin edidit; qua editione usus sum. P. 531 igitur lego: ‘De generibus et speciebus diversi diversa sentiunt. Alii namque voces solas genera et species universales, et singulares esse affirmant, in rebus vero nihil horum assignant. Alii vero res generales et speciales universales et singulares esse dicunt, sed et ipsi inter se diversa sentiunt. Quidam enim dicunt singularia individua esse species et genera, subalterna et generalissima,....... alii vero quasdam essentias universales fingunt, quas in singulis individuis totas essentialiter esse credunt.’ En, habes Realium sententiam, omnibus remotis ambagibus. Sed accuratius etiam eorum refertur thesis: ‘Homo quidam species est, res una essentialiter, cui adveniunt formae quaedam et efficiunt Socratem, illam eandem essentialiter eodem modo informant formae facientes Platonem et caetera individua hominis; nec aliquid est in Socrate praetor illas formas informantes illam materiam ad faciendum Socratem, quin illud idem eodem tempore in Platone informatum sit formis Platonis. Et hoc intelligunt de singulis speciebus ad individua et de generibus ad species.’ Ignoscat, rogamus, benevolus lector si forte nimis copiose hunc locum landaverim; nam argumenti momentum poscebat. Audiamus et refutationem: ‘Quodsi ita est, quis potest solvere, quin Socrates eodem tempore Romae sit et Athenis? Ubi enim Socrates

est et homo universalis ibi est, secundum totam suam quantitatem informatus Socratitate. Quicquid enim res universalis suscipit, tota sui quantitate retinet. Si ergo res universalis, tota Socratitate affecta eodem tempore et Romae est et in Platone tota, impossibile est quin ibi etiam eodem tempore sit Socratitas, quae totam illam essentiam continebat. Ubicumque autem Socratitas est in homine, idem Socrates est; Socrates enim homo socraticus est. Quid contra hoc dicere possit, rationabfle ingenium non habet.’ Haec quoque, ipsis verbis, commemorare debui, quum mihi saltem ingratum videatur opus, ea, quae Scholastico dicendi genere optime exprimuntur, puriori reddere Latinitate.

Haec refutatio maximi nobis videtur momenti, ut auctori quoque visum est, quum nimirum in sequentibus saepius huc redeat. Jure procul dubio quaeritur: ‘quis potest solvere, quin Socrates eodem tempore Romae sit et Athenis:’ ad quam quaestionem nec facile nec sane libenter respondere possint Realistae. Quod etiam valet de omnibus quaestionibus, ex experientia sumtis; hoc enim Realismi doctrinae proprium est, ut de rebus in facto positis nihil curet, nec quid sit, quaerat, sed quid esse debeat. Hoc modo autem pergit auctoris ratiocinatio: ‘Quodsi animal totum existens in Socrate languore afficitur, et totum, quia quicquid suscipit, tota sui quantitate suscipit, eodem et momento nusquam sine languore; est autem in Platone totum illud idem; ergo etiam ibi langueret; sed ibi non languet. Idem de albedine et nigredine circa corpus’..... Si id dicant (ut revere dicunt) in quantum est universale non languet, id est, hoc quod est universale aufert, numquam languet,

quia semper ut universale, similiter hoc et singulare aufert in quantum est singulare, quod nullum singulare languet in quantum est singulare, et ita bis habemus in quantum ita: in quantum est universale non languet in quantum est universale.’ Putaremus aliquem audire ex recentioribus philosophis, ex Baconis sectatoribus, ex iis, qui magis magisque intelligant genus humanum numquam veritatis assecuturum esse nisi regiam, empirica quae dicitur, viam ingrediatur. Haec autem missa facientes, de aliis quoque videamus, quibus auctor noster Reales confutare conatus sit. Ad Bernardum enim Carnotensem se convertit, qui species et genera, Platonis idearum ratione habita, explicare studuit; quibus ideis tamquam aeternis propositis, merito reponit auctor:.... ‘Genera et species aut creator sunt aut creatura. Si creatura sunt, ante fuit suus creator quam ipsa creatura. Ita ante fuit Deus quam justitia et fortitudo, quas quidem esse in Deo non dubitant et aliud in Deo. Itaque ante fuit Deus quam esset justus vel fortis. Sunt autem qui negant illam divisionem esse sufficientem: quicquid est, aut est creator aut creatura; sed sic faciendam esse dicunt: quicquid est aut genitum est aut ingenitum. Universalia autem ingenita dicuntur et ideo co-aeterna, et sic secundum eos qui hoc dicunt, animus, quod nefas est dictu, in nullo est obnoxius Deo, qui semper fuit cum Deo nec ab alio incoepit..... Nam aeque ut materia, ita et forma universalis est et ita Deo coaeterna, quod quantum a vero deviet palam est.’1)

Quum non liceat, quamquam cuperemus, cum auctore

‘illam quae de indifferentia est, sententiam perquirere,’ illius potius Nominalium doctrinae refutationem audiamus; eoque duce ‘illam sententiam quae voces solas genera et species universales et particulares praedicatas et subjectas asserit et non res, insistamus.’

Licet minus philosopha ratione procedat, accurate tamen adversus Roscelini placitum contrarium ponit, idque absurdum esse ostendit.

‘Res quidem genera et species esse auctoritas affirmat et Boethius qui in secundo commentario super Porphyrium: “nihil aliud species esse putanda est, nisi cogitatio collecta ex individuorum dissimilium numero substantiali similitudine; genus vero collecta cogitatio ex specierum similitudine”.... Item idem Boethius, in commentario super categorias, dicit: “quoniam rerum decem genera sunt prima, necesse fuit decem quoque esse simplices voces quae de simplicibus rebus dicerentur.” Hi tamen exponunt genera, id est manerias. Quasdam autem res universales ait Aristoteles in Peri Ermeneias1): “rerum aliae sunt universales, aliae sunt singulares.”.... Item voces nec genera sunt nec species nec universales nec singulares nec praedicatae nec subjectae, quia omnino non sunt.... Amplius: quemadmodum statua constat ex aëre materia, forma aut figura, sic species ex genere materia, forma aut differentia, quod assignare in vocibus impossibile est. Nam cum animal genus sit hominis, vox vocis nullo modo est altera alterius materia;.... nam cum habeat eorum sententia nihil esse praeter individua et haec tamen si-

gnificari de vocibus tam universalibus quam singularibus, idem prorsus significabit animal et homo, unde hoc e converso vere dici potest, significatum speciei esse materiam significati generis..... Quodsi aeque ut partes totius, ita species sunt materia generum, non atque in hoc differunt, imo conveniunt.... Nam idem formam non suscipit ad se ipsum constituendum; sed, ait Boethius “genus accepta differentia transit in speciem.” Nec idem est pars sui ipsius. Nam si idem sibi esset totum et pars, idem esset sibi oppositum.’

Quum igitur cum Realium tum Nominalium scholae vehementer sibi invicem adversentur, neutraque veritate gaudeat, tertium quid quaerendum est, quod quum sequamur veram tutamque nobis monstret viam. Tertium illud unum nobis superest. Universalia enim, quum nec res, nec voces sint, conceptus sint intellectus necesse est. En habes definitionem, quae, quamquam tantum universalia existere negans, vel sic quidem ea flatibus vocis non aequiparat. Conceptualismus enim de singulis quidem quaerit, singulaque accurate cognoscere cupit, ex iis tamen universalia operationis humanae veluti colligit.

Sectio II.
Conceptualismus in Theologia; Artis dialecticae vis.

Constat nihil adesse praeter individua, neque ullum eorum per se genus dici posse vel species; haec autem individua inter se nonnulla similia habent, quae intellec-

tus noster animadvertit, comparat, sejungitque ab iis, quibus individua inter se differant. Nobis vero hac ratione procedentibus illa, quae animadvertimus, similia ordines constituunt, quibus individua comprehendantur; quos ordines species vocamus vel genera1).

Inde novum illud nomen ortum est quo significari solet Abaelardus: conceptualista.

A conceptualistarum autem sententia ulterius explicanda abstinendum nobis est. Conferantur igitur, in ed. Cousin, pp. 524, 526, 527, 529-541, ex quibus luculenter patet, humanum ingenium ut a stulto Realismo ad cultiorem, sic quoque ab inepto ad verum Nominalismum progressum esse. Nec tantum id temporis, docte monente Cousin, Conceptualismus Nominalismum evicit; per omnem vero recentioris philosophiae historiam meliorem hanc viam philosophos videmus ingredientes, quoties coecus Realismus regnare incoeperit.

