Dr. Schaepman. Deel 2

juli 1870-juli 1880

LX.
Aan Schaepman's ‘Maot’, pastoor Eg. Geerdink.

Eer we den Tijd-redacteur verder volgen over Europa, zal 't een verpoozing zijn even uit te rusten met hem onder de vrienden in zijn eigen land en in Vlaanderen.

Het uurtje na 't avondmaal op 't Seminarie was voor de collega's, voor Van de Burgt, voor Jansen, voor Van Egeren, voor Mutsaers; vooral voor den eersten, die aan Schaepman hing als aan zijn kind, wijl hij steeds hoopte den vurig-uitbun-

[p. 462]

digen man en toch schuchter-onderdanigen ‘Schaep’ langs den weg van 't zachtpreekende voorbeeld tot ingetogen vroomheid te temmen.

De Zondag was voor Arnhem. Maar na harden arbeid kon er ook in de week aleens een ontspanning af; en dan ging het naar Utrecht of Jutfaas of Hilversum. Bij langer vrijaf, onder vacantie vooral, was Lathum aan de beurt, het lieve Geldersche dorp, over de IJssel, een paar uurtjes van Arnhem af, naar Doesburg op. Sinds Maart '71 was daar pastoor Egbert Geerdink, zijn Tukkersche ‘maot’, dien de Doctor na Rome als kapelaan te Zwolle terugvond.

Meestal kwam Schaepman 's Zaterdags af en bleef over tot 's Maandags. Gewoonlijk preekte de Doctor dan in de Zondagsche Hoogmis. Op die kansjes waren de Lathumers verlekkerd. 't Ging den Zaterdag 't dorpje rond als de veerman den professor uit Rijsenburg over den IJssel had gebracht, en 's avonds was 't op al die boerenhoven een druk besproken problema om te weten wie morgen naar de Hoogmis zou mogen. 't Liefst ging het elk zijn beurt; maar nog leeft de traditie in de streek, dat aan hem of haar die minder goed per kas was een gulden werd geschonken om een beurt af te staan.... Evenzeer had Schaepman de kleinen ingepalmd. Den Zondag namiddag immers was 't ‘leering’ voor de aanstaande communicantjes. Hoe mooi ook Geerdink zelf de moeilijke kunst verstond de kleuters op te leiden tot den grooten dag, toch vergat niet een der vijftigers thans, die toen kinderen waren, wat hun de Rijsenburgsche hoogleeraar bij de vernieuwing der doopbelofte en bij de opdracht aan de H. Maagd te vertellen wist, - ‘en, meneer, dat onthouden we ons leven lang’.

Met zijn ‘maot’ bommelde Schaepman mee door de streek op ziekenbezoek, want de Doctor wou zien en hooren, hoe de pastoor omsprong met zijn menschen. Andere keeren bleef de gast in de pastorie. ‘Geef mij pen en papier, ik moet een artikel schrijven voor de Tijd.’ Binnen het uur was Geerdink terug. ‘Ziezoo’, zei Schaep, ‘ik ben net klaar’. En hij las den verbluften ‘maot’ een dier heerlijke artikelen voor, zoo lang: ‘Ik zie geen kans’, verklaarde mij de pastoor, ‘om het binnen dien tijd materieel te schrijven’.

Lokte 't gunstige weder tot verdere reisjes, en had de professor den tijd aan zich, dan gingen ze Van Heukelum uitroepen, die in 1873, als pastoor naar Jutfaas was overgegaan, en trokken ze

[p. 463]

voor een halve week of zoo naar Münster of naar 't Rijnland, naar Brussel of Parijs. Dat werd des te gemakkelijker toen Geerdink pastoor werd in Van Heukelum's buurt, te Vianen, einde 1875. En dan kreeg bij den sjouwer met het hoofd en de pen niet enkel het oog maar ook de maag weer haar recht. Steeds had de Doctor in de restauraties de leiding van 't gezelschap, en een beslagen leiding was 't: ‘Dat is een fijn huis. - Daar is een goed kelner. - Daar moeten we zitten om gauw te worden bediend’. Eén keer slechts, naar pastoor Geerdink's geheugen, liep het bepaald verkeerd - te Maagdenburg.

