Dr. Schaepman. Deel 1

maart 1844-juli 1870

[p. 20]

IV.
Aan Tubbergen.

Maar met al dat vertellen in 't hoekje van den haard kon de meening komen, dat Theodor Schaepman een gezeten burgemeester was, en zijn Herman een zittende jongen. Het tegenste tegendeel is waar. Van zoodra Herman schoentjes aan zijn voetjes kreeg liep hij mee met vader, die jager was, de Twentsche heide in. Wat een bad elken keer voor lichaam en ziel van den ouden en den jongen! Ze liepen het brinkdorp uit, met zijn geuren van plaggen en schadden. Ver achter zich lieten ze de huisjes van hout en de daken van stroo, de weverijen, de bleekerijen, de suikerijfabriek, de water- en windmolens voor papier en olie en koorn. Langs den nieuwen straatweg op Ulzen, aangelegd onder burgemeester Schaepman's bestuur of nog liever over de wijde marschlanden, grijs gezilverd met gagel. Ze doorzwierven heel de streek en dwaalden in de wildernis van de Geestersche, de Fleringer- of de Hezingerheide, of in de woestenijen van de Driestichtsche veen, in de grootsche stilte waar spraken alleen de oudheid van den tijd en de oneindigheid van de ruimte. En op de hoogste heuvelen bleven ze staan, overschouwend alom één mysterie van natuur en historie.

Maar even een schop in den grond, en 't museum van de voortijden gaat op: een beitel of een bijl, een hamer of een pijl, alles in steen, van vóór duizenden jaren, toen hier Kelten woonden, of wie zal zeggen wat ras. Hier ligt open de geschiedenis, die nooit werd geboekt. Hier wordt elke vraag van de wetenschap een vizioen, waarin opkleuren de wonderen der scheppingsdagen. Elke stap in deze streek roert een spoor der ijsperiode, toen de Scandinavische rotsbonken op de schotsen kwamen meegevaren, en toen de gletschers der morraines hier de Hunebedden spreidden, door de eerste bewoners tot grafplaatsen gekozen.

Geen gerucht van heden in dit verleden. Niets anders dan 't kloppende menschenhart in samenspraak met het windgeruisch, vertellend van de voorgeslachten, die sedert den Kimrischen vloed hier wrochten het ontzaglijke epos der eeuwen. Die grootsche poëzie, nergens in West-Europa bleef ze leven zoo zuiver als in dezen achterhoek.¹⁾

1) Wetenschappelijke bijzonderheden hierover in W. Pleyte: Nederlandsche Oudheden van de vroegste tijden tot op Karel den Groote, 1877 e.v.

[p. 21]

Ze stonden daar beiden, stom, de vader en de zoon. Maar toch zong ook in hen 't geen Potgieter enkele jaren later van op den huize Twikkel, wat verder zuidwaarts, aan zijn Twente vertolkte:

‘Er suislen door dit staatlijk woud,

Langs zilvrig groen en zonnig hout

Toch zulke hooge en heilige stemmen.’¹⁾

En dan die bosschen in! Hoe jammer, dat het nu uit was met Wodan - Wodan, op zijn ros met acht pooten rennend door dit ruim, en Thor en al de anderen met hun verstoven onsterfelijkheid in 't genotvolle Walhalla.

Allicht herinnerde zich vader Schaepman uit vroegere lezing:

‘Ginds ziet men bosschen die met de eeuwen opgegroeid
En nimmer door de hand eens stervelings besnoeid,
De volken van dit land tot diepen eerbied wekken
En duistre tempels van Germanjes Goden strekken,
Door d'ongewijden voet des landzaats nooit betrêen,
Maar door d'Aartswichelaar slechts eenmaal 's jaars alleen,
Als hij naar 't oud gebruik deez' donkere schemeringen
Blootshoofds en barrevoets verplicht is in te dringen
En knappende eikenblâan op 't zodenouter stookt,
En 't lomrig tempelkoor voor 't heilig offer rookt’.²⁾

Want ‘een levendige kerk van ongekorven hout’³⁾ dat waren die wouden gebleven.

Dan verder de heide weer op! Diep in den sponsigen grond drongen de jagerslaarzen van vader. Hoort ge 't? 't Is of de bodem een doffen weerklank geeft. Onder de turf ligt hier een ‘langebrug’, een eikenhouten weg uit den Romeinschen tijd over de moerassen heen. Langs hier liep eenmaal de baan naar 't land der Chauchen. Geen gewest, door Rome veroverd, maar met haar bevriend, en fier op zijn behouden vrijheid tegenover de stamverwanten bezuiden de Drususgracht. Rustig hadden de Romeinsche soldaten hier gepleisterd en gezellig gehuisd; zie maar al die legerplaatsen, die elliptische renbanen, en die honderden grafterpen, waaruit nog telkens goed bewaarde urnen worden opgedolven... Hoe woelig het er in de middeleeuwen en onder de Hervorming was toegegaan, dat leerde Herman allengs op de school.