Quum autem conceptualismum habeamus nominalismum, licet alia forma indutum, continuo quaeritur utrum haec quoque nova illius forma in Theologiam invaluerit. Nullus dubito quin affirmando huic quaestioni respondendum sit. Caetera missa facientes, nunc tantum de praecipuo illo, quod est de Trinitate videamus placito. Roscelinus, ut supra animadvertimus, dum sibi constare vellet, neque in turpe verborum lusum incidere, aut hoc gravissimum placitum negare, aut Tritheïsmum docere debuerat. Conceptualista vero hanc Charybdim

vitans, in alterum scopulum incidit. Ex conceptualismo Sabellianismus oritur. Qui enim statuit nihil esse praeter individua, tres, quae recensentur, divinas personas, eodem modo ac genera et species, tantum similitudines habeat necesse est differentiis mixtas. Tres illae personae igitur non revera personae essent, sed multo magis tres varii conceptus, ex nostro orti intellectu, ejusdem rei, i.e. ejusdem divinae substantiae. Haec enim divina substantia tantummodo conceptualistis revera existere videtur, quum distinctae personae, Pater, Filius, Spiritus Sanctus, nil nisi variae ducantur formae, sub quibus unus idemque Deus intelligatur.

Nec tantum a priori e Conceptualistarum doctrina sequitur Sabellianismus. Ea ipsa, quae de Trinitate Abaelardus philosophatus est, Sabellii sententiam Conceptualismi necessariam esse sequelam luculenter docent; quamquam igitur librum ‘de generibus et speciebus’ Abaelardo tribuendum affirmare recusamus, vel sic tamen eum Conceptualistam jure vocari eo, quod de summo in Theologia mysterio professus est, comprobatur. Videtur procul dubio a Sabellianismo quam maxime abhorrere Abaelardus; atque nisi ejus verba attente legimus, prorsus falli videbimur, Abaelardum hujus erroris accusantes. Diserte enim affirmat, divinam naturam esse simplicem, id est, ut alio loco explicat, rebus terrestribus plane dissimilem, quippe quae semper fortuitis proprietatibus praeditae sint. Sic, exempli gratia, aqua numquam sine eo, quo contineatur, apparet; colores sine corpore aliquo, cui proprii sint, numquam videmus, nec cogitatur sapientia sine animo, de quo praedicatur. Divinae autem naturae nihil proprium est,

quod accidens dici possit; omnia absoluta, necessaria omnia, quae in hac natura agnoscuntur. Hoc sensu igitur Dei naturam simplicem esse vult Abaelardus, ita ut, proprietates quaslibet si tollas, ipsam quoque tollas naturam necesse est. Pergit autem: ‘non propter hoc naturam illam boni simplicem dicimus, quia est Pater in ea solus, aut Filius solus, aut Spiritus Sanctus solus, aut sola est ista nominis trinitas sine substantia personarum....’ Non opus est ut indicemus haec quidem minime Sabellianismum sonare. Cuique enim sponte patebit. Videamus autem utrum ea, quae nunc laudavi, comprobentur sequentibus an debilitentur. Debilitantur omnino; addit enim Abaelardus: ‘.... sed ideo simplex dicitur, quia est hoc quod habet, excepto quod relative quoque persona ad alteram dicitur.’ His ipsis verbis ‘quia est hoc quod habet’ error, quem expellere studuit, redire videtur. Quum enim primum in divina natura nihil omnino distinguendum docuerit Abaelardus, nunc vero eam veluti a se ipsa differre contendit, variarum ratione habita proprietatum. Manifestum est illam divinae naturae simplicitatem verae justaeque de Trinitate notioni nocere, quum hanc unam, substantiam simplicem secundum proprietates distingui posse patiaris. Qua distinctione hoc sibi vult auctor noster, aliam esse Patris proprietatem, aliam Filii, aliam Spiritus Sancti, licet omnes uni substantiae tribuendae sunt1). Ut unus idemque homo tribus veluti indui potest personis, quum ipse aut cum eo aliusquis loquatur aut ejus mentio fiat, divina quoque substantia alia est persona generans,

alia procreans, alia vero procedens. Haec autem de Trinitate sententia talis est, qualis a Sabellio, si quid video, facile accipi possit. Sic enim tres, quae in divina natura distinguuntur, personae, tot modi existendi haberi possunt, sive triplex ratio, qua una substantia proponitur. Licet igitur Anselmi rejiciat verba, quibus, ut supra vidimus, Deus rivo comparatur, qui magis magisque increscens, magnarum fit aquarum fons uberrimus; ab Anselmo tamen verbis magis quam re, quod attinet exemplum, differre videtur, quum nimirum is qui generat, non eodem temporis puncto procreari potest. Ut enim apud Anselmum rivus sese dilatat, quo magnus fiat torrens, apud Abaelardum divina substantia primum generat, deinde ipsa procreatur, ita ut novam adipiscatur proprietatem scilicet: τοῦ procreatam esse. Immo, nulla prorsus ratione Abaelardi comparatio Anselmianae illi dissimilis est. Sicuti enim aqua et tamquam rivus, generans et tamquam torreus procreata dici potest, non video, qua de caussa Abaelardus Anselmianum illud exemplum jure vituperare possit. - Hisce monitis spero fore ut satis indicasse videar, ecclesiae placito non respondere Abaelardi de Trinitate sententiam, quippe quae trinitatem doceat, tamquam intellectus nostri conceptum1). Magna deceptio est, si putes Conceptualistam magis quam Nominalistam ido-

neum esse ad placitum, quod est de trinitate, recte explicandum. Nunc non quaerimus, utrum omnino liceat, aut prosit de summis, quae habentur in theologia, mysteriis philosophari. Omnibus vero volo persuasum sit, Realismo repudiato, nominalismum proditurum esse, licet formas induerit longe diversas. Roscelini error cuique patet, Abaelardi vero saepius latuit, latet nonnumquam. En totum, quod inter ambos viros intercedit discrimen. Prioris Tritheïsmus ortus est ex studio, ecclesiasticae doctrinae cum sui ipsius nominalista sententia conjungendae; posterioris autem Sabellianismus optime explicatur, si animadvertimus, Abaelardum quamquam Conceptualista fuerit, noluisse tamen ea, quae docuerit Ecclesia, prorsus negligere. Unus idemque error utrumque occupat, decipit. Putant quidem nimirum Ecclesiae obedire, nec aliud quid cogitare, quam quae Ecclesia credit, revera contra profitentur, quae ipsorum philosophia doceat. Cernitur autem in Abaelardo major dialectica vis; tum si spectas philosophiam, tum si theologici, de quo nunc res est, placiti rationem habes. Philosophia nimirum Conceptualista ejus saltem temporis, ut vidimus, Nominalismus jure habetur, quem tamen emollivit ars dialectica. Abaelardi de trinitate sententia eandem ostendit artem dialecticam, qua operante aeque ac Roscelinus Ecclesiae doctrinae revera adversatur; non autem Ecclesiam aeque ac hic offendisse videtur. Quod comprobat egregium illud, quod de eo nobis impertit testimonium Petrus Venerabilis; quin ipse notissimus illius adversarius, Bernardus, quippe qui, quatenus nobis saltem notum sit, minus de sententiis haereticis Abaelardum accusaverit, quam de aequivocis ambiguisque dicendi modis.

Ea ipsa autem, quae de placito Trinitatis monet admodum luculenter indicant, Abaelardum illud placitum reapse non magni fecisse. ‘Tale est,’ inquit ‘tale est ergo deum Patrem et Filium et Spiritum sanctum profiteri, ac si ipsum, ut dictum est, summum bonum esse praedicimus.’ Quum enim Abaelardum audiamus1), Deus pater dicitur ob divinam id est perfectam ejus potestatem; Deus filius vocatur quia summa est sapientia i.e. summa potentia discernendi; Deum autem tamquam spiritum sanctum colentes summam eum significamus ‘caritatem benignitatemque.’ Verborum sensus sponte animadvertitur. Quid plura? Quamquam Abaelardum audacem magni facimus, omnium unum gravissimae illi Ecclesiae auctoritati adversantem, propugnatoremque acerrimum illius, qua nos gaudemus, cogitandi libertatis, quamquam ecclesiastica Bernardi Claravallensis severitate minime dilectamur, verborum tamen sensus, quem significavimus, ratione habita, Bernardum optime intelligimus scribentem2): ‘Irridetur simplicium fides, eviscerantur arcana Dei, quaestiones de altissimis rebus temerarie ventilantur, insultatur patribus, quod eas magis sapiendas quam solvendas censuerint.’ Nos enim non, ut Bernhardus, Cl. Abaelardum vituperamus, nimia cogitandi usum libertate; multo magis Abaelardo crimini esse censemus, eum non majore usum esse libertate; quodsi saltem hujus rei doctorem saeculi undecimi accusare liceat. Quum nimirum liberior fuisset, non tantum res, sed cum rebus ipsa mutasset nomina, nec

Trinitatis nomen servasset, ea ipsa, quae de trinitate docebat Ecclesia, philosopha impugnans ratione.

