Naaukeurige beschryving der uitwendige godtsdienst-plichten, kerk-zeden en gewoontens van alle volkeren der waereldt. Deel 5

[p. 287]

Tweede verhandeling Over den godsdienst Der protestanten.

Eerste hoofdstuk.
Behelzende den ouden Oorsprong en de Leerstukken der Waldenzen.

⁺ MEn wil doorgaans dat de Vaudoizen of Waldenzen hun naam en hunne Leere ontleent hebben van Jan of Pieter Valdo, Waldo, of Valdio, die in de twaalfde eeuw geleeft heeft. Maar de Waldenzen meenen dat hunne Leere onvergelykelyk ouder is dan dien Valdo, die een^(a) Koopman te Lions was, en vervolgens het Opperhoofd van eene Secte welke zich^(b) de armen van Lions noemde. Men vindt ook gewag gemaakt van eenen anderen Valdo, een tyd-en geloofsgenoot van Berengarius. Tot dezen Valdo brengen eenige Schryvers den waren oorsprong der Vaudoizen. Andere vinden in de zevende eeuw zekeren Pieter de Valdis, en geloven dat hy de Patriarch geweest is der geenen die men vervolgens Valdenses, dat is Waldensen of Vaudoizen genaamt heeft. Maar de Waldenzen erkennen noch dezen Pieter de Valdis, noch de twee Valdo 's voor de grondleggers van hunnen godsdienst. Zy hebben hunnen naam van de Valleyen of Dalen die zy van onheugelyke tyden af bewonen, en zy houden staande dat die Leeraren, welke men zegt hunne Opperhoofden geweest te zyn, in tegendeel by hen zyn onderwezen geworden in de ge-

+ Oorsprong van den naam en de leere der Waldenzen.

(a) Zie hier den oorsprong der roepinge van Valdo. Zich vrolyk makende met zyne vrienden, vergat zich iemant van 't gezelschap zo verre, dat hy in zynen drift God vloekte en lasterde, en teffens doot neerviel. Valdo zeer aangedaan over zulk een schielyk sterven, 't welk hy als een kastyding van Gods hand aanmerkte, nam van dat oogenblik af een voornemen om van leven te veranderen en de waerelt te verlaten. Ik zal hier de leere van dien bekeerden koopman niet aanroeren. Alleenlyk zal ik zeggen dat men in dien tyd onder zyne hooftdwalingen telde zyn uitvaren tegen de verdorvenheit der Eeuwe, tegen het Roomsche Hof, en tegen de Geestelyken in 't algemeen. In onze Eeuw vind ik een voorbeeld van eene diergelyke bekeering, doch dewelke zo verre niet ging. Te weten die van den vermaarden Abt de la Trape.

(b) Om hunne gewillige armoede. Valdo, hun Opperhoofd, hadt afstand van de waereltsche goederen gedaan, en de armoede gewillig omhelst. Die armen van Lions kregen den naam van Ensabatés, om zekere schoenen die zy droegen, van een byzonder maakzel, en boven op doorsneden, ten teken van hunne armoede welke zy Apostolisch noemden. Andere schryven dat zy Ensabates (Insebatati) genaamt wierden van een byzonder merk dat de volmaakste van de Secte dier armen gewoon waren te dragen op hunne schoenen, die men, volgens de taal van dien tyd, Savates of Sabates (Sabatoe) noemde. Dat merk was een kruis, volgens zeker Schryver van dien tyd, die van hen zegt. Sotulares cruciant. (Zy dragen een kruis op hunne schoenen.) Andere zeggen dat de naam van ensabatés of Sabotés aan die armen gegeven wierdt, omdat zy Sabots of houte klompen droegen. Men heeft derhalven verkeerdelyk gelooft, dat de naam van ensabates hun gegeven was omdat zy Joodsche gevoelens hadden. Voorts heeft zeker Autheur, die een tydgenoot dier Secte was, in zyne eenvoudigheit geschreven, dat de Waldenzen (Valdenses, of liever Vallenses volgens hem) zich zelve zo genaamt hebben, omdat zy de Valleye der tranen of het Tranendal bewoonden, (eo quod in Valle lacbrymarum maneant.) Waar op mag hy met dat Tranendal gezinspeelt hebben? Waarschynelyk op hunnen armoedigen en verachtelyken staat.

