Dr. Schaepman. Deel 2

juli 1870-juli 1880

[p. 481]

LXIV.
‘Genie en waanzin’.

Toch thuis en op reis, tusschen de pret van 't praten in, altijd maar vossen aan de oude drukte en vlassen naar nieuwe - to work doggedly, als Johnson dat noemde.

Hij zou zich nu ook openbaren als critisch estheet over schilderkunst, in aansluiting bij 'tgeen de Romein in zijn brieven reeds leverde. Zoo verscheen in de Wachter een ‘brief over de Amsterdamsche tentoonstelling’¹⁾, naar den vorm Potgieteriaansch gekeuvel over moderne vaderlandsche kunst en Hollandsche school, naar den geest heelemaal Pauwels Foreestier. Althans het speelsch-vernuftige van den Buiksloter is er. Of er ook zoo'n diep gedegen kunstzin ondersteekt? Voorloopig zeker niet, hoewel Alberdingk zelf dat proefje mooi genoeg vond om ‘à son ami Herman Schaepman’ een van die eigenaardige open Warande-brieven te schrijven, steeds in Fransch en meestal in fijn Fransch gesteld, en hem voor de zooveelste maal te verzoeken om medewerking aan zijn ‘Dietsche’.

In 1872 bezocht Schaepman 't pas geopende Wiertz-Museum te Brussel²⁾. Even daarna wijdde hij zijn Wachter-studie aan den genialen zonderling.

‘Het geheel is stoffig en toch schitterend, somber, en toch tintelend van licht. Ruwe met kalk bestreken muren, een glazen dak, een steenen vloer. Waarlijk een paleis en een graf. Het paleis van een nomadenvorst, die hier zijn trofeeën, de kinderen zijner zwerftochten, rondom zijn sterfbed verzamelde’³⁾.

Schaepman volgt het heele leven van Wiertz, zooals het spreekt uit dit Museum. Het nietige jonge Dinanteesje wou ‘zich los maken van elke les van 't verleden en voor de toekomst stichten la peinture indépendante’. De prix de Rome is een eerste erkenning van hem die in zijn dagboek schreef: ‘Orgueil-vertu qui inspire les grandes oeuvres et blesse l'amour-propre d'autrui’.

Zijn schilderijen wil hij zien hangen nevens die van Rubens.

1) De Wachter, 1871, II.

2) Wiertz stierf in 1865. De Staat kocht zijn Museum aan, en drie jaar nadien werd het opengesteld voor 't publiek.

3) De Wachter, 1872, II.

[p. 482]

‘Bij het tweede eeuwfeest van Rubens beantwoordt Wiertz eene prijsvraag over de werken van dezen meester gesteld. Wat vinding en schikking betreft staat de Antwerpsche meester boven Michel Angelo; het Vlaamsche vuur overtreft de vonk die het ontstak. Rubens is een Homerus, Michel Angelo een uitlegger der profeten. In de teekening is Rafaël de mindere; gaf de meester van Urbino de lijn, Rubens geeft het leven golvend, zwellend en vol. Alles buigt voor den schilder der Kruisafneneming, Titiaans koloriet, zoowel als Rembrandts licht en bruin. Zijn de anderen meesters door oefening, door langzaam, geduldig werk, door nabootsing, bij Rubens zit de geestdrift voor, de ontzaglijke bezieling, de scheppende gave, die den chaos oproept, licht en duisternis scheidt en alles vereenigt in éene ontzaglijke harmonie’.¹⁾

Niet enkel nieuwe ideeën wil Wiertz uitwerken, ook zijn procédé moet nieuw zijn. ‘Het zou de olieverfschildering vervangen en het fresco mogelijk maken op het doek. Hij noemde het “peinture mate”.... Maar zijn pogen bleef vruchteloos²⁾.

Schaepman's bewondering geldt vooral den “Opstand der Engelen” en den “Triomf van Christus”. Het later werk “Faim, Folie, Crime”, “Un grand de la Terre”, “Le dernier Canon”, Le Phare de la Croix’, ‘La Tête Coupée’ noemt hij ‘dolzinnige fantasieën’.

Hier was vernietiging van eigen kracht: ‘De oorzaken? Zij liggen in dat ééne woord: afgoderij. De wereld kan wel God verwerpen en loochenen, aan de goden ontsnapt zij niet. Het oneindige zit in de lucht, zit in ons bloed. Le frisson de l'infini, de rilling die ons bij de gedachte aan het oneindige overvalt, is niemand vreemd. Zij is geen gevolg van overspanning of koorts. Zij behoort tot de levensbewegingen van den gezonden mensch. Als die rilling ophoudt, dan komt de koorts. Wil men het oneindige niet, dan kan men zich niet met het eindige vergenoegen; men wil meer, men werpt het toevallige de staatsiekleeren van het absolute om. De harp van 's menschen hart leent er zich niet toe om altijd op haar snaren Ninette of Ninon te laten trillen, andere tonen gaan soms op, geweldige tonen, die de snaren

1) De Wachter, 1872, II, 371.

2) Feitelijk was het procédé van Wiertz een mengeling van olie- en frescotechniek.

[p. 483]

springen doen. Bij het ongeloof komt de trotschheid en het ongeloof wordt afgoderij, afgoderij der zinnen, afgoderij des geestes, beide vereenigd of gescheiden, maar altijd zich hereenigend in de zelfaanbidding van den mensch. De aanbidding der schoonheid is de aanbidding van het eigen genot; de vereering der wetenschap, de vergoding van den eigen geest’¹⁾.

... ‘Men wil in de kunst toch nog iets anders dan een letterlijke vertaling der idee. De kunst, dat is de harmonie der schoonheid van gedachte en vorm, behoort èn idee èn vorm te beheerschen. De idee zelve moet kunstig zijn. Onstuimige ideeën op onstuimige wijze op het doek gebracht geven geen schoon kunstwerk. De schoonheid der stormen ligt in de harmonie van het heelal....

Daar is iets tijgerachtigs in den geest van dezen kunstenaar. Met ontzettende waarheid, met een tergend realisme heeft hij al de pijnen der menschheid geschilderd; de anatomie der levenssmarten schijnt hem een genot te zijn geweest’²⁾.

Schaepman ging heen uit het Wiertz-Museum met het besef dat hij nu had gezien ‘het delirium tremens van een koningsgeest.’

1) De Wachter, 1872, II, blz. 363-364.

2) De Wachter, 1872, II, 377-378.