Animadvertamus enim oportet, quam magna notionum sibi invicem adversantium perturbatio sit. In Abaelardi opere cui titulus est: Christiana Theologia, legimus: ‘Tres itaque proprietates non tres res dicimus, id est non tres essentias, sed tres in una essentia relationum diversitates, per quas, ut dictum est, tres personae consistunt.’ Persona igitur apud Abaelardum idem valet ac proprietas. Quemadmodum vero tribus ‘in una essentia relationum diversitatibus’ personas significari numquam patimur, veram trinitatis notionem Abaelardum professum esse negamus; licet, ut aequum feramus judicium, addamus necesse sit, auctorem nostrum ipsum confiteri omnia, quae de Deo dicuntur, ‘translationibus et parabolicis aenigmatibus involuta (esse), et per similitudinem aliquam investigari ex parte aliqua inductam, ut aliquid de ineffabili majestate suspicando potius quam intelligendo degustemus.’ Quae quo modestiora sunt veroque docto digniora, eo magis miramur hanc, quam de trinitate, protulit sententiam, sibi satisfecisse.

Adjiciamus nonnulla, licet breviter de Abaelardo, artis dialecticae magistro. Oculos igitur in eum convertamus, qui prae omnibus aequalibus philosopho praeditus fuerit ingenio, atque cujus scholas permulti frequentaverint discipuli. Quamquam ipsa Aristotelis scripta adire ei non licuit, quae continebant tamen e versionibus commentariisque cognita habuit; quibus artis dialecticae doctioris peritior factus est. Quam tamen cognitionem cum lectionibus, tum scriptis haud paucis

ita divulgare studuit, ut alii quoque in Aristotelica philosophia operam navarent. Invitis adversariis, doctrinam Abaelardi damnandam curantibus, ejus exemplum magnam vim habuit et efficacitatem ad illam, quae liberior dicitur, theologiam fovendam. Hanc autem theologiam liberiorem laudibus nostris ornare possumus, quum universe Abaelardus animos revocaverit ab insana atque inani illa philosophia, quae in aeternum frustra quaeret de iis, quae hominis rationem longe superent. ‘Scimus omnes,’ inquit, ‘in his, quae ratione discuti possunt, non esse necessarium auctoritatis judicium,... quod (autem) capi non potest loco, humano non comprehendatur animo.’ Sequentia vero nostris inprimis temporibus in memoriam revocare prosit: ‘Quae major indignatio fidelibus habenda esset, quam eum se habere Deum profiteri, quem ratiuncula humana posset comprehendere, aut mortalium lingua disserere?’

Non quidem immemores sumus omnium vitiorum, quae liberiorem illam medii aevi inprimis theologiam inquinaverint, neque ignoramus pleraque illius placita subtiliora, quam veriora fuisse quin, indolem retulisse rationalismi recentioris temporis, hanc vero praesertim ob causam illius auctor laudandus nobis videtur, et, nostri ratione habita propositi, commemoratione dignissimus, quoniam haec ratio philosopha, quae inde ab Abaelardo in Theologiam magis magisque valere incepit, quam arcte conjuncta sit cum rerum mutatione, post Abaelardum conspicua. Quum enim, ut proximo capite vidimus, Realismus isque stultissimus cum in philosophia tum in theologia regnaverit, sequenti periodo nominalismus potius palmam tulit cum mysticis aeque ac scholasticis

studiis arcte conjunctus; quod praesertim, procul dubio, Abaelardo tribuendum videtur, licet alia accesserit caussa, eaque gravissima, quae multum attulit ad Aristotelis auctoritatem augendam. Hanc causam dico Arabum philosophiam.

Sectio III.
Gilbertus Porretanus.

Primum autem eorum fiat mentio, qui scripserint ante Arabum innotescentem philosophiam. Quod ut ordine faciamus primum oculos in Gilbertum Porretanum convertamus.

Hunc Gilbertum cum Viro Cl. Haureau virum ducimus minime contemnendum; quem multi scriptores nimis neglexerunt, inter quos Meiners, Brucker, Rousselot recitare liceat. Libri quos edidit ‘de Trinitate’1) et ‘de sex principibus’ virum nobis monstrant fortem, cujus vigorem in multis theologis oppugnandis non possumus non mirari. Systema nobis praebuit absolutum, licet non multa docuerit, quae nondum apud alios reperiantur. Bernardo Carnotensi, Anselmo, Radulpho praeceptoribus usus, nec tamen ad eos sese

informavit. Aristotelem ante omnes magistrum sibi elegit, quem an secutus sit, nunc indagandum. Quae autem de Gilberto acutissimus ille, Joh. Sarisburiensis monuerit, primum videamus: ‘...... alius1) ....... cum Gilberto Pictaviensi universalitatem formis nativis attribuit et in eorum conformitate laborat. Est autem forma nativa originalis exemplum, et quae non in mente Dei consistit, sed rebus creatis inhaeret. Haec graeco eloquio dicitur εῖδος, habens se ad ideam ut exemplum ad exemplar, sensibilis quidem in re sensibili, sed mente concipitur insensibili; singularis quoque in singulis, sed in omnibus universalis.’

His igitur commemoratione dignissimis docemur Gilbertum universalia ante rem non statuisse, sed ea tantummodo esse formas, quibus individua adsunt. Haec autem plane respondent iis, quae inveniuntur in ‘Ganfredi Mon. Claraevall. epistola ad Episc. Albanensem de rebus gestis in causa Gilberti Porretani’ a Viris cll. Gieseler et Baur laudata, ubi legimus: ‘Duo nomina tradit substantiae designari, videlicet quod est et quo est, essens atque essentiam, sicut album et albedinem interdum significare dicitur et rem albam. Id ergo, quo est, unum esse in trinitate consentit, formam scilicet et naturam deificam matremque ut ita dixerim trinitatis.’ Videmus igitur Gilbertum philosophum suum principium continuo ad placitum, quod est de Trinitate, applicantem. De quo placito optime Gilberti cognoscemus sententiam, quatuor illis ex ejus Commentario capitulis legendis, de quibus, secundum Virum Cl. Gieseler,

Vasquezius nos certiores facit1). Quatuor capitula haec sunt: I. Quod 'divina natura, quae divinitas dicitur, Deus non sit, sed forma, qua Deus est: quemadmodum humanitas homo non est, sed forma qua est homo. II. Quod cum Pater et Filius et Spiritus sanctus unum esse dicuntur, non nisi una divinitate esse dicantur: nec converti possit, ut unus Deus, vel una substantia, vel unum aliquid Pater et Filius et Spir. S. esse dicantur. III. Quod tres personae tribus unitatibus sint tria; et distinctae proprietates tribus, quae non sunt ipsae personae; sed sunt tres aeternae, et ab invicem a divina substantia in numero differentes. IV. Quod natura divina non sit incarnata. - Post haec quatuor articula, cum animi attentione lecta, vix aut ne vix quidem intelligimus, quomodo factum sit ut nonnulli in incerto versentur, utrum potius Realista an Nominalista dicendus sit Gilbertus. Nullus enim dubito quin omnino Conceptualistarum partibus eum adscribere oporteat; quod non tantum ex Aristotelis ejus studio sponte conficitur, sed quoque ex ipsa ratione, qua cum de divinitate, tum de humanitate dixit. Inde, si quid video, quam luculenter patet numquam eum existimasse inter Deum et Deitatem aut inter attributa divina intercedere realem ullam distinctionem sed tantum theologicam.