[p. 288]

⁺ zonde Leere,^(a) dewelke zy meenen dat van ouds af onder hun is bewaart gebleven. Uit dien hoofde noemen zy hunne Kerk^(b) de Catholyke, of algemeene, en Apostolische Kerk, die van alle verdorvenheit is bevryd geweest, tot dat met den aanvang der negende eeuwe,^(c) Claude Aartsbisschop van Turyn en van de Piemontsche Valleyen, die Calvinist was voor Calvyn, zich tegen de ingeslopene misbruiken aankantede, en door zyne schriften te weegbragt dat de Valleyen zich aan de Gemeenschap met Romen onttrokken, om een groter verdorvenheit voor te komen. De Prelaat, die stoutmoedig was, en zich wist te doen gelden, voegde by zyne schristen dadelykheden, want hy nam uit de Kerken van zyn Bisdom de kruissen, de beelden, enz. weg. Dus is het, zeggen de Vaudoizen nog tegenwoordig, dat de Evangelische Waarheit in hun land is staande gebleven, zonder door menschelyke overleveringen zodanig verandert en bezwalkt te zyn geworden, dat zy eenige Reformatie nodig hadt. ‘Uit onze⁺ Valleyen, dus^(d) varen zy voort, ging de Waarheit over in Provence; in Languedoc, daar die Sectarissen den naam kregen van Albigenzen, naar Alby een Stad dier Provincie; ook wierdt zy aangenomen van Valdo, het Hoofd der Armen van Lions; gelyk mede in Picardien en het Walsch Land, daar zy de Kettery der^(e) Picarts genaamt wierd; in Engeland, daar zy gebragt wierdt door Lollard, en vernieuwt door Wiclef; eindelyk in Bohemen.’ Zelfs was 'er, volgens Leger, een zeer groot verband tusschen de Bohemers en de Waldenzen. ‘De Valleyen, zegt hy, waren vermaard als de moeder en de Universiteit van alle de andere Vaudoische Kerken...... zelfs der geenen die zeer verre afgelegen waren.’ Dezelve Leger brengt het volgende opschrift van eenen brief der^(f) Waldenzen aan Ladislaus Koning van Bohemen by, waar uit blykt dat men ze toen ter tyd voor een en 't zelfde volk met de Armen van Lions hieldt: Al Serenissimo Prince Rei Ladislaos &c. lou petit tropel (troupeau of Kudde) de li Christians apella per sals nom paures, (pauvres of armen) ô Valdés &c.

De Roomsgezinde Schryvers verzetten⁺ zich^(g) gestadig tegen de duurzaamheit der Orthodoxie of Rechtzinnigheit waar op de Waldenzen zich beroepen, en de welke hun wat al te lichtvaerdig zo veele Secten, aan doemwaerdige dwalingen schuldig, doet eigenen, als behorende tot het lichaam dier Apostolische Kerke welke zy zeggen in hunne Valleyen te zyn bewaart gebleven. ‘Het is wel waar, zegt men tegen de Vaudoizen, dat die Ketters verscheidene leerstukken, welke gy verworpen hebt, mede verwerpen; maar hebt gy, met die Ketters voor uwe voorgangeren te erkennen, wel gelet op de verfoeielyke stellingen welke hun door de Autheuren van hunnen tyd worden toegeschreven?’ Het is zeker, dat, indien het Manicheensche gevoelen dier Secten, en alle hunne andere buitensporigheden, duidelyk bewezen zyn, men het Christendom groot ongelyk doet met zodanige Ketters voor leden van eene

+ Zy roemen op hunne oudheit.

(a) Zie by Bossuet in zyne Histoire des Variat. L. XI. de tegenwerpingen welke men daar op maakt.

(b) Begeert men te weten al 't geen de Waldensen wegens hunne oudheit, en de duurzaamheit van hun geloof voorgeven, men leze l'Histoire generale des Eglises Vaudoises par Leger.

(c) Ik moet hier doen aanmerken een zeer groven misslag van P. Benoit een Dominikaner Monnik, die de Schryver is van het boek genaamt Histoire des Albigois & des Vaudois, gedrukt te Parys in 2. stukjes in 12. in den jare 1691. Die Autheur heeft Claude, Aartsbisschop van Turyn in de negende Eeuw, genomen voor Claude Seyssel, dien hy Sessel noemt, mede Aartsbisschop van Turyn in 't begin der zestiende Eeuw. Zie pag. 238. van het II. Deel dier Historie.

+ Verscheide namen der Waldenzen.

(d) Om dien voortgang hunner Leere te billyken, eigenen de Waldenzen zich eenige Secten toe, die eenige hunner Leerstukken konnen hebben overgenomen, en hun ook by ruiling eenige andere gevoelens medegedeelt.

(e) Een oud Fransch Dichter geeft die Kettery den naam van Vaulderie, 't geen myns oordeels bewyst, dat men die Picarts, en in 't algemeen alle de Secten van dien aart met die der Waldenzen heeft verwart, eveneens als men nog hedendaagsch in Spanjen en Italien alle de Ketters onder den naam van Lutheranen, en in Vlaanderen onder dien van Geuzen doet.

(f) Die toen ter tyd naar Bohemen gevlucht waren.

+ Aanmerkingen daar op.