Dat waren de proefuitstapjes van het trouwe driemanschap. Eens de Doctor in de kamer, zal het reces aan verdere vluchten worden besteed.

Van in de jaren '70 reeds had de positief-denkende, helderlogische, practisch-wijze geest van pastoor Geerdink grooten invloed op Schaepman's gedachten over binnenlandsche politiek. In allerlei zaken nu, en later nog meer, werd de ‘maot’ met zijn kalrnen, nuchteren, maar doordringenden kijk geraadpleegd. Mgr. Van Heukelum aarzelde niet met de verklaring: ‘Pastoor Geerdink was in de politiek Schaepman's groote intimus, zijn vriend en zijn geweten’. Dat gold niet enkel voor de zuivere politiek, maar ook voor haar toepassing in de sociologie, want Eg. Geerdink was de waarde neef van Egbertus Albertus Geerdink, veertig jaar lang pastoor van Delden, en een der schranderste koppen on der de Utrechtsche geestelijkheid. Te Delden was hij in 1867 gestorven; op zijn grafzerk leest men: vir ingenio, doctrina ac religione praeclarus. Uit Duitsche meesters had hij bewerkt: Handboek tot de algemeene geschiedenis der wereld voor katholieke scholen en huisgezinnen. Ook als journalist was hij werkzaam. In 1873 zocht Eg. Geerdink uit de nagelaten papieren van zijn oom saam: ‘de Armoede, het Christendom en de Staat’. Voor den vorm zag Schaepman het na, en hij noemde 't een meesterstuk op sociologisch gebied, vooral wijl het werk zoolang voor Paus Leo's encyclieken verscheen.

Een ander oom, jonger broer van den voorgaande, was pastoor te Lutte, en woonde nu, sedert zijn eervol ontslag te Ootmarsum. Voortaan besteedde hij al zijn tijd aan 't verzamelen van bijzonderheden voor het Aartsbisschoppelijk ‘Archief’, en toen de ‘pasteur archiviste’, zooals dom Pitra hem vol eerbied

[p. 464]

noemde, in 1879 overleed, kwamen ook zijn papieren in de handen van Egbert, die daaruit bewerkte: ‘Eenige Bijdragen tot de Geschiedenis van het Archidiaconaat en het Aartspriesterschap Twenthe’, - een schat van wetenswaardigheden ook over 't aloude geslacht der Geerdink's zelve.

Uit dit werk en ook uit een jonger, dat van W.G.A.J. Röring, over ‘Kerkelijk en Wereldlijk Twente’, blijkt, dat waarschijnlijk in den loop der vijfde eeuw de eerste Geerdink uit Saksen te Vasse gekomen is. De Saksische familietak in quaestie ‘bestond zeer waarschijnlijk uit 14 gezinnen, onder wie nu de grond geschikt ter bebouwing, verdeeld werd; de namen der erven waren: Mastink, Geerdink, Ensink, Masselink; Wennegerink, Mensink, Teussink, Vrielink, Leusink, Wigbelink, Gesink, Warmelink, Rasink, Scholte’¹⁾.

Sedert zooveel eeuwen dus bewoonde het merkwaardige geslacht zijn erve Geerdink, toen het eindelijk bij den dood van Egbert's broeder overging aan een nieuwen stam.

Het kon niet anders of de Twentsche dichter, ook uit Sassenbloed gesproten, moest eens of morgen zijn Twentschen ‘maot’ en diens roemrijk erve bezingen. Den 26^en Juli 1883 werd het gunstig oogenblik vastgehouden. De ‘maot’ vierde zijn zilveren priesterjubilee.

De gasten zijn vereenigd

Om 't breed gespreide maal,

en de Doctor staat recht:

Ik dicht hier geen legende

Aan wondre vonden rijk,

Maar zing u de historie

Van 't duizendjarig rijk²⁾.

't Was toen de groote Karel
Den Vorst van 't Saksenland
Zijn schedel had doen buigen
In 't bloedig roode zand
Toen 't zwaard als maat van 't leven
De maat werd van het recht
En ieder man moest sneven
Of buigen all een knecht.