Fortasse locus ille, quem ex ‘summis Roberti Melod.2)’ nobis tradidit Haureau, ansam praebuit hujus dubitationis. Legimus; ‘secundum istos’ (est Gil-

berti sententia, cujus mentio fit) ‘secundum istos, Deus et Deitas sunt sicut formatum et forma: nam divinitatem dicunt esse formam.’ Et porro: ‘Formam Dei divinitatem appellant. At omnis forma formati est, divinitas ergo alicujus formati forma est, scilicet Dei trinitatis.’ Haec quidem, quid sibi voluerit Gilbertus, accurate tradere videntur. Fateamur quod res est. Possumus omnino ex iis, quae laudavimus, conficere Gilbertum ita distinxisse formatum inter et formam, ut hanc tamquam universale revera existens habuerit, illud vero singulare esse duxerit, quod non revera adsit, nisi quatenus universali veluti nitatur. Ulterius etiam progrediemur. Si quis rogat an quoque Realistae formatum inter et formam distinguere possint, affirmando procul dubio respondendum mihi videtur. Vel sic quidem tamen Gilbertum Realistam fuisse negamus, licet ex his ipsis verbis, in cujusnam pedibus abierit Gilbertus non luculenter pateat. Optime vero difficiliorem hanc quaestionem illustrare, quin etiam omnem dubitationem possunt illa quae Johannes Sarisb. scripsit, jam supra laudata: ‘.... forma natura originalis.... quae non in mente Dei consistit, sed rebus creatis inhaeret.’ Haec omnem revera tollunt dubitationem; quippe quae doceant ‘formas nativas originales,’ id est, universalia, non sicut Platonis ideae, ante ipsas res exstitisse, inhaerere vero rebus creatis. Quae forma nativa jure dici potest ‘singularis.... in singulis, sed in omnibus universalis.’ Humanitas, exempli gratia, forma est, quam omnes, qui dicantur homines, inter se communem habent. Non homines dicendi essent, nisi hujus formae omnes essent participes. Vocem humanitatis autem non eo sensu accipit Gil-

bertus, ut, quemadmodum apud Realistas, sit unum illud totum, sit universale illud, cui, ut existat, non opus est individuis; nam diserte affirmat humanitatem ipsis hominibus inhaerere. Sic quoque, ut ad illud, de quo egimus, placitum redeamus, trinitatem habet formam, cujus si quis particeps sit, jure deus vocari possit. Affirmat autem Patrem, Filium, et Spiritum Sanctum divinitatis forma esse praeditos, unde sequitur Filium et Spiritum S., aeque ac Patrem deos esse dicendos. Ut vero dii dicuntur, quatenus unam formam communem habeant, ‘ex unius divinitate participatione (sunt Ro[b.] Melod. verba) tres personas unum Deum esse asserunt.’

Divinitatis igitur forma universale est quod intellectu concipitur. Eam tantummodo ob causam Deum inter et deïtatem distinxit, ne Filium et Spiritum S. videretur habere unius Dei proprietates, non autem personas. Quo fit ut ejus sententia Realistis quam maxime opposita sit. Hi enim potius statuunt divinitatem i.e. universale revera existere, Patrem, Filium et Spiritum s. esse formas quibus sese induat universale. Gilbertus contra universale habet formam, qua Pater, Filius, et Spiritus s. praediti, revera personae divinae dicuntur. Tres personas hujus formae participes esse addat necesse est; nam eo significari vult non Patrem tamquam Patrem, nec Filium tamquam Filium, nec Spiritum tamquam Spiritum esse deitatem. Quod nisi addidisset, non video quomodo illud fugere potuisset quod in libro ‘de generibus et speciebus’ contra Realistas jure scriptum vidimus. Quemadmodum enim ibi legimus: ‘quod,’ hominem videlicet, ‘rem unam (esse) essentialiter, cui adveniunt formae, quod si ita est,

quis potest solvere quin Socrates eodem tempore Romae sit et Athenis? Ubi enim Socrates est, et homo universalis ibi est’..... ii quoque qui deitatem doceant esse universale revera existens, ‘cui adveniunt formae quaedam’ explicent necesse est, utrum deitas illa, eodem tempore tamquam Pater, tamquam Filius aliquid perficere possit. Articulorum, quae laudavi, quartum judicium nostrum comprobat; articulus sic sese habet: quod natura divina non sit incarnata. Haec enim Gilberti thesis maximi momenti videtur, quippe quae indicet eum acute distinxisse naturam inter et personam, ideoque ostendit eum, quod saltem de Trinitate placitum attinet, non fuisse Realistam. Non enim fieri, potest, Realistas audientes ut hanc patiamur distinctionem. Realistae enim dixerint divinam naturam, quatenus sit Filius, incarnari; quam enim naturam singulis a personis sejungere nequeunt; ut ex articulorum, quae Gilberto Bernhardus opposuit, quarto patet: ‘Credimus ipsam Divinitatem, sive substantiam divinam, sive naturam divinam dicas, incarnatam, sed in filio esse.’ Postremo loco odium, quod sibi peperit Gilbertus a parte Bernhardi, confirmare potest quod de eo tulimus judicium.

Videamus igitur breviter quid ex ejus doctrina sequi debeat. Sequi debet atque sequitur Tritheïsmus moderatior. Haec denuo comprobant quae supra diximus de Conceptualismo, id saltem temporis Nominalismo haud dissimili. Quemadmodum enim tres personae formae humanitatis participes, tres homines jure dicuntur, tres quoque, quae divinitatis utuntur forma, tres merito habentur dii. En ipsum fere illud, ad quod pervenerat Roscelinus; nam, licet aliis verbis usus sit Gilbertus, inter utrumque

nullum fere intercedit discrimen. Ecclesiam vero non eum aeque ac Roscelinum odio prosecutam esse non est quod valde miremur. Bernhardus enim ut Gilberti doctrinae melius adversaretur, ipse fidei symbolum, quatuor articulis, constituit, quo doctrina orthodoxa contra haereticam comprobaret. Hoc symbolum Papae tradidit, quod repulerunt Cardinales, Bernhardi auctoritati jam diu invidentes. Cardinalibus Bernhardo cedere coacto, factum est ut de tribus articulis postremis nihil dijudicatum sit. ‘De primo tantum Romanus pontifex definivit, ne aliqua ratio in Theologia inter personam et naturam divideret, neve deus divina essentia diceretur ex sensu ablativi tantum, sed etiam nominativi.’ Quum igitur locum Gilberto designare velimus, eum quodammodo Roscelinum inter et Abaelardum, attamen conceptualistam fuisse contendimus1).

Sectio IV.
Varii doctores, usque ad finem saec. XII. de Mysticismo.

Ars autem dialectica, quam excoluit Abaelardus, quam fovit quoque Gilbertus Porretanus plurimis

quidem satisfacere potuit, nec vero omnibus placuit ingeniis. Quaestiones illae subtiliores, quibus haec ars ansam praebuit, quamquam Ecclesiae non illicitae, dubiae tamen et periculosae videbantur. Dum Realistae, orthodoxa placita fide amplexi, de iis philosophati essent, atque eos evicissent, qui in contrarias abiissent partes, non erat cui sese opponeret Ecclesia. Longe vero alia ratio, Abaelardo auctore, in Theologia invaluit, quam et sequebatur Gilbertus, methodum commendans vere nominalistam. Formale enim ejus doctrinae principium, falsissima haec erat opinio, in Theologia leges valere diversas ab iis, quae in caeteris servantur disciplinis. Quod cum revera ita sese habeat, fieri poterit ut in Theologia quid verum sit, quod in philosophia exempli causa, jure falsum habetur. Nitebatur illa Gilberti sententia ejus doctrinâ de Deo rebusque divinis, quas toto coelo a rebus humanis differre dictitabat, ita ut de utrisque non pari ratione agendum censeret. Licet formale hocce principium, initio saltem, Ecclesiae doctrinae non noxium fuerit, dum fides sive potius doctorum obtemperantia pergeret ea credere, quae rationi humanae absurda viderentur, atque maximopere contraria, hominis tamen ingenium harmoniam aeque ac libertatem quaerit. Harmonia vero humano ingenio numquam paratur, dum nullum adsit criterium, quo quid in omnibus verum sit, homo cognoscat. Nec libertate umquam gaudere potest, dum auctoritati Ecclesiae sive alicujuscunque serviliter morem gerere ei oporteat. Quo fit, ut per longum temporis intervallum hanc discrepantiam genus humanum pati nequeat. Quaerit, ut vidimus, harmoniam; liberum esse studet. Duplex adest ratio, qua utriusque compos

fieri possit. Possunt enim ea quae sibi invicem adversentur, conciliari, philosophia exempli causa cum theologia; sive alterutra plane tollatur necesse est. Liceat aliis verbis exprimere quod sentio. Adsunt revera et adfuerunt, qui nullam omnino philosophiam inter et theologiam agnoscant discrepantiam, qui, licet olim acerrimam inter utramque viderint pugnam, omnia inter se contraria superaverint. Hi procul dubio regiam inierunt viam ut, quibus eorum ingenio opus est, harmoniam libertatemque recuperarent. Verum non omnes, quae se invicem impugnantia agnoscant, hac ratione placare possunt. Longe aliam ingrediuntur viam, quae denuo in duos se dividit tramites. Theologiam enim ullam adesse negant, aut philosophiam ita flocci pendent, ut in summis, in quibus humanum ingenium occupatur dijudicandis, nihil ei tribuendum videatur. Hi posteriores vulgo mystici vocantur, ita fortasse optime significandi. Sunt enim, qui omnium disciplinarum theologiam primam habeant, ita ut, caeteris omnibus relictis, theologiae aures praeberi debeant. Quod vero theologiam jure atque merito tam magni facere videantur, tribuendum est rationi, qua putant se Deum cognitum habere; qua ratione fit, ut vocem theologiae peculiari quodam sensu accipiant. Iis enim persuasum est nulla intelligentia, nullis ratiocinationibus opus esse, neque ullam requiri philosophiam ad. Deum recte cognoscendum. Itaque ab omni arte dialectica quam maxime abhorrent. Res divinae contemplandae, non ingenio indagandae sunt. Omnia ex intimo corde, ex pectore omnia petantur. Noscere est credere, credere autem est amare. Neque amare aliud quid est quam penitus persentiscere, quo arcto cum Deo

juncti simus vinculo. ‘Quatuor’ ut unus e mysticis inquit - ‘quatuor sunt in quibus nunc exercetur vita justôrum.... lectio sine doctrina, meditatio, oratio, operatio; quinta deinde sequitur contemplatio, in qua quasi quodam praecedentium fructu, in hac vita etiam quae sit boni operis merces futura praegustatur.’ Contemplatio igitur summum est, ad quod pervenire possit homo, quam ut melius etiam cognitam habeamus, alium quendam e mysticis, Richardum nimirum, animadvertamus, sex in contemplatione distinguentem gradus, quorum quintus quidem refert contemplationem supra, sed non praeter rationem, quorum ultimum vero ita significat Richardus: supra et videtur esse praeter rationem.

