Suyp-stad of Dronckaarts leven

[p. 41]

6 Dronkenschap in de moraalfilosofie en literatuur

Zoals reeds elders werd vastgesteld¹ behoorde de dronkenschap in de Christelijke moraalleer tot de doodzonden, nl. tot die van de gula of onmatigheid. In de middeleeuwen werd door de adel het hoofse ideaal van de temperantia of matigheid hoog gehouden². Toen met de opkomst van de steden zich een bourgeoisstand vormde, nam deze hoge burgerij de ethische idealen van de edellieden over³. Het spreekt vanzelf dat ook de geestelijkheid voortdurend de zondigheid van het overmatig drankgebruik bleef benadrukken, m.n. in de prediking. In het vorige hoofdstuk zijn we hier reeds op ingegaan⁴.

Dronkenschap was een zonde tegen het gebod van God. In allerhande moraalfilosofische verhandelingen en literaire teksten vinden we dit thema nader uitgewerkt⁵. Aan deze onderwerpen zullen we in dit hoofdstuk enige aandacht besteden: dronkenschap in moraalfilosofische en literaire werken uit voornamelijk de 16de en 17de eeuw⁶.

1 Zie hfdst. 5, noot 11.

2 Mak (1960) p. 5.

3 Ibid., p. 7.

4 Zie hierover: p. 38-39.

5 Ook in de schilderkunst is het thema van de dronkenschap een traditioneel gegeven, m.n. in de voorstellingen met het verloren zoon-motief. Hierop zullen we in dit hoofdstuk niet nader ingaan. We volstaan met te verwijzen naar de studie over dit onderwerp door Renger (1970).

6 Het is geenszins onze bedoeling in dit hoofdstuk een uitputtende behandeling te geven van alle mogelijke teksten, die deze thema's aan de orde stellen. We hebben slechts het doel voor ogen om aan de hand van enkele teksten uiteen te zetten hoe deze thema's behandeld werden.

Moraalfilosofie

Al lang vóór de 16de eeuw was onmatigheid een zonde die veelvuldig in ethisch-religieuze teksten ter sprake kwam. Zo wordt in het begin 13de-eeuwse moralistische compilatiewerk Des Coninx Summe⁷ over de gulzigheid gezegd: ‘Dat is een sonde die gode sonderlinghe mishaghet ende den duvel sere wel behaghet.’ Door dronkenschap raakt de mens steeds verder van God verwijderd⁸. De herberg is de oorsprong van deze zonde: ‘Die taverne is des duvels scole, daer sijn discipulen vlitelic in studeren.’ Bovendien blijft het in de kroeg niet bij drinken, maar wordt er vaak godslasterlijke taal gesproken, gedobbeld, diefstal gepleegd en gevochten, zelfs met dodelijke afloop⁹.

In het in 1588 uit het Duits vertaalde tractaatje over de Grouwelicken Laster der Dronckenheyt¹⁰ komen in de eerste vier hoofdstukken de meest belangrijke gevolgen van de dronkenschap aan de orde, resp. zondigheid, waardoor de ziel ten gronde wordt gericht, lichamelijke aftakeling, gepaard gaande met veel ziekten en leidend tot een vroegtijdige dood, verlies van goede naam en tenslotte aantasting van de materiële positie, waardoor de dronkaard tot de bedelstand vervalt. In het zesde hoofdstuk wijst de auteur er op dat de verstandelijke vermogens van de dronkaard afnemen, waardoor hij de werkelijkheid niet meer ziet zoals zij in feite is. Dit leidt dan weer tot onwetendheid, dwaasheid en zelfs krankzinnigheid¹¹. Voor het overige laat hij een aantal on-

7 Dit werk werd in 1408 vertaald uit het Frans, waarschijnlijk door Jan van Brederode. Een moderne editie werd verzorgd door Tinbergen (z.j.).

