Dr. Schaepman. Deel 1

maart 1844-juli 1870

[p. 10]

II.
Ter zalige gedachtenis van vader Theodorus Everardus Johannes Schaepman

Grootvader stierf den 14n Augustus 1850. 't Was voor den zesjarigen knaap een erg verlies. Maar vader Schaepman kon wel iets goedmaken; en al wou die nooit praten over den Franschen tyran, hij had voorraad genoeg om peter in den vertellerszetel met eer te vervangen, ook 's avonds onder diens leven aleens; en te overtreffen wellicht.

De burgemeester van Tubbergen was in alles een ‘man’. Een kloeke, groote, breede, fiere gestalte. Een karakter, vroolijk en geestdriftig, ernstig en vast. Een ontvankelijk, rond en open gemoed. Een stoute rechtuiterd soms, ook tegenover de hoogsten. Zijn leven was vrijheid en eer en sterke vroomheid. Die man had een gezond- verstandig denkvermogen, een verzekerings-durf en een praatgemak zóó dat al wie hem hoorde meende vóór zich te hebben een der groote mannen van zijn eeuw. De indruk, dien zijn optreden maakte, ook bij lang gestudeerden en geestelijk meerderen, was onuitwischbaar.

Er bestaat een portret van hem. 't Hangt bij zijn zoon Eduard te Arnhem. ‘Meer dan gemeen van lengte, wel in 't vleesch, frisch van persoon, fraai van gedaante’, zou Hooft hem hebben beschreven. Daar hoort nog bij, dat hij had een voorhoofd, kloek en hoog, de rimpels der zorg wilskrachtig verstrakkend tot fijnere lijnen, en hel-blije oogen daaronder. 't Geheel een echt Schaepmansgezicht, karakteristisch goedig-rond, en toch vierkant-zelfbewust in zijn pose voor 't publiek; de dichtgesloten lippen vast vooruit, en de stevige kin, blankend tusschen bakkebaarden waar de hand even aan rekpluizen kwam om 't hooge ‘ja’ of ‘neen’ nog kategorischer kracht bij te zetten.

Geen wonder, dat ook deze grenadiersverschijning in 't soldatenpak had gestoken. En uit zijn militaire jeugd had ook hij voor Herman heel wat ten beste.

Maar overdag was vader Schaepman druk bezig. De taak van burgemeester te Tubbergen was geen kleinigheid. De sociale levensbelangen van heel een gewest in de handen van een

[p. 11]

katholiek... Ge begrijpt al dadelijk wat een post het was, als ge weet, hoe het er toen in Holland uitzag.

Tubbergen was een van die zeldzame gemeenten in de Noorder-provinciën, die, met haar in groote meerderheid katholieke bevolking, zich in 't bezit van een katholieken burgemeester mochten verheugen. Op de 21 gemeenten van 't goed-Roomsch-gebleven Twente waren er zoo maar 4. Want, ofschoon genietend op 't papier de volkomen gelijkheid voor de wet, sedert Pichegru aan alle Nederlanders verzekerd, moesten de Roomschen over 't heele grondgebied der oude Unie voelen, dat ze enkel met de protestanten in vrede konden leven, als ze in alles en nog wat de feitelijke meerderwaardigheid der Gereformeerden erkenden.

‘Op de dorpen was het schier regel, dat daar, waar de Hervormden de meerderheid hadden, hoogstens één of twee Roomschen in den Raad zaten; in die, waarin de Katholieken de aanzienlijksten in getal waren, werd de Raad samengesteld uit een gelijk getal Katholieken en Protestanten: maar in dat geval was bijna zonder uitzondering de burgemeester gereformeerd.

‘In geval een Roomsch-gezinde er soms aanmerkingen op maakte, werd zoo iets aangezien als een “paapsche stoutigheid,” door zijn geloofsgenooten als een vermetelheid en een onvoorzichtigheid.’¹⁾ Nu, Tubbergen wás een uitzondering, en burgemeester Schaepman had zelfs een uitsluitend Roomschen gemeenteraad. Geschakeerd natuurlijk, want wie zegt politiek, zegt op zijn minst twee partijen, met standvastig verschil van inzicht en met chronische opwelling van twistlust.