Summus vir, Neander, nunc fato eheu defunctus, egregia sapientissimaque nobis reliquit verba, quae in hunc locum optime applicare possimus. Scripsit enim in diario, quod dicitur: Deutsche Zeitschrift für Christliche Wissenschaft und christliches Leben 1850, ‘Qui per longius temporis intervallum humanum ingenium occupaverint errores, quum tollere cupias, persentiscas ipse necesse est, e quanam orti sint veritate; nec non ut desiderium cognoscas, quod hujus aliusve erroris caussa sit.’ Quod igitur probe teneamus. Neque immemores simus, mysticismi inprimis ratione habita, eorum quae ex his verbis sequuntur. Nam vel apud optimos, qui de philosophia egerunt, scriptores, apud Haureau, exempli causa, non raro occurrit mysticismum ita despici, ut plane inepti stultique videantur, qui hanc mysticam amplexi sunt methodum. Fateamur autem quod res est. Nec tantum scholasticismus, sed omnis universe disquisitio, quae unice fere spectat intelligentiam, toti homini

satisfacere nequit. Omnem hominem simul excolere, en, pensum vitae, cui admodum pauci tamen consulunt, qui humanitatis doctores ducesque esse sese dictitant. Quidquid sit, theologia, quae medii aevi dicitur, omnis fere in exsiccatas atque aridas desiit quaestiones, neque ille, qui Scholasticismum cum mysticismo conjungere studuit, Hugonem a Santo Victore dico, is erat, qui omnibus satisfacere potuerit. Memorabile lubet afferre exemplum, quod luce clarius ostendit, quam humanae naturae conveniens sit, post longam inutilemque disquisitionem philosopham, e medio scepticismo, in mysticismi bracchia sese conjicere. Sumtum est exemplum ex iis, quae de philosophia Arabum nobis tradidit doctissimus Schmölders, in libro cui titulus est: Essay sur les écoles philosophiques chez les Arabes, caet. Paris 18421).

Hujus excursus minime nos piget, nam ea hominum studia, quae in philosophiae historia mystica vocare solemus, non uno nomine nostro cum argumento cohaerent. Mystica enim studia illa et cum Realismo quam arcte conjuncta sunt, et multum effecerunt ut deinceps

Nominalismus in historia saepius palmam tulerit. Praeterea nobis cordi erat de mysticismo dicere quod sentimus. Ex dictis enim patebit nos minime illud, quod in omnibus adest desiderium, parum intelligere. Mysticismus igitur, quem vituperamus, non est sensus ille religiosus, qui egregius in Spenero e.c., aliisque cernitur; mysticismum vero hunc improbamus, qui, omni spreta intelligentiae disquisitione, reliquarum omnium disciplinarum religionem moderatricem esse permittat.

Mysticismo, qui in Victorinorum prodiit schola, temporis spatium impletur, quod intercedit Abaelardum, Gilbertum que inter et Arabum philosophiam sive potius philosophiam Graecam, a philosophis Arabibus excultam. Ex ipsius Mysticismi ratione atque indole sponte sequitur, inter mysticos non acute Realistas et Nominalistas distingui posse, ita ut, sicuti universe fecimus, hic in primis singula placita magis quam Theologos spectaturi simus. De praecipuis igitur placitis videbimus utrum Realium an Nominalium respondeant sententiae.

Gulielmus a Campellis, postquam, ut vidimus, Abaelardo cedere coactus esset, in sancti Victoris monasterium refugit, ibique scholam aperuit, quae deinceps magnopere inclaruit, ac universe postrema, ut ita dicam, Realismi nobis repraesentat conamina, antequam Arabum scripta, jamjam innotescentia, Aristotelis auxerint auctoritatem. Hujus scholae doctores quum enumerare velimus, primus in censum venit Hugo a Sancto Victore, de quo jam verbo monuimus. Dialecticam quidem Abaelardi methodum cum Bernhardi dogmatismo conciliare voluisse dicitur. Voti autem non compos factus esse videtur. Quum enim philosophia, quae id

temporis viguit, ei non satisfecisset, magistrum inprimis sibi elegit Dionysium Areopagitam; quo factum est ut non revera e variis fontibus judicio arbitrioque suo, quantum quoque modo videbatur, hauserit, sed multo magis huic magistro sese mancipaverit. Itaque huic conciliandi difficiliori operi sufficere non potuit. In libro, cui titutus est: Eruditio didascalica, Viris Cll. Tennemann et Dégérando recte monentibus, Aristoteli Platonem praeferre videtur. (l. II. c. 6). Majoris vero momenti est, quod in ejusdem operis libro primo, c. XII, diserte affirmet: ‘rerum incorrupta veritas ex ratiocinatione non potest inveniri.’ Est autem animadversione dignissimum, Hugonis doctrinae partem formalem elementis constare, longe inter se differentibus. Nonnulla enim effatus est, quae Nominalismum redolent, nec non multa alia, quae eum Realistam fuisse indicare videntur. Quod de Hugone valet, quodammodo etiam de omni Mysticorum schola dici potest. Atque facile, si quid video, explicatur. Hoc enim cum Nominalistis commune habent, quod omnem fere rationi denegent auctoritatem, ut ex sententia modo laudata sponte apparet. A Nominalistis denuo maximopere discrepant, quum minime, Ecclesia tantummodo suadente, credendum esse putarent. Hac in re igitur Mystici et Realistae inter se conveniunt, ut uterque quodammodo suo judicio stare videantur, nec veritatis fontem aliunde quaerendum esse censeant, nisi ex ipso homine. Sensus enim apud Mysticos Scholasticorum intelligentiae locum occupat. Quod inter uterque intercedit discrimen si bene teneamus, in Mysticis judicandis eadem, qua apud Scholasticos utamur, ratione procedere possumus. Quod in se ipsis reperiant, objective

verum esse censent, en habes, nisi omnia me fallunt, quare eos a Realistis non differre putem. Ad veritatem vero inveniendam rationem humanam in ipso homine nihil prorsus valere, sententia est, cui una cum Nominalistis nomen dare potuerunt, atque revera dederunt Mystici. Comprobantur quae scripsi Hugonis verbis. In ejus operis de Sacramentis L.I. p. X. capite 2 legimus: ‘Non potest cogitari Deus quid est; etiam si credi potest, quia est, non qualis est, comprehendi.’ Haec postrema verba sunt longioris ratiocinationis, qua probare studet, Deum omnem nostram longe superare cogitationem. En, ejus doctrinae veluti partem nominalistam. Num igitur pergit dicendo: Ecclesiae auctoritati obtemperandum est vel simile quid? Minime. Nam praecedenti capite dixerat; ‘.... Quia (homo) oculum rationis ex parte habet, animum similiter ex parte, videt et ea, quae in animo sunt. Quia vero oculum contemplationis non habet, Deum et quae in Deo sunt, videre non valet.’ Quid inde sequitur? Eum, qui ‘oculo contemplationis’ praeditus sit, Deum et quae in Deo sunt videre posse, fidem tamen iis tantummodo ‘necessariam esse,’ qui hujus doni non participes sunt. Humana ratione prorsus spreta, divina quaedam subvenit ratio, quae a mysticis dicitur contemplatio.

Ne autem hisce in rebus diutius detineamur, praestat de uno tantum, eoque Victorinorum celeberrimo, videre. Richardi enim inprimis rationem habebimus. Accedit altera caussa, nobis suadens Hugonis missam facere doctrinam. Hugo nimirum minus quam Richardus verus Mysticus jure haberi potest. Richardus vero, Mysticismo addictus, de singulis quoque placitis ita phi-

losophatus est, ut de ejus methodo judicare liceat. Oculos igitur convertamus in ea, quae de Trinitate professus est.