8 Tinbergen (z.j.) p. 281-282.

9 Ibid., p. 290-292.

10 Het oorspronkelijke Duits van Seb. Franck verscheen in 1528.

11 Zie: Seb. Franck - Grouwelicken Laster, cap. 9.

[p. 42]

deugden de revue passeren, die voortvloeien uit dronkenschap en welke voor een deel ook in Des Coninx Summe werden genoemd: oproer en doodslag, hebzucht en diefstal, luiheid, onkuisheid, lichtvaardigheid, godslastering e.a.

Op twee verhandelingen over de dronkenschap uit de eerste helft van de 17de eeuw, nl. Nuchteren Loth (1623) van Daniel Souterius en het tractaat De Ebrietate (1636) van Gijsbertus Voetius gaan we hier iets uitvoeriger in¹².

Souterius stelt in zijn ‘Voor-Reden’ vast dat de dronkaard niet het eeuwige leven zal verwerven: ‘Want 't is noodich, wilmen comen ter salicheyt, dat dronckenschap gheweert sy’¹³. In de eerste predikatie - het werk is opgebouwd uit 28 ‘predicatien’ - wijst hij de lezer er op dat het hem er niet om te doen is het drankgebruik te laken, maar het misbruik, de onmatigheid¹⁴. In de volgende vier predikaties wijst hij in totaal elf oorzaken aan van de drankzucht waaronder de ledigheid, de rijkdom en de volksgewoonte. Voortdurend wordt ook hier de duivel als de drijvende kracht achter deze zonde gezien: ‘Men conde daerom vande dronckenschap segghen (...) dat het een vande principaelste middelen is die de Duyvel gebruyckt om ons tot hem te trecken (...)’¹⁵. In de zesde predikatie verweert hij zich tegen de argumenten, die door de dronkaards worden gehanteerd om hun daden te verdedigen. In de drie volgende predikaties handelt Souterius in hoofdzaak over het lichaam en de geest, die schade lijden door de dronkenschap. Het lichaam wordt ten gronde gericht, wat leidt tot een snelle dood. Ook worden alle geestelijke vermogens - verstand, wil, geheugen e.d. - verzwakt en tenslotte vernietigd. De mens wordt door verlies van zijn verstand tot een beest: ‘Dit [nl. het verstand] is 'tghene waer door hy van de onvernuftighe beesten onderscheyden wort alsoo wanneer de wijn hem het Verstant ende redelijckheydt beneemt soo beneempt hy den Mensche de Menschelijckheyt ende stelt dien int ghetal der onvernuftighe beesten’¹⁶. In de tiende en elfde predikatie gaat de auteur in op de zondigheid van de dronkenschap in strikt religieuze zin. De dronkaard wendt zich af van God de Vader, de Zoon en de Heilige Geest en zijn ziel vervreemdt van de ware godsdienst en wordt beroofd van zijn eeuwige gelukzaligheid.

In de volgende tien predikaties komen de tien geboden achtereenvolgens aan de orde: de dronkaard zondigt tegen elk daarvan. Dit betoog resulteert in een opsomming van zonden die het gevolg zijn van de dronkenschap en welke voor een deel ook in andere verhandelingen reeds werden aangetroffen: afgodendienst, godslastering en vloeken, zondagschending, wetsovertreding, doodslag, onkuisheid, diefstal, liegen, hebzucht. In de drie predikaties die dan volgen, gaat het over de straffen tegen de dronkaard, zowel van de kant van de overheid alsook over de van God afkomstige straffen. Souterius wijst onder meer op de taak van de stedelijke overheden in deze kwestie: ‘Oock sullen alle Magistraets personen hier gheleert worden hoe sy gehouden zijn acht te nemen (met bestraffingen) op den ghenen die in de sonde des dronckenschaps haer verlopen’¹⁷. In het laatste

12 Van deze laatste tekst verscheen een moderne, vertaalde editie door De Moor en Jispen. Daar beide werken oorspronkelijk zijn en dateren uit dezelfde periode als Suyp-stad, zullen ze hier uitvoeriger behandeld worden dan Des Coninx Summe en het traktaat van Seb. Franck.