Door zijn 160 protestanten, zijn 6 Israëlieten, zijn kleine, maar weleens roerige tegenpartij, werd de Roomsche burgemeester aanhoudend op de vingers gekeken. Ook daar dus, meer dan uit afgemeten plichtbesef, viel er te werken en te zorgen.

Toch waren 't eigenlijk allemaal menschen, braaf en bedaard, als niets van godsdienstgeschillen of kieskoortsen de diepere hartstochten kwam wekken. 't Waren immers allen, trots de kerkelijke scheuring, echte kinderen van dat Saksenland, dat

1) Dr. Nuyens. Herinneringen aan de Aprilbeweging. Onze Wachter, 1878, 1e d. 101-102.

[p. 12]

Westfalen,¹⁾ waarvan onze oude Heliand en de jongere Dreizehnlinden zingen:

Zäh doch bildsam, herb und ehrlich,
Ganz vom Eisen eurer Berge,
Ganz vom Holze eurer Eichen.
Heut noch ist bij euch wie nirgend
Väterbrauch und Art zu finden.²⁾

Door de eeuwen heen drukke ‘Tukkers’ allemaal, om de weerbarstigheid van den ruw-ruigen heidegrond meester te worden, om door vreedzaam bedrijf den hemel te verdienen, dien hun Marcellinus en Lebuinus en Wiro en Plechelmus en Otger³⁾, thans tien eeuwen geleden, kwamen preeken; om door gedurig bezigzijn te ontsnappen aan de bekoringen van den Satan, die de menschen aangrijnsde uit de somber-hervormde of streng uitgezuiverde leer, en die loerde elk oogenblik van dag en nacht, teneinde zijn slachtoffers te grijpen op hun eerste lui moment⁴⁾.

Met hun middeleeuwsche begrippen van grondverdeeling zaten de Saksische familiën daar nog in hun aloude marken, wel trouw aan 't gezag door God gesteld, maar uit het heidendom her zichzelf regeerend als vrije Germanen, taai gehecht aan hun oudste recht, in hun stroeve stoerheid hooghoudend de edelste begrippen van 't Saksisch huwelijksleven, de zuivere natuur-gevoelens, door 't Christendom geheiligd.

Voor 't bestuur een ongerieflijke gemeente, dat Tubbergen, met zijn klein kommetje van veertig huizen, liggend tu-bergen, aan de heuvels der venen, en al de andere woningen, meer dan zeshonderd, rondgezaaid over dat onafzienbaar gewest. Lagen over dat gebied verspreid zeven scholen en vijf Roomsche statiën⁵⁾, elk met haar bediening door een of meer priesters. Het dorpje zelf bezat de oude groote kerk. Maar dichtbij de Roomsche dorpskerk, die, gelijk zoovele, onder Koning Lodewijk Bonaparte aan de katholieken was teruggegeven, hadden de gereformeerden in 1810 hun tempel gezet.

1) In de eerste helft der middeleeuwen lagen Twente en Drente en Vollenhoven en Salland in de groote Saksische gouw.

2) Weber, Dreizehnlinden, I, 5.

3) Blok, I, 72

4) Een paar aardige zetten daarover in Ed. de Amicis, Ollanda.

5) Benaming der parochiën, vóor de herinrichting der hiërarchie.

[p. 13]

Neen, de burgemeester van Tubbergen, die er meteen secretaris was, had lang geen sinecure. Gemakkelijker had hij 't in Hellendoorn; maar daar was hij ook minder bezoldigd.

Toch kon hij 's avonds voor Herman wel een vertel-uurtje uitsparen.

‘Mijn vader was een van die menschen in wie, zonder dat zij zelven het vermoeden, een dichter steekt. Niet ‘un poête mort jeune à qui l'homme survit’, in die lucht van gevoel hebben zij nooit geademd, in die lijn zijn nooit hun gedachten gegaan. Neen, hun poëzie is een soort liefde tot het groote. Zij zijn optimisten, zij droomen schoone dingen, die zij betalen met tochten van zwaarmoedigheid. Alles vordert zijn tol in dit leven; het optimisme ook.