Richardo auctore, Deus summa sit substantia necesse est; summa substantia est summa potestas, quae ut intellectualis sit, summa habenda est sapientia1). Dei autem tamquam summae sapientiae notio plane tollitur, nisi continuo Deum proponamus tamquam summam bonitatem, sive summam caritatem. Quae quum ita sint, opus est ut quis adsit, quem amare possit Deus. ‘Solus’ (sic pergit. III. 2) solus Deus summe bonus est, solus ergo Deus summe diligendus est; summam ergo dilectionem divina persona exhibere non posset personae, quae divinitate careret.’ Animadvertamus autem inprimis sequentia, in quibus totius rei cardo vertitur, quaeque levi cum mutatione in optimam syllogismi formam redigi possint. ‘Plenitudo autem divinitatis non potest esse sine plenitudine bonitatis, bonitatis autem plenitudo non potuit esse sine caritatis plenitudine, nec caritatis plenitudo sine personarum pluralitate.’

Itaque Deus filium habeat, aeternum sibique similem necesse est. Vel sic quidem unus tamen esse dicitur Deus; unde sequitur Filium Deum non dici per se, nisi una cum Patre unius sit substantiae. ‘Nihil,’ ita pergit Richardus (III, 11) ‘nihil rarius, nihil praeclarius quam ut ab eo, quem summe diligis et a quo summe diligens alium aeque diligi velis.’ Quum duae tantummodo in divina substantia adessent personae, Deus magnitudinis quidem, non vero amoris plenitudinem communi-

casset. Nam ‘caritatis consummatio personarum Trinitatem requirit, sine qua omnino in plenitudinis suae integritatis subsistere nequit..... sicut nec integra caritas, sic nec vera trinitas abesse potest.’ His, opinor, docemur, nos haud sine jure Mysticismum, qualem nunc in Richardo cognitum habemus, Realistam vocasse. Realium nimirum principio formali usus esse videtur Richardus. Quae enim logice probari possint, ontologice vera esse habentur. Quonam, quaeso, ex fonte haurire potuit Victorinus noster, nisi ex unica sua contemplatione mystica. Quae ibi reperiuntur, extra quoque valere contendit. Nam subinde notandum est, eum Trinitatem e Dei notione logice deduxisse, ecclesiae doctrinae nulla habita ratione, atque eum ad hanc notionem haud secus ac Anselmus pervenisse. Legamus quae ipse scripsit, bl. I, 11: ‘Illud autem certissimum est..... esse oporteat aliquid summum. Summum vero omnium dicimus, quo nihil est majus, nihil melius. Absque dubio autem melior est natura rationalis, quam natura irrationalis.’ En, si quid video, veluti in nuce ipsum illud argumentum ontologicum Anselmianum. Quamadmodum enim hic probare studuit, summam perfectamque substantiam non cogitari posse, nisi revera adsit; Richardus oportere censet ‘ut aliqua rationalis substantia sit omnium summa.’ Voce autem rationalis nihil aliud significare voluisse potest, quam substantiam revera existentem. Ita, si vel concedendum esset, Richardum non plane eadem sibi voluisse, ac Anselmus, eadem tamen eum, ac hic ratiocinatione usum esse, quis neget? Haec autem similitudo maximi ponderis mihi videtur. Ex dictis enim satis constare censeo, eadem methodo, nec tamen eodem

fonte usos esse mysticos, ac philosophos Realistas. His enim fonti intelligentia erat, ex quo, opere rationis, hauserunt; illis vero ex pectore, amando sive contemplando veritatem quaesiverunt. Quod vere inter utrosque occurrit discrimen verbis magis quam rebus constitisse videtur. Variae enim hominis facultates non ita facile a se invicem divelluntur, ut ex iis una constanter negligi possit.

Quamobrem non audiendus videtur Haureau, Mysticismum contendens omnem philosophiam parum intellexisse. Mysticismus quodammodo dici potest veritatem possidere, ubi quaerit Scholasticismus, itaque, si etymologiam attendas, revera philosophia non dicendus est. Arte dialectica si non opus est ut notiones acquirat, notionibus jam ab initio inde gaudet, quas tamen deinceps explicat atque excolit. Deum exempli causa ‘summam caritatem’ esse a Mystico sponte intelligitur; quae notio quodammodo complicata ita evolvitur, ut idem significet ac trinitas. Hanc vero notionem evolvere nequeunt, quod utrum concederent mystici necne, non quaerimus, nisi eo ipso Realium principio adhibendo. Arte igitur dialecticâ quamvis spretâ non carere possunt. Animadvertamus tantummodo qua ratione procedat Richardus. Deus, summa caritas, habeat, quem sibi condignum amet necesse est. Unde hoc sequitur? Ex caritatis notione mere logica. Revera enim nescimus utrum Deus semet ipsum possit amare necne; hujusque caritatis naturae plane ignari sumus, quatenus nobis eam non patefecit Deus. Novimus sane: ‘οὕτως γὰρ ἠγάπησεν ὁ θεὸς τὸν ϰόσμον, ὥστε τὸν υἱὸν αὑτοῦ τὸν μονογενῆ ἔδωϰεν... sqq.’ nam ilium Filium cognoscimus, nec beneficiorum inscii

sumus quae nobis per eum Deus largitus est; quam ob causam dicimus: Deus nobis dedit filium suum, ergo Deum nos amavisse nobis persuasum est. Negamus vero contendi posse Deum summam esse caritatem, itaque filium suum nobis largiturum esse. Quae quum vera sint, nec ullo quidem jure sequitur caritatis plenitudinem sine personarum pluralitate’ non cogitari posse. Addidit Richardus: ‘persona igitur divina summam caritatem habere non potest erga personam, quae summa dilectione digna non fuit1).’ Unde hoc sciat Richardus frustra quaeritur. Logice tamen magis idoneum videtur, summaeque caritati convenientius, ut divina persona alteram amet personam divinam. Ex rebus in facto positis, quid summa caritate dignum sit petendum est; earum enim quum rationem habeamus, docemur Deum summo nos peccatores amplexum esse amore, ita ut vix aut ne vix quidem dicere possimus, utrum prae nobis Filium suum dilexerit Deus. Quid multa? ‘Debet esse, ergo est,’ Realibus aeque ac Mysticis communis est sententia, cui nisi ab initio adverseris, omnia, quae ex ea profluunt, patiaris necesse est. Ut a Realium universalibus abhorremus, ita et illam rejicimus contemplationem, quae, ut Richardi verbis utar, sit ‘libera mentis perspicacia in sapientiae spectacula cum admiratione suspensa2).’ Contemplationem despicimus, quae ‘libero volatu quocumque eam fert impetus mira agilitate circumferatur3);’ quae perseveret ‘sine labore cum

fructu;’ eamque pro nihilo putamus, quae ‘sub uno visionis radio ad innumera se (diffundat)1).’ Adversus hanc enim contemplationem Conceptualistarum vindicamus principium, a singulis initium faciendum esse, unde deinceps ad universalia procedere possimus. Accurata de singulis nobis opus est disquisitione, quum quid singularum rerum universitate contineatur, funditus cognoscere velimus. Experientia non tantum optima, sed una quoque nobis aderit magistra. Neque ex ulla qualibet notione umquam sequentur, nisi quae antea, experientia edocti, in eam contulerimus.

Haec quoque contemplatio non multum attulit ad philosophiae universe auctoritatem magnopere augendam. Quo factum est, ut ante per Arabes renata Aristotelis studia, omnis fere philosophia pro nihilo putaretur. Ut per Conceptualismum, qui in Theologia rationalismus evasit vulgaris, Realismus in Mysticismum abiit, per ipsum Mysticismum, simulac contemplatio illa inanis atque vana visa fuisset, Nominalismus rursus invaluit. Attendas paullisper Mysticismum rationi humanae abrogasse auctoritatem. De his vero postea videbimus; nunc ad illa redeamus quae hujus aetatis commemoratione digna sint.