(g) Zie Bossuet in zyne Historie &c. ubi sup. Reinier, die een tydgenoot der eerste Waldenzen was, spreekt echter van die Secte als toen reets zeer oud zynde. Die Autheur, omtrent den jare 1250. geleeft hebbende, zegt Inter.... Sectas.... non est perniciosior Ecclesioe quam Leonistarum (id est Valdensium) quia diuturnior. Aliqui enim dicunt quod duraverit à tempore Sylvestri, aliqui à tempore Apostolorum. Die plaats is aanmerkelyk, omdat daar uit blykt dat de Waldenzen zich van hunnen aanvang reets op hunne aloudheit beroepen hebben; steunende buiten twyfel op dezelve redenen die Luther en Calvyn na hen hebben bygebragt.

[p. 289]

Kerk, welke zich de ware Apostolische noemt, te erkennen. Maar, zonder my op te houden met eene stoffe die onlangs van een vermaard^(a) Protestant grondig verhandelt is, het blykt klaar genoeg dat de Autheuren die de historie der oudste Waldenzen hebben opgestelt, zeer zorgvuldig zyn geweest in hen te onderscheiden van die Secten waarmede Leger en eenige Protestanten de Evangelischgezinden der Valleyen hebben willen paren. Men kan in allen gevalle geen beter bewyzen bybrengen dan uit Schryvers van de zelfde Eeuwe: want waar zal men staat op maken, indien men zulke getuigen wraakt, en indien men weigert geloof te geven aan Autheuren op welkers verstand de blinde yver van partyschap, noch de onkunde des tyds magts genoeg gehad hebben om hen onrechtvaerdiglyk de Waldenzen te doen verwarren met de andere vyanden der Christen-Kerk van dien tyd, gelyk zulks zo meenigmalen gebeurt is, en nog tegenwoordig, in weerwil onzer verlichtte Eeuw, onder alle de partyen geschiedt?

Derhalven onderstelt zynde dat het bewezen is, dat de Vaudoizen der Valleyen niet zyn noch de Picarts, noch de Albigenzen, noch de Petrobrusianen of Navolgers van Pierre de Bruys, noch zo veele andere Secten die te recht of te onrechte onder den hatelyken naam van Manicheen⁺ worden voorgestelt, zie hier de pointen waar om in den beginne een gedeelte der geenen die men wettiglyk onder den eigentlyken naam van Waldenzen heeft konnen begrypen, zich van de Catholyke Kerk heeft afgezondert. Behalven het omhelzen^(b) der Apostolische Armoede, welke hen van andere Christenen onderscheidde, verwierpen zy het Priesterdom, en geloofden (ten minsten schryft men hun die dwepery toe) ‘dat het den Leeken geoorloft was te prediken, biecht te horen, en de andere Sacramenten te bedienen.’ Zy geloofden mede dat men geen gehoorzaamheit schuldig was aan Prelaten van een slecht gedrag en een quaad leven; dat het eedzweren ongeoorloft was, om welke zaak het ook wezen mogte; als mede dat het niet was geoorloft eenig mensch ter doot te brengen. Men zegt ook dat zy de magt van prediken tot de Vrouwen zelfs uitstrekten, en dat zy aan de Priesteren weigerden den tytel van navolgeren der Apostelen te geven, omdat zy goederen in eigendom bezaten: maar men vindt niet dat die Waldenzen wegens het Nachtmaal eenige zwarigheden gemaakt hebben, ten minsten blykt niet dat de historischryvers van dien tyd hun iets dien aangaande te last leggen. Alleenlyk^(c) stelt een der zelve onder de dwalingen der Waldenzen; dat de Transubstantiatie in de gemeene taal geschieden moest; dat een Priester niet konde consacreren in dootzonde; dat men uit de hand van een onwaardig Priester communicerende, de Transubstantiatie niet geschiedde in de hand des geenen die de Consecratie onwaardiglyk deet, maar in den mond des geenen die het Nachtmaal waardiglyk ontfing; dat men konde consacreren aan de gemeene tafel, dat is in de gewoone maaltyden ..... enz. Dat zy de Misse verwierpen, voegt 'er M. Bossuet by,^(d) was om de ceremonien die daar mede verzelt gingen: zy deeden dezelve alleen bestaan in de woorden van J.C. in de gemeene taal uitgesproken. De Autheuren die lang na de opkomst dier Secte geschreven hebben, hebben haar mede geene andere nieuwigheit omtrent het Avondmaal te last gelegt, dan 't geen reets is aangehaalt, uitgenomen dat zy gewag maken van hare bittere berispingen over het gedrag der Roomsche Kerke en Geestelykheit, tot zo verre dat zy die Kerk de hoer uit de Openbaringe noemt, den Paus voor den Antichrist en het Opperhoofd der dwaalgeesten, en de Leeraren voor Schriftgeleerden en Pharizeen uitscheldt.