13 Souterius - Nuchteren Loth (1623), fol. (***) iij verso.

14 Ibid., fol. 3 recto.

15 Ibid., fol. 13 verso.

16 Ibid., fol. 64 recto.

17 Ibid., fol. 207 verso.

[p. 43]

Dronkenschap in dieren uitgebeeld, uit: D.P. Pers, Bacchus Wonderwercken, 1628, p. 19. De gravure illustreert de passage in Bacchus Wonderwercken over ‘In wat soorte van Dieren de wijn den Mensche verandert’. De dieren verbeelden diverse typen van dronkenschap en dronkemansgedrag die in de tekst (blz. 17-21) aan de orde komen.

[p. 44]

van deze drie hoofdstukken wordt de zondaar gewezen op de zwaarste straf die God op hem zal toepassen: de eeuwige verdoemenis.

In de vier predikaties die het boek besluiten, somt Souterius een twintigtal remedies op tegen de drankzucht, die er voor het merendeel op neer komen dat de mens zich tot God moet richten. Hij laat niet na ook in dit verband te wijzen op de functie van de magistraten als dienaressen van God: ‘Oock of by ons al hier in Hollant, ende elders meer dus-daenighe goede opsicht by den Offecieren ghenomen wierde over den drinck-huysen ende Brandewijn-huysen als mede over den Tobacco-herbergen ende sluypkotten! Daer en soude so groote disorder ende Goddeloosheyt in onsen steden niet ghespeurt worden’¹⁸.

Voetius somt in zijn verhandeling De Ebrietate (1636) een groot aantal oorzaken op, die kunnen leiden tot dronkenschap en drankzucht. In het algemeen is het een kwestie van gebrek aan ontzag voor God. Evenals Souterius noemt Voetius ook de ledigheid en de rijkdom als oorzaken. Tenslotte zijn er een aantal buiten de persoon van de dronkaard gelegen oorzaken, o.a. een slechte opvoeding, de vele en buitensporige gastmalen, de gezondheidsdronken, het groot aantal herbergen, het slechte voorbeeld van m.n. vooraanstaande en rijke personen, die hun welvaart misbruiken¹⁹. De dronkaard zondigt tegen God, de staat, de kerk en zichzelf; tegen zichzelf door zijn ziel, zijn lichaam en al zijn vermogens te schaden²⁰. Als middelen om het kwaad te bestrijden noemt Voetius eveneens het ingrijpen door de kerkelijke en wereldlijke overheid. Bovendien wijst hij de rijken - en ook de overheidspersonen en kerkelijke ambtsdragers - op hun taak om door het goede voorbeeld hierin voor te gaan²¹. In een apart hoofdstuk spreekt Voetius tenslotte zeer afkeurende woorden over de heidense gewoonte van de gezondheidsdronken en raadt alle vromen aan dit gebruik te schuwen²².

Samenvattend kunnen we stellen dat al deze verhandelingen in de eerste plaats de dronkaard met strikt religieuze argumenten van zijn leefwijze willen afbrengen: dronkenschap is een doodzonde die onherroepelijk zal leiden tot de eeuwige verdoemenis van de zondaar. Voorts wordt hij gewezen op de meest essentiële gevolgen van dronkenschap, welke medisch-psychologisch van aard zijn, nl. lichamelijke en geestelijke aftakeling van de dronkaard, gepaard gaande met allerlei ziekten, verstandsverlies en - uiteindelijk - een vroegtijdige dood. Tenslotte wordt de zondaar gewaarschuwd met argumenten van sociale aard, nl. de aantasting van zijn maatschappelijk aanzien t.g.v. de dronkenschap en van materialistische aard, t.w. het verlies van geld en goed en de uiteindelijke armoede, waarin hij zal vervallen²³.