Toen vluchtte uit Saksens grenzen
Een man van vrijen bloed,
En droeg zijn kindren mede,
Zijn hoogste have en goed;
Hij zocht in andere oorden
Een andren levensstaat,
Om eeuwig te bewaren
Zijn vrijheid en zijn haat.

1) Röring, II^e dl., blz. 235.

2) Om het rijk zoo stipt mogelijk duizendjarig te maken, laat de dichter den eersten Geerdink onder Karel den Grooten uit Saksen komen.

[p. 465]

 

Maar toen in Vasse's palen

 

Zijn eigen hot herrees,

 

Toen weer zijn schouwe rookte

 

En de eik zijn erve wees,

 

Toen boog de stoere Sakser

 

Het ongebogen hoofd,

 

En heeft met needrig harte

 

Der Christnen God geloofd.

 

 

 

De priester, bij wiens doopsel

 

Hij Wodan had outzegd,

 

Heeft zeegnend toen zijn handen

 

Op 's grijzen hoofd gelegd:

 

‘De Heer heeft veel genomen,

 

Maar meerder geeft de Heer,

 

Des levens rampen keeren

 

In zegen tot u weer! ’

 

 

 

‘Uw erf zal duizend jaren,

 

- Zoo spreekt des Heeren mond -

 

Uw nageslacht bewaren

 

Op dezen vrijen grond;

 

Eu sluit de kring dier jaren

 

Voleindigd dan te saâm,

 

Dan siert een heilge kroone

 

Uw ouden, vrijen naam’.

 

 

 

Veel jaren zijn verdwenen,

 

Veel eeuwen zijn vergaan,

 

Een reeks van goede mannen

 

Wijst de oude naamrol aan,

 

Met ongekreukte trouwe

 

Aan d'eigen grond gehecht

 

En 't eigen erf bewarend

 

In vrijheid en in recht.

 

 

 

Zij leefden bij hun eiken

 

Als koningen zoo fier,

 

In hunner erve vrijding

 

Wars van der hoven zwier;

 

Een eigene historie

 

Opbouwend in hun naam,

 

Maar geene grootheid vragend

 

Van 't schel geklank der faam.

 

 

 

Als straks de orkaan der dwaling

 

Om Munsters muren woedt,

 

Als weer de roode aarde

 

Gedrenkt wordt met het bloed,

 

Als ook in Twenthes gouwen

 

De stormvloed wast en plast,

 

Zij houden aan de Kerke

 

Met Saksenhardheid vast.

 

 

 

Zij geven Haar hun zonen

 

Tot dienaars vrij en vroed,

 

Die kindreneenvoud dragen

 

In 't mannelijk gemoed;

 

In wijsheid en in vroomheid

 

Wedijvrend zonder strijd,

 

In leven en in streven

 

Der hoogste zaak gewijd.

 

 

 

Stil werkzaam, nimmer rustend,

 

Van hoogen ernst bezield,

 

Verzaamlend wat de moker

 

Der tijden heeft vernield,

 

Herbouwend wat verdwenen,

 

Begraven scheen in 't stof,

 

Opdat weer zou herleven

 

Der Roomsche Kerke lof.

 

 

 

Zoo steeds - tot eindlijk de ure

 

Der duizend jaren slaat,

 

En als des Heeren priester

 

De laatste nazaat staat,

 

Die, eenzaam, zou volmaken

 

In grootsche harmonie

 

Het rijk der duizend jaren

 

Naar de oude profetie.

 

 

 

De vrije naam der vaadren,

 

Der vaadren recht en eer:

 

Zij kwamen van den Heere,

 

Hij brengt ze Gode weer,

 

Door priesterlijke handen

 

Gedragen op 't altaar,

 

Der eeuwen offerande

 

Voltooid in d'offeraar.

 

 

 

Met priesterlijke kroone

 

Kroont God dus d'ouden stam

 

Opdat de laatste zone

 

Als koning tot hem kwam,

 

Opdat der vrije mannen

 

Nu duizendjarig rijk,

 

Naar de oude waarheidsspreuke,

 

Zou einden koninklijk.