Wat de Vaudoizen der Valleyen aangaat,⁺ Claude Seyssel Aartsbisschop van Turyn, die in 't begin der zestiende Eeuw geleeft heeft,^(e)

(a) Monsr. de Beausobre in zyne Histoire du Manicheisme, in twee stukken in 4 uitgegeven in 't jaar 1733.

+ Waarom de Waldenzen zich van de Catholyke Kerk hebben afgezondert.

(b) Die armoede betreft alleen de Navolgers van Valdo.

(c) Zie Bossuet Histoire des Variations L. XI.

(d) P. Alexander drukt zich krachtiger uit, op 't geloof der Autheuren die tegens de oude Waldenzen geschreven hebben. ‘Zy houden de Misse, zegt hy, voor eene ydele Ceremonie, die geenzins Apostolisch is, maar om winst en voordeel uitgevonden’ .... Missam inanem ritum esse (asserunt) ab Apostolis minimé traditum, sed quoestus gratiâ adinventum. Deze woorden zyn te vinden in het VI^de Deel van zyne Kerkelyke Historie.

+ Welke gevoelens den Waldenzen te laft gelegt worden.

(e) Bossuet ubi sup. In het uittrekzel dat Leger van het Tractaat van Claude Seyssel gemaakt heeft, staat dat zy ook de Aanroepinge der Heiligen lochenden, en de Beelden, de Aflaten, en de meeste Plechtigheden der Kerke verwierpen. Dezelve Leger geeft ons het uittreksel van een brief aan Seyssel geschreven door zekeren Claude Coussard of Cassard, die van de Waldenzen zegt, dat zy geloofden dat het lichaam en het bloed van Christus geen waar Sacrament is, maar gezegent brood, 't welk het lichaam van Christus genaamt wordt. ‘Maar men kan geen staat maken op eenen brief die van Leger gedateert wordt op den 27. Feb. 1547. toen Seyssel reets twintig jaren was overleden geweest.

[p. 290]

den Paus en de Prelaten verwerpen als ondeugende menschen, en die geen Apostolisch leven leiden, hebbende by gevolg geen magt van God bekomen, noch om te consacreeren, noch om te absolveeren enz. Zy beweerden dat onder hen alleen de ware Kerk was, omdat zy alleen het Evangelie opvolgden, en dat alle de aanhangers van den Roomschen stoel de Synagoge van den Antichrist uitmaakten: maar dewyl hy niets van hunne dwalingen over het Nachtmaal rept, onderstelt men dat hy dezelve niet kende. Hy zegt blotelyk, dat eenige onder hen daar van spraken op eene wyze die eerder onbegrypelyk, dan dwaalzuchtig voorkwam. Op eene andere plaats doet hy een Waldenzer zeggen, ‘dat, dewyl het gebed van een ondeugend Priester geen de minste kracht inheeft, hy ook niet in staat is om de tekenen van brood en wyn door zyne woorden te transubstantieeren.’

By het verhaalde moet men voegen 't geen dezelve Autheur^(a) meldt van eene ondervraging aan een Waldenzer van Piemont gedaan, waar in men de Transsubstantiatie zonder eenige bewimpeling beweerd vindt, gelyk mede de penitentie, de biegt, en de absolutie: maar de aanroepinge der Heiligen, het bidden voor de doden, het Eedzweren, en de Bedieningen der Roomsche Geestelykheit worden daar in verworpen, om zulke redenen als reets zyn bygebracht. Men bespeurt in het zelfde geloofs-onderzoek, dat de Waldenzen hunne Leere verborgen hielden, dat hunne Barbes (zo noemden zy hunne Herders of Voorgangers) hun een verbod deeden van niet te zeggen dat zy Vaudoizen waren, en eindelyk dat zy ten minsten eenmaal 's jaars op Paasch-tyd Communiceerden, na behoorlyk te hebben gebiegt. Ten aanzien van 't geen men hun heeft konnen te last leggen wegens het getal der Sacramenten, en wegens derzelver verborgenheeden en waarde; men ziet uit het geen bygebragt is, dat zy het Nachtmaal en de Biegt hebben erkent. Uitgenomen de Verordeningen die zy verwierpen, blykt ten minsten dat de Waldenzen de vier andere Sacramenten in hunnen grond hebben goedgekeurt, schoon zy de form en de ceremonien daar van afkeurden.