Drankzucht wordt in geen van de verhandelingen gezien als een geïsoleerde zonde; integendeel, steeds wordt er op gewezen dat de dronkenschap een groot aantal andere zonden

18 Ibid., fol. 242 recto. Sluypkotten = herberg van gering aanzien. Mogelijk, maar minder waarschijnlijk, is hier sprake van een zetfout en moet hier staan: suypkotten.

19 Voetius (1904) p. 4-7.

20 Ibid., p. 7-8.

21 Ibid., p. 9-10.

22 Ibid., p. 12 e.v.

23 Overigens zijn deze medisch-psychologische, sociale en materialistische argumenten indirect terug te voeren tot religieuze argumenten. Immers, het menselijk lichaam en de geest zijn door God geschapen; ook zijn sociale en materiële positie zijn hem door God gegeven. Een aantasting van deze Goddelijke gaven vormt op haar beurt dus weer een zonde tegen God.

[p. 45]

en ondeugden met zich mee brengt, waarbij vechten en onkuisheid het meest worden genoemd²⁴. Als oorzaken van drankzucht gelden vooral een gebrek aan godvrezendheid en verder o.a. luiheid en rijkdom. Het lijkt overbodig te vermelden dat de zondaar ertoe wordt aangespoord tot God terug te keren, teneinde genezen te kunnen worden van zijn ziekte. Ook wordt gewezen op de taak van de overheid om op te treden tegen de dronkenschap²⁵.

24 Mak (1960) p. 9.

25 Zoals we elders signaleerden hield de wereldlijke overheid zich slechts bezig niet de criminele uitwassen t.g.v. drankzucht. Het behoorde tot de taak van de kerkelijke tucht om op te treden tegen dronkenschap zonder meer (zie p. 39). Souterius, die in zijn Nuchteren Loth de lezer er op wijst dat de Hollandse synoden er voortdurend bij de Staten van Holland op aandringen de kroegen van het platteland te weren, is teleurgesteld over enkele statenleden, omdat zij ‘(...) om haer vuyl gewins wille noch derven nieuwe tap-huysen stichten (...)’, ibid., fol. 207 recto. Kennelijk is het aandringen op maatregelen van de wereldlijke overheid eerder een noodkreet dan een verzoek waarvan men de inwilliging verwacht. In een veel latere periode treffen we een tekst aan waarin een stedelijke overheid kennelijk dronkenschap, met katholicisme en ondankbaarheid, als een ondeugd beschouwt waartegen de (behoeftige) schooljeugd nadrukkelijk gewaarschuwd moet worden. Het gaat om de School-Ordre voor de Armkinder-Schoolen, binnen de Stadt Leyden (1736). We citeren de betreffende passage hier als curiosum: ‘Dat de Schoolmeester geen gelegenheyt zal verzuymen by het ontvouwen, en verklaren van de Heydelbergsche Catechismus, omme de bygeloovigheyt en schandelykheyt van het Pausdom aan te tonen, ende syne Leerlingen daar van af te schrikken, alsmede de Jeugd een diepen indruk te geven van de afgrysselykheyt van 't misbruyk der Sterken drank ende Dronkenschap: ende aan de andere kant haar aan te toonen, wat verpligtingen sy ende haare Ouders hebben aan de Regeeringe deser Stadt, voor de zorge, welke na Lighaam en Ziel voor haar ende haare Ouders onophoudelyk gedragen werd.’, geciteerd naar De Gelder (1856) p. 42.

