Dr. Schaepman. Deel 1

maart 1844-juli 1870

CXII.
Ter zalige gedachtenis van Le Comte de Montalembert.

De meeste Vaders waren buiten 't Concilie te Rome stichtend en ijverig bezig. ‘Geestelijke oefening op oefening vulde de kerken met bisschoppen, priesters, geloovigen’.²⁾ In allerhande talen weerklonk uit de preekstoelen het welsprekende, éene, ware woord.

Overal waar een preek was te hooren van een echt redenaar, was Herman Schaepman onder 't publiek. Voor geen geld zou hij Manning of Ketteler of Hettinger of Mermillod of Pie of Bougaud verzuimd hebben. Hoor hem b.v. over Mgr. Berteaud:

‘Tijdens het oktaaf van Driekoningen hield de bisschop van Tulle in de Kerk van St. Andrea della Valle eene redevoering.

2) M. en B. III, '70.

[p. 500]

Zelden misschien heeft men zulk een onooglijken redenaar gezien. Een kleine, ineengedrongene, door een oudachtige zwaarlijvigheid niet verfraaide gestalte. Een onregelmatig gelaat, waarom de grijze lokken onordelijk heenslingeren; terwijl de oogen, door de zware oogleden bijna altijd bedekt, de verwarde lijnen door geen bezielden blik tot harmonie brengen of verlevendigen. Bevend, strompelend, met de handen als naar eenigen steun vooruittastend, betreedt deze man het gestoelte. Hij staat - hij vangt aan te spreken, - hoe is alles veranderd! Voor uw oogen wordt die gestalte grooter, machtiger steeds, - de vloed van harmonieën, die over de hoofden golft, doet u alles vergeten. Een wonderbare verschijning: een reus en een kind, een adelaar en een duive, een vlammende Cherub en een gezellig causeur; dan zingend, dan weenend, nu donderend, dan troostend, nu leerarend, straks schertsend’.¹⁾

Ook Abbé Combalot, in St. Andrea della Valle, ging hij hooren. Die plaatste zich onder de hoede van den tekst: ‘Satan est entré dans Judas’ om het schrijven van zijn oud-vriend Montalembert te verdoemen: ‘een satanisch werk.’ Dat satanisch werk was: ‘L'Espagne et la liberté’ over 't Spaansche clericalisme van toen, met harde dingen voor de geestelijkheid en voor den Paus, voor den ‘Louis XIV de la Papauté.’ Ook Schaepman ergerde zich bij zoo'n opgewonden taal van den anders zoo ridderlijken kampioen. De zoo heldere blik van voorheen was nu allicht verduisterd door de folteringen van den zieke op zijn laatste lijdensbed.

Maar daar stonden in de gehate brochure toch ook dingen die Schaepman bewaarde in zijn hart: ‘Il est temps d'ouvrir les yeux et les oreilles. Si vous réclamez franchement, loyalement, la liberté pour tous, vous pourrez peut être l'obtenir pour vous mêmes. Si vous ne voulez pas du droit commun, si vous réclamez un droit primordial et priviligié, soyez sûr qu'on vous écoutera très volontiers. Le rationalisme ne demande que cela. Seulement on appliquera le privilège non pas pour vous, mais contre vous.

1) Over diezelfde preek schreef ook Veuillot in zijn Univers. (Zie ‘Rome pendant le Concile’, I, 137 enz.
In 't mandement van dien bisschop (voor het jaar 1870) staan anders nogal fameuse dingen: ‘Le Pape c'est le verbe incarné qui se continue!’ De aartsbisschop van Tours noemde Berteaud: le Tertullien du parti, leur grand theologien.

[p. 501]

Pendant que tout le monde sera admis à réclamer le droit commun, on fera une exception, mais à votre détriment exclusif, et vous deviendrez les parias de la société moderne’. En te Parijs zelf durfde Pater Didon voortspreken in den geest van den dooden Montalembert: ‘Je voudrais voir tous les hommes d'élite prendre part aux affaires de la catholicité; Rome élargir son centre pour atteindre encore plus sûrement aux extrémités. Sans doute la souplesse et la patience des Italiens peuvent rendre de grands services, mais on pourrait souhaiter un peu plus de la science allemande, de l'activité française et de l'initiative propre à la race anglo-saxonne. Quand vous irez à Rome, vous serez frappé de la maniere dont on parle quelquefois des forestieri’.