 

 

 

Wij zien die priesterkroone

 

Een zilvren stralenkrans,

 

Wij hopen haar te aanschouwen

 

Gebaad in gouden glans;

 

Tot eens in hemelluister

 

Voor 's Heeren aangezicht

 

Het rijk der duizend jaren

 

Voortbloeie in 't eeuwig licht

[p. 466]

Of dat werkte!... Maar vóor de bekers klonken onder 't hoera, heerschte de heilige stilte der aandoening, zooals enkel de kunst die verwekt. En de stugge Geerdink zat daar te schreien als een kind.¹⁾

1) Pastoor Geerdink breidde op 't papier uit wat hij mij vroeger vertelde. Ik acht het mij ten plicht zijn eigen tekst hier mee te deelen in aansluiting bij hetgeen in deel I, hoofdstuk VI (blz. 33) werd vermeld. 't Zou inderdaad zonde zijn den lezers pastoor Geerdink's herinneringen te onthouden, zooals hij ze zelf verhaalde met zijn zoo boelend woord, uit zijn zoo levendig geheugen:
‘Herman was toen zoowat zeven jaar, en ik zestien, student te Voorhout op Hageveld. De burgemeester zeide: Het is wel gezellig zoo'n klant bij je te hebben, maar het beantwoorden van alle denkbare en ondenkbare vragen, aanhoudend door, is toch ten slotte vermoeiend. Zoo b.v. toen we hier vlak bij, bij Ensink, over de beek gingen, vroeg hij: “Waar zijn we nu, en hoe heet het hier? - Het heet hier Bekzijde. - Waarom heet het Bekzijde? - Omdat langs deze boerderijen een molenbeek loopt, die winter en zomer water houdt. - Loopt het water dan uiet weg? - Ja, maar schei nu uit met vragen, we zijn bij Geerdink’. - Mijn vader ging met den Burgemeester naar de voorkamer, en ik kreeg de opdracht, aan Herman de paarden. koeien, schapen enz. te laten zien. Dat trof ongelukkig, bijna alle vee was in 't veld, in de weide of op den akker, en heel spoedig waren wij weer thuis. Daar vonden wij onze huishoudster (mijn moeder was vroeg overleden), Esch Marye genaamd. Deze vroeg hem of hij ook zin had naar een boterham, na zoo'n lange wandeling. - Ja, asjeblief, juffrouw. - Zij keek mij aan alsof ze zeggen wilde: Hoor je wel dat hij juffrouw tegen mij zegt. Wellicht was 't ook de eerste en eenigste keer dat zij met den titel van juffrouw werd toegesproken. 't Viel des te meer in goede aarde, want onmiddellijk vroeg ze of hij er een paar eieren bij beliefde. - Ja, juffrouw, heel gaarne. - En zeker liefst heele groote? - Ja, juffrouw, of ook wel kleine, maar dan een méer. - Dit laatste heeft hij later en tot aan 't einde van zijn leven ontelbare keeren moeten hooren. Ook zeide hij 't soms tegen mij: ‘Groote of een meer’. Zelden of 't wekte bij beiden den ouden, luiden lach.
‘Mijn vader had een kleinen jongen in zijn huis opgenomen; 't was een kleinzoon van generaal de Thouars, Willem genaamd. Deze was eenigszins verlaten in zeer kritieke omstandigheden, wat opvoeding enz. betrof. Juist van pas kwam deze uit de school thuis. Hij was van zelf de aangewezene om met Herman op te trekken en te spelen; ongeveer even oud, zeer bij de hand, en evenmin als Herman verlegen. Na eenigen tijd ging ik eens kijken wat ze uitvoerden, Ik zag ze nergens. Ik riep, maar kreeg geen ant woord. Daar hoorde ik opeens stemmen achter de turfschuur; en, jawel, daar waren ze aan 't schelden niet alleen, maar ranselden zich voorgoed. Willem huilde, en Herman keek boosaardig.... Willem: Hij heeft mij gescholden voor pummel, en toen heb ik hem gescholden voor ulk. - Neen, riep Herman, jij hebt mij 't eerst gescholden, en ook geslagen. - Ik zei: Hoor eens, geen van beiden mag nog een woord schelden, veel minder nog slaan; en als gij mij belooft het niet meet te doen, dan zal ik er in huis niets van zeggen. - Ook aan Mama niet? vroeg Herman - Neen, aan niemand. - Geeft mekaar nu de hand, en dan moet Willem zeggen: gij zijt geen ulk, en Herman tegen Willem, gij zijt geen pummel’. Alles was weer in orde, maar toch geloof ik gelukkig, dat de Burgemeester zich aldra klaar maakte voor den terugtocht.