Maar de Waldenzen brengen van hunnen⁺ beschuldigt hen dat zy kant verscheidene zeer oude Tractaten in hunne taal geschreven voor den dag, waar in, zeggen zy, het geloof hunner voorvaderen vervat is, conform met hunne hedendaagsche gevoelens volgens Leger, die 'er byvoegt & à ce qui est enseigné & cru à present ès Eglises Reformées of en met het geen tegenwoordig in de Gereformeerde Kerken geleert en gelooft wordt. Een van de oudste dier boeken draagt den tytel van^(b) Noble Leyçon. In een uittreksel van dat boek, door Leger bygebragt, vindt men zeer zware klachten tegen de misbruiken in de Biecht begaan, en tegen de misdadige gierigheit der Priesteren van dien tyd. De Autheur lochent, overkomstig met het geen wegens de Leere der Waldenzen gemeld is, dat sedert Sylvester, (hy meent Sylvester den eersten) geen Paus, geen Kardinaal, geen Prelaat enz. een dootzonde heeft konnen absolveeren noch vergeven, omdat God alleen vergiffenisse geven kan, en niemant anders. ‘De Herders, voegt hy 'er by, moeten prediken voor het volk, gestadig in den gebeede zyn, en den gelovigen menigmaal met de ware Leere voeden. Zy moeten de zondaren kastyden door de discipline of den tucht (waarschynelyk verstaat hy daar door de Boete of Penitentie) en door vermaningen.... De gelovigen moeten zich wachten van den Antichrist, van zyn voorbeeld, en van zyne Leere. Volgens de H. Schrist zyn 'er reets verscheidene Antichristen, en alle die de geboden van J.C. schenden, zyn Antichristen.’ In de overgeblevene brokken van eenige uitbreidingen over het Gebed des Heeren, ziet men niets dat met het geloof der Roomsche Kerk strydt: doch daar in straalt veel eenvoudigheit door, daar is weinig netheit van denkbeelden in te vinden, volgens den aart dier eeuwe, en men bespeurt daar in eene lichtgelovigheit die aan min verlichte Schryvers zo gemeen is. By voorbeeld, de autheurs

(a) Hist. des Variat. &c. ubi sup.

+ De Waldenzen bewyzen hun geloof uit hunne oude Boeken.

(b) ondertekent in 't jaar 1100. zegt Leger pag. 26. van zyne Historie.

[p. 291]

dier uitbreidingen halen en pryzen^(a) de Levens der Heiligen aan, zy adopteeren de fabuleuze, of ten minsten^(b) zeer onzekere historien van het martelaarschap van eenige Apostelen. De verklaring der Tien Geboden, getrokken^(c) uit het Boek der Deugden, vervat mede niets 't welk de Roomsch-Catholyken niet toestemmen, al was het zelfs 't geen tegen de Beelden gezegt wordt: zynde niets waarachtiger, ‘dan dat het geen Christen past figuuren of Beelden te hebben, om daar aan tegen het Bevel van God die eere en hoogachting te bewyzen welke alleen aan een eenig God toekoomt.’ Het zelfde zy gezegt van 't formulier van hunne Belydenisse of Biecht, door den historischryver der Waldenzen bygebracht.

⁺ Laat ons overgaan tot hunnen Catechismus. In den Catechismus van Leger aangehaalt als een kort begrip van de Leere der Waldenzen, gegeven in 't jaar 1100., wordt de Drie-eenheit vastgestelt, als mede de rechtvaerdigmaking door de genade, het levendig geloof, dat is 't welk met goede werken gepaart gaat, en het aanbidden van God alleen. Zy merken daar de Christen-Kerk aan in twee opzichten; in haare ware zelfstandigheit, volgens welke de Kerk alleen in Uitverkoornen bestaat:^(d) dan heeft zy geen geëxcommuniceerden. In haare bedieninge, en dan bestaat de Kerk uit eene volle vergadering van haare Dienaren en van het volk. De ware Dienaren worden gekend aan hun vroom leven, aan de prediking van het Evangelie, en aan eene oprechte en wettige bediening der Sacramenten. Onder de tekenen waar aan men de boze Dienstknegten kan onderkennen, stelt de Waldenzische Catechismus het waarnemen van^(e) menschelyke uitvindingen. Een van de merktekenen der quade leere is het onderwyzen van Afgodendienst, of de Eere aan eenig schepsel bewezen, indiervoegen dat de menschen, door die valsche Religie en door de Simonie der Priesteren verleid, wanen aan God voldaan te hebben, en hem te behagen. Door de onwettige of onbehoorlyke bedieninge der Sacramenten verstaat de Catechismus zulk eene waar in de Priester de intentie van J.C. niet kent (of liever niet waarneemt), dat is, met staande te houden dat de genade en de waarheit in de uiterlyke plechtigheden vervat zyn, zonder de Christenen te leiden tot het geloof, de hoop, en de liefde, die de ziel der Sacramenten zyn. Zie hier iet dat nog merkwaardiger is. De Catechismus stelt twee ministeriale dingen, het woord en twee Saramenten, namelyk den Doop en het Nachtmaal. Het levendig geloof en de hoop of het vertrouwen op God, verzelt van eene ware boetvaerdigheit, geleiden ons tot de Genade door J.C. maar 't geen ons van dat vertrouwen in J.C. afwendt, is het doode geloof, de verleidinge van den Antichrist, het vertrouwen op anderen buiten J.C., te weten op de^(f) Heiligen en op de magt van^(g) den Antichrist enz. Op de Reliquien, als mede op het^(h) Vagevuur, 't welk eene uitvinding, een droom of harssenschim is, en op andere middelen die recht tegen de waarheit aanlopen, voor de welke men de levende wateren der Genade laat varen, om zich op te houden met vastendagen, met Offerhanden, met Bedevaarten aanbiddinge van Schepselen enz. Eindelyk verklaart de Catechismus wegens de Maagd Maria, dat zy in zich zelve met genade ver-