Inter Hugonis discipulos, unum tantummodo Godefredum perstringamus, qui nullo nomine philosophus haberi potest, licet, Viro Cl. Haureau auctore, in manuscriptis Victorinis Godefredi reperiatur poema cui titulus est. ‘Fons philosophiae.’ Philosophos multo magis contumeliose tractasse videtur ut ex libello apparet,

qui, eodem viro docto monente, optime cognoscitur ex opere: Hist. Univ., Paris., saec. IV, fol. 629. Conferatur quoque Viri Cl. Tennemann historia philosophiae. Neque alius Hugonis discipulus, Gualtherus a sancto Victore meliore animo philosophos ferebat. Librum edidit cujus titulum ita refert Gieseler: ‘Contra manifestas et damnatas etiam in conciliis haereses, quas Sophistae Abaelardus, Lombardus, Petrus Pictavianus et Gilbertus Porretanus libris sententiarum suarum acuunt, limant, roborant,’ cujus libri tamen brevior titulus solet esse, ‘contra quatuor labyrinthos Galliae’; nam hoc cognomine viros, quorum nomina in longiori titulo laudata sunt, commemorat. Quem librum quum silentio praetereamus, non animadvertere tamen non possumus, pro sententia, quam supra de Gilberto protulimus, omnino pugnare, quod Gilbertus aeque ac Abaelardus, caeterique ‘uno spiritu Aristotelico afflatus’ esse dicatur. Omnes enim simul improbantur, quod ‘ineffabilia Trinitatis et incarnationis scholastica levitate tractarent.’ Nec multa dicemus de Roberto Pulleno, cujus nomen undecies mutari potest; ab his exempli causa, Pullanus, ab illis Pulleinus, ab aliis aliter vocatur. Quem tamen virum nec Godefredo, nec Gualthero aequiparare vellem. Bernardus, Joh. Sarisb. laudes ejus uterque extollunt. Parisiis theologiam docuit. Oxoniae universitatem instauravit; purpuratu pontificis Romani investitus, Romae diem obiit, anno 1153 vel 1154. Inclaruit ejus opus quod dicitur: ‘Sententiarum libri octo.’ Quamvis diserte dicat Robertus: ‘Ratio evincit universalia non esse,’ Nominalistis tamen eum nomen dedisse non liquet. Constat

autem eum dialecticos aeque ac artem dialecticam prossus despexisse; quod huic inprimis caussae tribuendum videtur, quod hanc artem exercere non potuerit. Omnia enim miscet, conturbat omnia.

Longe dignior vero qui a nobis commemoretur, est Magister ille sententiarum, Petrus Lombardus, cujus auctoritas apud plurimos tam magna fuit, cujus nomen tam inclaruit, ut, saeculo duodevicesimo Franco-Gallorum exercitus, domum adspiciens in qua natus erat Lombardus, ex parietibus nonnullas religiose secum reportaverit lapides. Cujus narrationis mihi auctor est doctissimus Haureau. Libri sententiarum, ut notum est, eorum est collectio, quae Patribus Ecclesiae de singulis in Theologia Christiana visa sunt. Quamvis non ipse Patrum singulatim referat nomina, vetera quum inspicias manuscripta, nomina in margine diserte commemorantur. Ferunt centum et sexaginta in hujus librum confectos esse commentarios a Theologis Brittannicis; neque alio Theologiae compendio per tria fere saecula in Hispania et Italia viri docti usi esse videntur. Quid autem hoc opere conscribendo sibi proposuerit, verba explicent in prologo obvia: ‘fidem nostram adversus errores carnalium atque animalium hominum munire, vel potius minutam ostendere.’ Addit deinde admodum facete: ‘Quisquis ergo audit hoc vel legit, ubi pariter certus est, pergat mecum, ubi pariter haesitat, quaerat mecum, ubi errorem suum cognoscit, redeat ad me, ubi meum, revocet me.’ Videtur igitur omnino Lombardi liber Ecclesiae auctoritatem religiose confirmare, atque fidelium munire fidem. Idcirco universe aridae hujus Virorum librorumque commemorationis me non taedet, quippe quae optime

illustret, illa quae dixi de philosophia nihil prorsus valente, in temporis nimirum intervallo, quod Mysticismum intercedit et Arabum philosophiam innotescentem. Sic quoque Petri liber multis nominibus haud parum contulit, quo deinceps fides a ratione humana magis magisque sejungeretur.

Inter eos qui hanc Lombardi rationem secuti, ulterius etiam progredi studuerunt, discipulus inprimis in censum venit: Petrus Pictaviensis. Quum vituperatus esset Lombardus, quod numquam suam profiteretur sententiam, cancellarius noster artem dialecticam edoctior, Patrum non tantum retulit verba, sed argumenta quoque, sive ad refutanda, sive ad probanda, adjecit. Triplici, e.c., ratione Deum existere probare conatus est. Quum autem argumentationem ejus animadvertam, nullus dubito, quin e Realistarum principio ratiocinatus sit. Petro quoque auctore, ea quae esse debeant, revera sunt. Contendit enim omnia, sive substantias, sive accidentia, ex uno aliquo orta esse, quod per se atque a se sit necesse est. Hoc unum Deum vocat, de cujus causa non quaeritur. Sin autem Deus causam haberet, in infinitum progrediendum esset; ergo in longa causarum serie, alicubi, i.e. in Deo subsistatur. Haec prima caussa neque ex pluribus partibus constare potest, nec plurium partium una est. Quodsi enim ex pluribus constaret partibus, non a se dici posset; multo minus vero quum ipsa pars esset aliqua. Unde sequitur individuum esse Deum. Tertio loco, cum Hugone a Sancto Victore, animum sui initii conscium esse putat; optime enim novit non semper se exstitisse. Undenam igitur originem duceret, nisi a Deo. Sequitur Deus, animi nostri origo

existat, necesse esse. Quum autem omnia ex uno Deo, necessario quidem optime explicentur, de pluribus causis quaeramus non opus est. - Sufficit hoc unum Petri argumentandi rationis periculum fecisse. Taedet enim omnia eademque sexcenties repetere. Varia, quae a Realistis pro Dei existentia afferuntur argumenta, magis minusve ex Anselmi argumentatione petita sunt, aut saltem iisdem nituntur principiis, licet non omnia eandem habeant vim atque efficacitatem.

Gualteri liber, cujus mentionem jam supra fecimus, contra hunc Petrum quoque jure disputasse videtur. Philosophiae nimirum contemplativae numquam satis in memoriam revocari potest, artem dialecticam formalis tantummodo esse pretii. Ut egregie scripsit Boulay: ‘facile est, veritatem connexionum etiam in scholis illis, quae praeter ecclesiam sunt discere.... qua propter aliud est, nosse regulas connexionum, aliud sententiarum veritatem. In illis discitur, quid consequens, quid non consequens, quid repugnans’1).

Petri Lombardi discipulus alter, Robertus Melodinensis utrum Realista fuerit, an Nominalista, dubitari potest2). Nos quidem eum potius Nominalistam habemus, quippe qui Aristotelis inprimis, ad rem suam confirmandam, usus sit auctoritate, atque theologiam inter et philosophiam ita distinxerit, ut ‘magna discretione opus (sit) in locutionum judicio faciendo.’

Uterque vero Ecclesiae odio erant; quae Mysticorum tantummodo poeticae favens contemplationi, omni qualicumque philosophiae magis magisque invidere solebat.

Ut hanc aetatem accurate depingamus, philosophiam in dies magis despicientem, Cornificiani quoque memorandi sunt; de quibus conf. Joh. Sarisb.1). Incertum esse videtur, unde nominis origo ducenda sit. Optime fortasse eo explicatur, quod cornua disputationis facerent. Omnem enim philosophiam ludibrio habebant; ita ut vix aut ne vix quidem dici possit, quam ridiculae, de quibus agere solebant, essent quaestiones. ‘Caeterum,’ addit Joh. Sarisb. ‘hujus sectae, post damnum temporis, rerumque jacturam et spes deceptas et praepositi sui solatio destitutas, multiplex usus emersit.’

Antequam vero huic periodo finem ponamus, duo viri celeberrimi, licet magnopere inter se differentis animi, nostra attentione dignissimi sunt. Quorum alter Alanus ab Insulis est, alter Johannes Sarisburiensis, cujus de permultis theologis scholasticis judicium saepe audivimus. - Alanus enim non tantum pro vero Realista, sed etiam pro integro scholastico haberi potest. Talis enim erat, qui sibi persuasum habuerit, nec ullum quidem philosophiam inter et theologiam esse discrimen; imo omnia, quae fide amplexus esset, mathematica ratione probare, atque accurate intelligere studuit. Quae autem persuasio quo hac aetate rarior erat, eo magis miramur Alanum, scepticis mysticisque studiis omni fere sublata, et a theologia divulsa philosophia, incepisse conatum atque fecisse, ut revera inter utram-

que componeret pacem. Neque enim tantummodo systema nobis praebuit absolutum; sed, si libros ejus evolvas, in theologia eum eadem fere ratione usum, quam in philosophia adhibuit Spinosa, sponte concedes. - Quantopere autem Realium doctrinae addictus fuerit, ex sequentibus patebit. Ideas enim sive formas, per se exsistentes, nobis repraesentat Alanus, non tantum ante res creatas, sed quoque extra earum caussam, id est extra ipsam intelligentiam divinam. Itaque Deus nobis proponitur, quum in eo est, ut animum quendam procreaturus sit, Noys ad se vocans, cui mandare debeat, formam quaerere, quae animo jamjam creando optime conveniat. Exspectat Deus Noys, forma aliqua inventa, redeuntem. Quae forma Deo deinceps exemplari est, ad quod novum informat animum.