‘Gedurende mijn verderen studietijd ontmoette ik Herman niet meer; en toen ik in 1858 kapelaan te Tubbergen werd, was de Burgemeester met geheel zijn gezin reeds naar Arnhem vertrokken.
Later benoemd tot kapelaan te IJselstein, kwam ik nogal eens bij Mgr. Schaepman te Utrecht en bezocht er mijn vriend Van Heukelum. Hier trof ik Herman den theologant een enkelen keer, vooral in '66.
Toen ik later kapelaan was te Zwolle, kwam Herman, als hij zijn familie bezocht, bij mij op mijn kamer; en pastoor Spitzen en mijn collega Verstege waren toen reeds zeer op zijn gezelschap gesteld. Zwolle is de bakermat der patriciērs-familie Schaepman, in 't midden der 17^e eeuw uit Westfalen gekomen, gelijktijdig met Berend van Galen, die een schat- of rentmeester, met name Schaepman, in zijn dienst had. Hendrik Schaepman (1650) is stamvader op Nederlandschen grond.
Tijdens mijn kapelaanschap was de familie Schaepman zeer talrijk en bloeiend. Om maar iets te noemen: Vijf broers van Mgr. Schaepman met talrijke gezinnen en groote zaken, en twee zusters woonden met de moederweduwe op den Dijk, thans Thorbecke-gracht.
In 't jaar 1871 werd ik benoemd tot pastoor van Lathum. Van dien tijd af was mijn pastorie en Herman's oudershuis steeds voor ons open. Wat u vertelt van Schaepman's preeken te Lathum, kan ik nog aanvullen met het volgende: Eenmaal gebeurde 't, dat iemand aan de pastorie kwam om van mij het pleit beslist te krijgen, wie eigenlijk recht had op de preek van den volgenden dag, wijl hij kort geleden met zijn broer, om dezen pleizier te doen, de beurt verwisseld had, en daarom hem nu een kans dreigde te ontsnappen.
Het bekende Pluslied is te Lathum gemaakt, althans voltooid. Ziehier hoe: Verhulst had te Velp, maar naar den kant van Lathum, bij 't Biljoen, een optrek gehuurd, en den dichter verzocht, daar een paar keer bij hem te komen, om het lied te componeeren. Hij ging 's morgens en kwam 's namiddags terug. Den volgenden dag moest hij er weer heen, ten minste nog een paar uur. Dan zou hij vandaar op spoor gaan, naar Arnhem of Rijsenburg. Maar hij kwam er niet klaar en keerde naar Lathum terug. Wat is dat voor een karwei, bromde Herman. Dan moet het woord korter, dan weer langer. Dan deze dan weer een andere klinker. Soms was ik bang dat Verhulst gek zou worden. Hij riep aanhoudend: Breeder, Doctor, breeder. Ik zei hem ten slotte: Zoek het in de diepte, maestro, want breeder kan het niet! - Nu vroeg hij mij of ik morgen nog een uurtje kon komen; dat zal ik maar doen, anders komt er geen eind aan. - Ik geloof wel dat het goed wordt, en ik wil het u eens voorzingen. Ik kan het wel van buiten. - Ja, as je blieft. - Daar begon de Doctor met groot geluid zijn lied te zingen; en inderdaad hij kende het geheel van buiten. Hij vroeg zelfs aan 't einde of hij 't nog eens wou doen, dan zou 't wellicht nog beter gaan. Ik zei: Doe dat niet, ik hoor het later toch nog wel, en 't zou u ook te veel vermoeien. - Ja, dat is ook zoo, en ik ben ook niet bijzonder op dreef. We begonnen beiden te lachen!’
Hoe de Doctor het verder stelde met zijn beide uitstekende vrienden komt later te pas.