(a) Leger ubi sup. p. 40.

(b) Pag. 39.

(c) Leger &c. p. 51.

+ De Catechismus der Waldenzen.

(d) Non remaneon proscrits, zegt de Waldenzer ubi sup. pag. 60.

(e) Li atrobament human. p. 61.

(f) In een ander fragment, door den Waldenzer Prediker Leger aangehaalt, en 't welk hy zegt van het jaar 1120. te wezen, wordt de Eerbewyzing aan de Heiligen een Afgodendienst genaamt, pag. 73. In een ander, mede getekent 1120., en 't welk ten opschrift heeft de Aanroepinge der Heiligen, wordt die Aanroepinge verworpen, als verleidende het volk tot Afgodery, en doende de Heiligen boven God eeren: 't welk blykt uit de offerhanden en de plechtigheden die den Dienst der Heiligen verzellen. Onnodig is het een langer uittreksel van dat fragment te maken; dewyl het niets anders dan alle de tegenwerpingen, welke de Gereformeerden wegens die stoffe maken, behelst.

(g) In het fragment of overgebleven stuk dat ik strax aanhaalde, beschryft men de werken van den Antichrist op eene wyze welke zo wel met de leere der Reformatie overeenstemt, dat het schynt dat deeze leere uit de boeken der Waldenzen gehaalt is.

(h) Zie in de Historie van Leger p. 83. een fragment dat den tytel voert van het gedroomde Vagevuur, en 't welk men met het jaar 1126. tekent. Ik ontmoet daar een plaats, waar uit de domheit dier Waldenzen zo wel als de onkunde der Priesteren blykt: te weten de beschryvinge van eenige straffen welke de zielen in het Vagevuur ondergaan, en het groot gastmaal dat men hun op Allerheiligen dag bereidt, wanneer het volk rykelyk voor die zielen geoffert heeft. Dan zitten zy aan tafel, en eeten, enz.

[p. 292]

vult is^(a) (om de eere die zy genoten heeft van den Zaligmaker der waerelt in haar ingewand te dragen,) maar niet om die genade aan anderen mede te deelen.

⁺ Wegens den Doop, wordt in een ander overgebleven stuk^(b) de noodzakelykheit des Doops vastgestelt, omdat die den zelven ontsangt, van allen erkent en gehouden wordt voor een broeder en Christen, biddende alle de andere voor hem dat hy een Christen in zyn hart wezen mag, gelyk hy uiterlyk daar voor te boek staat: hoewel die stoffelyke Doop de gedoopte persoon noch goed noch quaad maakt. Boven dien worden alle de Ceremonien die de Roomsche Kerk in gebruik heeft, verworpen als onnut, en bekwaam tot het invoeren van dwaling en bygeloof, in plaats van tot stichting en ter zaligheit te dienen.

⁺ Wegens het Nachtmaal staat in een uittreksel^(c) van het Boek over den Antichrist, dat te eeten het brood des Sacraments, is te eeten het lichaam van Christus in verbeelding. Voorts wordt de Misse met alle haare ceremonien, van de Inleiding af, ten einde toe, geheel en al verworpen. 't Is nochtans merkwaardig dat men in dat uittreksel van de Consecratie van het Avondmaal spreekt.

⁺ Een ander overgebleven stuk, genomen uit den Geestelyken Almanak, zegt wegens de Verordeningen niets anders, dan dat men den naam van Ordening geeft aan het vermogen dat God den mensch verleent om het woord en de Sacramenten in de Kerk wettiglyk te bedienen: maar ter zelver tyd erkent men die Verordening alleen voor eene instelling der Kerke, zo wel als de plechtigheden die daar aan vast zyn. Men oordeelt van gelyken over het Vormsel en het laatste Oliesel. Men voegt 'er wegens het Vormsel by, dat men daar in lastering spreekt tegen God, en dat het door een duivelsche ingeving is ingevoert.