Tot over Montalembert's lijkbaar duurden de twisten te Rome voort. Maar de Paus had ten slotte een grootmoedig gebaar. De uitvaart van Montalembert werd den 11en Maart in Sta Maria Transpontina gecelebreerd. De plechtigheid gebeurde op eigen kosten van den Paus: al had Montalembert nog zoo hevig de opportuniteit bestreden, hij was in alle rechtzinnigheid een groote trouwe zoon der Kerk, en, onder de leeken, misschien wel de grootste Fransche katholiek der 19de eeuw.

‘De horizon is somber, bloedrood. Er zit een razend onweer aan de lucht, en het is hier te Rome in veel opzichten niet prettig. Al dat wegsterven van renommées zooals Montalembert doet pijn. Men brouilleert zich met zijn vrienden. De woorden worden gewikt en gewogen, elk woord wordt een pijl. Ik ken en zie veel menschen van allerlei soort, kunstenaars, journalisten, diplomaten, theologanten. L. Veuillot, Urquhart, etc., alles twist en buldert. Ik lig bijna met al mijn vrienden in Duitschland overhoop. Het hindert me dat soms zelfs de bisschoppen zoo hard en ruw zijn in hun oordeelen, en dan antwoord ik en word ik scherp. Ik ben Ultramontaan in merg en been en haat het liberalisme, maar verkies mijn liberale vrienden niet beschouwd te zien als menschen die te kwader trouw zijn en moedwillig hun plicht vergeten. Het hindert me dat middelmatige sujetten den staf breken over groote geleerden. Maar ik vecht met eerlijk en open vizier, en geen mijner theologische of politieke tegenstanders heeft nog ooit gezegd, dat ik dwaasheden verkocht of geen gentleman was. Dat is genoeg voor dit leven’.¹⁾

1) Brief aan zijn ouders, Palmzondag-avond 1870.

[p. 502]

‘Mgr. Zwijsen is nog altijd de prins van de Hollandsche bisschoppen. Gij moest eens zien hoe aristocratisch hij kan optreden. Ook is hij zeer gezien en zeer gezocht’.

In 't vorig hoofdstuk werd even vermeld dat Dr. Schaepman met Mgr. van de Burgt steeds de stad bezocht. Herman immers gaf zijn president aanschouwelijke les in Fabiola's topografie. En nooit had Van de Burgt, naar zijn eigen verklaring, zulk een idealen professor. Een jaar nadien heeft Schaepman van die heerlijke wandelingen op een van zijn Wachter-bladzijden een herinnering neergelegd:

‘Zoo krijgen vele boeken te Rome hun eigenaardig licht, hun volle beteekenis. Daar klinken de geestdriftige profetieën met onomstootbare zekerheid; daar valt een breeder lichtstroom over de bladen der geschiedenis; daar zweeft de geest vaardiger naar boven op de vleugelen van het lied. Een boek voor allen en overal toegankelijk en rijk aan genietingen van verscheiden soort is wel de “Fabiola” van kard. Wiseman. Toch te Rome geniet en smaakt ge het in al zijn rijkdom. Dit kunstwerk, waartoe geschiedenis en oudheidkunde, de handelingen der martelaren en de getijden der Kerk, de hemel en de hel de draden leverden, die het genie met hooge kunstvaardigheid dooreen- en samensloeg tot een weefsel, een doek vol heerlijke figuren en stralende bloemen, dit meesterstuk begrijpt, bemint, vereert men overal, maar te Rome alleen in zijn volle waarde. Op een zwerftocht door de Campagna of langs de Via Nomentana, op een wandeling langs Forum of Coliseum, over Palatijn of Esquilijn, bij een bedevaart door de Catacomben - overal is u dat boek een telkens hooger gewaardeerde gezel. 't Geeft u de gedachte aan, die op uw lippen beefde, terwijl het u adelt en schooner maakt; het wijst u de gestalten, die ge als vage droombeelden zaagt zweven; het fluistert u het gebed in op de hymne, die ge uitspreken wildet. Hier is het een volmaakt kunstwerk; de schoonheid - de stralende levenseenheid van het ware en goede - treedt uit die bladzijden te voorschijn, dragende op het blanke voorhoofd het teeken der kinderen Gods’.¹⁾

Over van de Burgt's gezelschap en leiding verklaart Schaepman later: ‘Naast den president, die boven alles een karakter was heb ik te Rome de vorming voltooid, die den Roomschen strijder maakt’.²⁾

1) De Wachter, 1e jrg., 1e dl., blz. 280-281.

2) Ter inleiding bij Menschen en Boeken III, blz. XII.