1) Poezij, I, blz. 1l6.

2) Uit ‘Germanicus’ door L.W. van Winter - Van Merken.

3) Hooft: Baeto, 11e bedrijf.

[p. 22]

Maar thans weidt in een vrede, sinds eeuwen niet gestoord, hier de scheper van 't dorp zijn ontzaglijke kudde, die daar graast tot vanavond over 't rustige landschap 't getoeter van den ossenhoorn klinkt uit den esch.... En voort ging de jacht op de hazen en konijnen van thans, op ‘Henkersblut und Tyrannen’ van voorheen... tot over de grenzen soms, tot in Hannover, het rijk van den blinden model-koning Georg V, en van zijn model-Justizminister, den jongen Ludwig Windthorst, die nu advocaat was van 't geslacht der Bentinck's in hun vermaard proces tegen Pruisen aangaande de heerschappij over Pyrmont, - de Bentinck's op wier goederen ze nu stapten en draafden en ‘pens’-jaagden.

Een ideaal jachtgewest was Twente altijd geweest. Voor den adel in de middeleeuwen was het ‘paradisus nobilium’. In een oude akte van vóór 't jaar 1000 (onder Otto I) staat vermeld, wat grof wild er daar schuilde: ‘cervos, ursos, capreas, apros, bestias quae teutonica lingua elo aut schelo appellantur.’ Dat zal denkelijk het elendier zijn, nog voorkomend in Oost-Pruisen, Polen en Siberië, een soort hert zoo groot als een paard. Wilde zwijnen, wolven en herten verminderden sterk omtrent 1740. Opdat wolven en wilde zwijnen geen landplaag zouden zijn, werden beiden geduld als vijanden tegen elkander. ‘Toen rondom 1750 de wilde zwijnen verdwenen, moest men alle moeite aanwenden om de wolven te vernietigen. Dit geschiedde door klippen en panden. Door trommen, die nog langen tijd in ieder boerschap bewaard bleven, werden ze uit hun schuilhoeken in de uitgestelde panden gedreven of op diepe, maar verraderlijk overdekte kuilen gejaagd.’¹⁾ De plaats waar 't langst groot wild woonde, was 't Langeveenerwoud, in den Noord-Westerhoek der gemeente. Door dat eeuwenoude bosch ging ook soms de wandeling. Want nu en dan wou de burgemeester zien, hoe 't ginder vorderde met de nieuwe kapel en de pastorie.

Evenzeer op zijn tochten langs Vasse hield hij inspectie. Men was daar immers toen een splinternieuwe, heel hooge kerk aan 't bouwen. De toren zou later drie klokken krijgen; en die klokken zag abbate Herman in 1869 op de tentoonstelling te Rome.

Maar 't merkwaardigste menschenwerk, dat Herman op zijn jonge tochten in den Achterhoek aanschouwde, was 't grijze stadje Ootmarsum, misschien wel 't oudste dorp van heel Twente. De kerk

1) Geerdink, o.c.

[p. 23]

aldaar was 't schoonste, dat zijn kinderoogen te zien kregen: een Byzantijnsch gebouw uit de 12e eeuw, in Bentheimer steen. Op't einde van 1300 werd ze vergroot met een gothische kruisbeuk en koor.

Hoe jammer dat de groote toren, dien men bouwvallig waande, onlangs was afgebroken.

Dat bleven dus vreedzamer tochten; en idyllischer nog was de vlinderjacht. Want grootvader's liefhebberij was op vader overgegaan. Altijd had hij spelden mee om de gevangen beestjes te hechten binnen in zijn hoed. Ook de larven versmaadde hij niet. Later werd de heele verzameling aan 't British Museum geschonken; en de bestuurder zond hem een zeer heuschen dankbrief, door de familie nog altijd zorgvuldig bewaard.

In eene of andere herberg onderweg werd gepleisterd, om uit den mond der ingezetenen zelf 't echte nieuws te vernemen en de rechtmatige wenschen der buurtschappen. Dan dronken ze daar een glaasje scharp- of schemperbier, de aloude gruit, den onvervalschten drank van de streek.

En als 't avond was, keerden ze weer. 't Was 't uur van de ‘witte wieven’. Herman zag ze dikwijls genoeg: De profetessen, gesluierd in heidesmoor, opzwevend uit haar holen en hutten, om heil of onheil te voorspellen, en 't gestolen goed weer te voorschijn te halen. 't Was 't uur ook van de ‘vurige landmeters’. Die zag hij nooit.... Maar 't Noorden was weeral roodgekleurd boven de brandende turflanden in Drente, en van daar uit zouden ze straks wel komen.... Of uit de urnenvelden konden Brammert en Ellert, de roovers, weer oprijzen...¹⁾ Na zulk een dag vond Herman het dubbel heerlijk 's avonds bij moeder.

1) Zie daarover Dr. H. Blink: Van de Eems tot de Schelde, dl IV.