Zie daar ten naastenby den inhout van het geloof der oude Waldenzen, volgens de fragmenten of overgeblevene schriftstukken die de Prediker Leger in zyne historie heeft bygebragt. Onderstellende dat die Uittreksels volkomen geloofwaardig zyn, zal men noodwendig de scheidinge⁺ der Waldenzen van de Roomsche Kerk ten minsten in 't begin van de twaalfde eeuw moeten plaatsen; aangezien men, na een zeer wydlopig verslag der werken van den Antichrist, en van de misbruiken der Christen-Kerk in die eeuw, formeellyk verklaart,^(d) dat men zich zo wel inwendig, als uitwendig van dien Antichrist afzondert. De oorzaak onzer afzonderinge, vervolgt men, is de wezentlyke waarheit des geloofs. Waarna men^(e) de dwalingen en de onreinigheden van den Antichrist nog wederom ophaalt. Volgens die onderstelling zal het ook waar zyn dat Valdo een Leerling der Waldenzen geweest is, in plaats dat men hem doorgaans voor hunnen Meester⁺ houdt. M. Bossuet schynt niet veel acht te slaan op die^(f) fragmenten door Leger bygebracht, en hy noemt dezen Schryver den stoutsten en onkundigsten aller menschen. Die overgeblevene stukken worden ook gewraakt om de taal waar in zy zyn geschreven, als de dewelke al te nieuw schynt te wezen, en te veel overeenkomst te hebben met het hedendaagsch Provençisch: 't geen waar is. Want wat waarschynelykheit is 'er, dat 'er in de brabbeltalen van de nabuurschap der Waldenzen verandering zou zyn gekomen, gelyk zulks blykt uit het geen ons van de oude boersche spraak van Provence, het Dauphiné, Savoyen enz. nog overig is, terwyl de Vaudoische spraak geduurende vyf of zes hondert jaren geen de minste verandering zou hebben ondergaan? Daarenboven is 'er veel overeenkomst van styl in alle die onderscheidene fragmenten. Overal steekt een en dezelve geest en trant door. Men voege hier by het geen M. Bossuet^(g) heeft aangemerkt op het Milleloquium van S. Augustinus, 't welk in het uittreksel van het Boek over 't Vagevuur, in de Historie van Leger met het jaar 1126. getekent, onder den naam van Mille Parlement geciteert wordt, schoon die Verzameling eerst in de dertiende eeuw gemaakt is. Dat is een merkelyke misslag. De andere tegenwerpingen van dien Prelaat sla ik over, als mede al 't geen hy

(a) En quant à la sua besogna, dus luidt die Parenthesis of Tusschenstelling.

+ Hun gevoelen wegens den Doop.

(b) Ubi sup. p. 65.

+ Wegens het Nachtmaal.

(c) Ubi sup. p. 66.

+ Over de Verordening, het Vormsel, en het laatste Oliesel.

+ Op wat tyd de Waldenzen zich van de Roomsche Kerke hebben afgezondert.

(d) Nos facen departiment exteriour & interiour de lui que nos crezen Antechrist. &c. p. 79.

(e) Las errours & las non munditias .... van den Antichrist.

+ Aanmerking van Bossuet op hunne oude geschriften.

(f) Voor Leger, hadt Perrin een gedeelte van die oude stukken in zyne Histoire des Vaudois & des Albigeois aangehaalt.

(g) Bossuet ubi sup.

[p. 293]

aanhaalt om te bewyzen dat de Waldenzen, die men verscheidene eeuwen eerder dan de Reformatie voor Gereformeerden wil doen doorgaan, den Godsdienst dien zy tegenwoordig belyden, alleen van Luther en Calvyn hebben ontfangen. Dat alles kan men lezen in het elfde boek van zyne Historie des Variations: maar hoe het ook wezen moge met de voorgemelde onderstelling, of met de enkele vervalsching, of met de volkomene geloofwaardigheit van de stukken die de Waldenzen, of hunne Historieschryvers voor hen, bybrengen, ik ga nu over tot eenige andere getuigenissen van hun Geloof, volgens de Belydenissen die daar van ons zyn ter hand gekomen.

⁺ In eene Geloofsbelydenisse, mede van den jare 1120., worden de Kanonyke Boeken van de H. Schriftuur aangehaalt, eveneens als in den Bybel der Protestanten. De Apocryphe Boeken vindt men daar ook in den zelven rang. Men verwerpt daar het Vagevuur, en alle de Overleveringen; men erkent daar geene andere Sacramenten dan den Doop en het Avondmaal. De⁺ Geloofsbelydenisse van het jaar 1532., door Leger en anderen bygebragt, koomt genoegzaam overeen met de vereeniging die de Waldenzen met de Protestanten aangingen. Men lochent daar den vryen wille; het eedzweren wordt daar voor geoorlost gehouden; men erkent daar geene goede werken, dan alleen zulke die God uitdrukkelyk bevolen heeft. De Oorbiecht wordt daar in verworpen. Volgens die zelve Belydenisse mag een Christen het ampt van Magistraaten Rechter bekleeden; daar is geen bepaalde tyd meer tot het onderhouden van Vastendagen: niemant wordt voortaan uitgesloten van het huwelyk; een Dienaar der Kerke of Prediker mag goederen in eigendom bezitten; en men erkent geene andere Sacramenten dan Doop en Communie.