Audiamus ipsum: ‘Quae Noys plures recolens ideas, - singulas rerum species monetans, - Rerum togas formas, Chlamydemque formae - Pollice formas!’.... Quae verba Alani ad Naturam occurrunt in poemate, memoriâ admodum digno, cui titulus est: ‘de Planctu Naturae.’ - Studebat enim de rebus philosophis poetice agere; ac ingenium poeticum fuisse videtur Alanus; quod, si cum mathematica illa suae doctrinae exponendae ratione conjungis, patebit nos haud immerito Spinosam et Alanum inter se contulisse. Quod et urgere possum, iis ipsis laudandis, quae ad ejus doctrinam cognoscendam commemorabilia sunt. ‘Deus,’ inquit, ‘imperando hominem creat, angelus operando procreat; homo obtemperando se recreat. Deus imperat authoritatis magisterio; angelus operatur actionis ministerio; homo obtemperat regenerationis mysterio.’ In quibus verbis Viro Cl. Hau-

reau concedo, omnem Alexandrinorum de emanatione latere doctrinam.

Attamen, quamvis Alanus nullam adhibuisset philosophiam, nisi ut Ecclesiae confirmaret doctrinam, dictu tamen difficile est, quam magnum eum inter, et eos qui antea eadem instituerant conamina, discrimen obtineat. Periit sancta illa ut ita dicam simplicitas, qua primi gavisi essent Scholastici. Tunc quidem religiose studebant, ut per fidem ad intellectum pervenirent. Nunc vero, fides debilitata, ope philosophiae instauranda esse videtur. Tunc ex plenitudine fidei, quibus sibi opus esset, haurire potuit philosophia. Nunc vero ad pauperem fidem restituendam, pauperior etiam philosophia advocatur. Anselmus et Alanus ab Insulis tristem nobis repraesentant theologiae cursum. Fuit olim virgo, specie ac juventute venusta, nunc anus videtur imbecilla, baculo innixa1).

Neque aliter fieri potuit. Ubicumque scholasticum vigeat studium, cum Nominalistae existant, tum Realistae necesse est. Realistae vero, initio saltem, Ecclesiae prodesse videntur atque plane negligere posse, quae a Nominalistis disputari solent. Intervenit Conceptualismus, quo Realismus ex animi altitudine descendit nec idearum tantummodo rationem habet; quo simul autem Nominalismus hostilem, ut ita dicam, faciem reponit; ita ut, qui accerrime fuerunt adversarii, etiam sine

foedere pacto, se invicem patiantur. Verum nulla est vera concordia, conciliatio nulla; ab utraque tantummodo parte indutias inierunt. Quae autem indutiae alterutri noxiae videntur. Nunc monstrum illud medii aevi, quod depinximus, mysticismus exstitit, quo rationis cum Nominalismo recusatur auctoritas, quum vel sic quidem ratiocinationes logicae, licet formâ indutae longe aliâ; leges praescribere soleant. - Mystica ratione a theologia avellitur philosophia. Accusatur intelligentia humana, tamquam ad sublimiora cognoscenda parum valens; at vero alius generis intelligentiâ, contemplatione scilicet, utitur ut re divinae comprehendantur. Quod autem sibi proposuit aetas, ei non contigit. Metuit philosophiam theologia, postquam Conceptualismus, sive illius temporis rationalismus, iisdem utens verbis, alia tamen subjecerat placita. Magna illa inflammatio animi mystica damnum, per aliquod tempus, compensare potuit; post illam vero paullisper extinctam, theologiae, ut supra diximus, fulcris opus erat, quae ei suppetebat cum Petrus Lombardus, Patrum Ecclesiae auctoritate nitens, tum etiam Alanus ab Insulis mathematica quadam usus ratiocinatione. Prisca igitur sententia: ‘per fidem ad intellectum,’ nunc sic mutari potest: ‘ope philosophiae, quantum fieri possit, servetur fides.’ Quam magni momenti jure habeatur, quod, inter utramque sententiam, obtinet discrimen, quis non agnoscit? Licet igitur Realismus victor superesset, non istiusmodi erat pugna, quam haec agebat aetas, ut acerrimum illud priscum certamen nobis repraesentaretur. Quod autem, hac aetate, Realismus vicisse dici possit, non ipsi vi atque ἐνεργείᾳ tribuendum posse videtur hujus philosophiae, quippe quae sua sibi jura vin-

dicasset; sed multo magis caussa latet in eo, quod Realismus imbecilli fidei auxilio esse potuisset.

Accedit aliud argumentum, quo hujus pugnae vigorem hac aetate fractum esse probemus. - Quum enim in historiâ, qualicumque aetate, vir aliquis surgat, qui aequales aut anteriores philosophos critico submittat examini, talis aetas, qua, quem descripsimus, vir criticus ortus est, sui ipsius conscientiam habere, sive sui ipsius consciam esse dici potest. Nec tali aetate fieri potest, ut acerrima quaedam agatur pugna; quae ut strenue geratur, opus est, uterque adversarius fortiter sibi persuasum habeat, se solum omni gaudere veritate.

Johannes Sarisburiensis talis nobis exstat philosophus criticus, qui optime sui temporis vitia intuitus esse videatur, nec non accurate varios philosophos, pro variis, quas inierunt, partibus, indicasse. Johannes ille, qui omnium unus veram philosophiam i.e. veritatis studium, certitudini dogmaticae praetulit1), diem obiit, anno 1182; de quo igitur, ultimo loco, optime agere possumus; saeculo nimirum tredecimo nova ineunte periodo.

Inter viros doctos lis adhucusque sub judice esse videtur, utrum Johannes noster in Realium, an im Nominalium numerum recensendus sit. Ad quam litem optime dirimendam, multum tribuisse videtur Vir. Cl. Haureau. Pastoretus enim2), eo auctore, Johannem Realistam fuisse putat; contra quem disputare solent Tennemann et Cousin, Viri celeberrimi, eum Nominali-

stis nomen dedisse, statuentes. Neque autem Realista, nec Nominalista dicendus est. Cum Haureau enim quaerimus, an fortasse bonus Realista scripturus fuisset, carum sibi esse Abaelardum. An putas Nominalistam dicturum: ‘Sol e coelo visus est cecidisse, qua die philosophorum princeps Plato rebus humanis excessit.’ Admodum ingeniose haec attulisse videtur scriptor ille doctissimus, quippe quae probent, quod ex aliis quoque conficere licet, eum scepticorum illustrium unum fuisse, noluisse vero scepticum vulgarem haberi. Quibus verbis significare volui, Johannem Sarisburiensem talem fuisse criticum, qui, ut eum ipsum confitentem habemus, (vide locum supra laudatum), cum Academicis de nonnullis dubitare mallet, quam cum dogmaticis affirmare multa, quorum cognitio accurata mortalibus nonnumquam interdicta sit. Duo praebuit nobis opera, quorum unum dicitur Polycraticus. s. de nugiis curialium et vestigiis Philosophorum lib. VIII; quorum alterum hunc titulum refert: Metalogicus lib. IV1). Optime enim multas, quas egerunt Scholastici, inanes vidit esse quaestiones, neque amabat ‘perniciosa simulatione scientiae quod ignotum vel absconditum est, temere definire;’ ‘sunt’ - ut ejusdem libri pergit capite secundo - ‘dubitabilia sapienti, quae nec fidei, nec sensus, aut rationis manifestae persuadet auctoritas.... Talia quidem sunt, quae quaeruntur de providentia, de substantia, de quantitate.... casu et libero arbitrio.... de eodem et diverso.... de

dividuo et individuo.,.. de statu universalium.... de veritate et primis rerum initiis, in quibus humanum ingenium deficit.’ Nec tamen omnem sprevit philosophiam, quum, ut notum est, artem recte vivendi artium artem esse contenderit; atque voce Philosophiae sapientiae studium significari voluerit. Attamen ars, quae dicitur dialectica, eum et doctum habuit adversarium, et criticum acutissimum, ita ut in fine saeculi duodecimi prorsus spreta abjectaque esse videatur. Ex dictis conficimus necessarium fuisse ut, in viro, nec Nominalistis, nec Realistis, neque ulli philosophiae scholae addicto, haec desierit periodus.

Novum incipiet saeculum, nova aetas. Instant nova; nova fient, cum proximis arctissime cohaerentia, ad novum tamen, atque ignotum quendam finem perductura.

Hujus historiae partem claudimus priorem.


Vorige Volgende