‘Van een zeer kort verblijf aan een klein stedelijk gymnasium in het oude prinsdom Arenberg¹⁾ had mijn vader overgehouden een groote liefde voor poëzie. Schiller en Körner waren zijn uitverkorenen. Schiller met dat wondervolle: “Lied von der Glocke”:

“Er zählt die Häupter seiner Lieben,

Und sieh, ihm fehlt kein theures Haupt.”

Schiller met Wilhelm Tell:

“Durch diese hohle Gasse musz er kommen.”

Met “Wallenstein”:

“Noch ist sie rein - noch, das Verbrechen kam

Nicht über diese Schwelle noch. - So schmal ist

Die Grenze, die zwei Lebenspfade scheidet...”

Met “die Jungfrau von Orleans”:

Lebt wohl, ihr Bergen, ihr geliebten Triften,

Ihr traurig stille Thäler, lebet wohl!

Johanna wird nun nicht mehr auf euch wandeln,

Johanna sagt euch ewig Lebewohl!’

Schiller met ‘Fiesco’:

‘Der Mohr hat seine Arbeit gethan, der Mohr kan gehen’.

1) Sedert 1817 in 't Reg. Bzk. Koblenz opgelost.

[p. 14]

Met zijn kleurrijken krans van balladen uit alle tijdperken van 't groote menschenleven, met zijn ‘Kindesmörderin’ en zijn ‘Johanniter’, deze ‘Löwen der Schlacht’, met zijn ‘Die Schlacht’ zelve:

‘Schwer und dumpfig

Eine Wetterwolke’,

met zijn ‘Worte des Glaubens’ en zijn ‘Punschlied im Norden zu singen’:

‘Vier Elemente

Innig gesellt,

Bilden das Leben

Bauen die Welt’.

‘Körner, Theodor Körner was misschien de grootste lieveling. Mijn vader had zijn Körner in zijn ransel meegedragen’¹⁾, want hij was toen twintig jaar en de gloeiende patriot vloog te wapen in 1831. Als luitenant der schutterij ging hij tegen de oproerige onderdanen van Willem I duchtig vuren. En met eere. Hij werd metalen-kruisridder.

‘Van den tiendaagschen veldtocht - de eerste epopee waarvan ik hoorde - dichtte mijn vader altijd door. Of hij zelf al deze dichtsels geloofde, weet ik niet. Maar in alles wat hij dichtte, school de geestdrift van Körner. Het was altijd

‘Du Schwert an meiner Linken,
Wass soll dein heitres Blinken,
Bald werden wir getraut,²⁾
Hurrah, du Eisenbraut!

altijd:

Vater Du, führe mich,
Führ mich zum Siege, führ' mich zum Tode,
Herr, ich erkenue deine Gebote...

en nooit ontbrak Lützow:

‘Die wilde Jagd und die deutsche Jagd
Auf Henkersblut und Tyrannen.’³⁾

1) Dr. Sch. Verz. Dichtw. 5e uitg. Inl. blz. XII-XIII.

2) In geen enkele van Körner's varianten in 't Schwertlied, komt deze versregel aldus voor.

3) Dr. Sch. Verz. Dichtw. Inl. blz. XIII.

[p. 15]

Vader had het niet gezien - maar hij wist er toch van te vertellen, hoe 't jaar vóor hij zelf heentoog, de prins van Oranje in roekeloozen heldenmoed met zijn paard over de barricades van 't baloorige Brussel was gehold. Vader had het evenmin gezien - maar zijn heele lichaam daverde van vaderlandschen trots, als hij verhaalde wat Van Speyk had verricht. Die lag vóor Antwerpen met zijn kanonneerboot; en toen hij zag, dat er aan 't gedrang geen ontkomen was, nam hij de lont, en stak zijn eigen kruit in brand: liever dan te vallen in de handen der muitelingen, sprong hij aan stukken de lucht in. En Holland mocht op de lijst zijner vaderlandsche martelaars een tweeden Reinier Klaaszoon opschrijven ter onsterfelijkheid.... Als toen de makke vader Tollens ‘zijn verrukking uitgilde’, wat zal met zijn verrukking Herman Schaepman hebben gedaan?