De Waldenzen hielden ook voor rechtzinnig eene andere Belydenisse, dewelke in de Historie van Leger den tytel voert van Geloofsbelydenisse,^(a) den Koning van Bohemen aangeboden door zyne onderdanen de⁺ Waldenzen, in 't jaar 1535. (de Waldenzen zyn hier of de afkomelingen der Hussiten, of Waldenzen die tot de Hussiten gevlucht waren.) Men vindt dat 'er omtrent dien zelven tyd betuigingen van vereeniging en broederschap aan de Waldenzen, zo van Provence als van de Valleyen, gedaan zyn door Melanchton, Bucerus, en Oecolampadius. Zedert is 'er geen onderscheit meer geweest tusschen de Vaudoizen en de Protestanten van Zwitserland en Geneve. De Belydenisse welke zy in den jare 1556. tegen de vervolgingen van het⁺ Turynsche Hof opstelden, gelyk ook de geene die zy aan den Kardinaal Sadolet overgaven, zyn volstrekt overeenkomstig met het Geloof der Protestanten. Men verwerpt daar alle de overleveringen, alle de plechtigheden van de Mis, van den Doop, van de lykdiensten, en al 't geen de Roomsche Kerk wegens het Nachtmaal leert, enz. Meerder over deze stoffe te zeggen, zou onnodig zyn. By Leger kan men nalezen de Belydenisse der Waldenzen van Provence, aan Francois den I^sten overgelevert in 't jaar 1544., als mede de verklaring der Waldenzen van eenige Valleyen in 't jaar 1603. gedaan, gelyk ook de Belydenisse⁺ van den jare 1655. In alle die Belydenissen en in veele andere door Leger aangehaalt, roemen de Waldenzen gestadiglyk op de oudheit van de leere hunner Kerken, die zo Calvinische leere: maar de Bisschop van Meaux betwist hun die oudheit met redenen waar in zo veel verstand als geleerdheit uitblinkt. Wat zyde zal men hier dan verkiezen? Myns oordeels deze, dat 'er namelyk, behalven Valdo en de afkomelingen zyner Secte, lang voor de Reformatie, en zelfs lang voor Valdo, in de valleyen en in de rotsen van Piemont vluchtelingen uit verscheidene Landen van Europa konnen geweest zyn, die als vyanden van de Roomsche Kerk waren verdreven en vervolgt, of om hunne dwalingen en gevoelens met de leere der Kerke strydig, of om hun geschreeuw tegen de Geestelyken, en tegen de misbruiken die zy meenden in den Christelyken Godsdienst te zyn ingeslopen; dat die van alle kanten allengskens verzamelde menigte hare verschillende gevoelens heeft onderhouden in het midden van veel onkunde en domheit; dat uit die onkunde veel ongestadigheit en onzekerheit kan ontstaan zyn; dat die valleyen altoos zyn gebleven de toevlucht der geenen die zich van het lichaam der Kerke afzonderden, tot dat de inwoonders der zelve zich eindelyk met de Protestanten hebben vereenigt.

+ Inhoud van een Geloofsbelydenisse van 't jaar 1120.

+ Van 1532.

(a) Ferdinand, Luther en Bucerus, van de Bohemers, die Leger hier den naam van Waldenzen geeft, sprekende, noemen hen Picardische Broeders.

+ Van 1535.

+ Van 1556.

+ Roem der Waldenzen op hunne oudheit.

[p. 294]

Voor dat ik tot de Discipline en 't Kerkgebruik der Waldenzen overga, zal ik iet aanhalen 't welk zeer merkwaardig is; namelyk dat zy reets ten tyde van Rainier den Bybel in de Fransche taal hadden. Die Schryver^(a) voegt 'er by, dat verscheidene Waldenzen het Nieuwe Testament van buiten konden opzeggen, en dat hy een zeer lompen boer gezien hadt, die het Boek Jobs van woord tot woord reciteerde. Maar, vervolgt hy, dewyl ze onkundige Leeken zyn, leggen zy de Heilige schrift gantsch averechts uit. Dit valt my niet moeilyk te geloven. Immers zyn 'er zo veele Leeraars die het niet beter maken.

(a) Audivi & vidi quemdam rusticum idiotam, qui Job recitavit de verbo ad verbum, & plures qui totum Novum Testamentum perfecté sciverunt. Et quia sunt Laici idiotae, falso & corrupté scripturam exponunt.