Literatuur

Voor zover wij weten wordt in de Nederlandse literatuurgeschiedenis geen specifiek genre ‘drinkliteratuur’ onderscheiden. Wél is dit het geval in de Duitse letterkundige geschiedschrijving, waar Hauffen aan het einde van de vorige eeuw een artikel wijdde aan deze tak van literatuur²⁶. Hij constateert een hausse in de drinkliteratuur in de 16de eeuw en legt een direct verband met de toegenomen drankzucht in die tijd, welke uitgegroeid zou zijn tot een ware volksziekte²⁷. Zoals gezegd ontbreekt een dergelijke studie voor het Nederlands taalgebied, hetgeen bepaald niet wil zeggen dat bij ons zo'n traditie van teksten tegen de dronkenschap ontbroken zou hebben²⁸. Het eerste dat hierbij opvalt is dat het thema van de dronkenschap zich niet beperkt tot één bepaalde literaire vorm (bv. emblematiek, drama), maar juist in de meest uiteenlopende genres voorkomt. Het moet overigens opgemerkt worden dat in het bijzonder in de kluchten de drankzucht een veelvuldig terugkerend motief is. Schotel (z.j.) schrijft dan ook - zij het met de nodige overdrijving, maar daarom zeker niet minder typerend: ‘(...) er is schier niet één kluchtspel onder de honderden, die de

26 In: Vierteljahrschrift für Litteraturgeschichte 2 (1889) p. 481-516.

27 Ibid., p. 490.

28 Elders wezen we reeds op het artikel van Mak (1960) over middeleeuwse teksten tegen dronkenschap. Ook de ‘Inleiding’ van Van Eeghem bij de Gulsigheydt van Ogier bevat een uitvoerige opsomming van - vnl. 16de- en 17de-eeuwse - literaire werken met dit thema. Het principiële verschil tussen hen en Hauffen (1889) is dat de laatste de drinkliteratuur in het 16e-eeuwse Duitsland als afzonderlijk genre beschouwt.

[p. 46]

J. Matham. Vrijend paar in een bordeel. Tweede gravure van de serie ‘Gevolgen van de dronkenschap’ (zie: omslag). Naast het paar een koppelaarster; op de achtergrond een ander paar in bed.

17de eeuw opleverde, of er komen de walgelijkste tooneelen van dronkenschap en wellust in voor’²⁹. Hauffen (1889) constateert daarentegen dat de Duitse dronkenschapsliteratuur zich veelal bediende van parodiërende vormen, waarbij vooral het lofdicht op ironische wijze werd gehanteerd³⁰. Het is dan ook bepaald niet uitgesloten dat Pers met zijn Suyp-stad aansloot bij een traditie waarmee hij van huis uit bekend geweest kon zijn³¹; hij was immers afkomstig uit het Duitse Emden.

Ook in de Nederlandse literatuur zijn ons uit het begin van de 17de eeuw twee ironische lofdichten bekend. Het eerste is Heinsius' Hymnus oft Lof-Sanck van Bacchus³². Dit werk heeft niet zoveel aanknopingspunten met Suyp-stad, aangezien Heinsius' lofzang - in tegenstelling tot Suyp-stad - voor een belangrijk deel in beslag genomen wordt door een uitvoerig geëtaleerde kennis van de mythologie, waardoor het meer een lofdicht is op de figuur van Bacchus dan op de dronkenschap als zodanig. Bovendien onderscheidt het zich doordat het niet zozeer het misbruik laakt, maar vooral het matig gebruik prijst. Overigens treffen we in deze tekst, evenals in Suyp-stad, de nauwe relatie aan tussen Bacchus en Venus, ofwel: tussen drank en liefde, evenals de idee dat Bacchus de inspirator van de dichters is.

Het andere ironische lofdicht is Satyra of Schimpdicht. Prijsende den Godt Bacchus, of 't Droncken Drincken³³. Naast een duidelijke vormovereenkomst met Suyp-stad kunnen we ook een aantal thematische parallellen constateren. Zo komen we in de Satyra - evenals trouwens bij Heinsius - de gedachte tegen dat de wijn de dichter inspiratie brengt³⁴. Ook de nauwe band tussen drank en liefde wordt breed uitgemeten en uitvoerig worden de krachten van de God Bacchus beschreven.

Een werk dat met het ironisch lofdicht enige verwantschap vertoont is het - in proza geschreven - Proces tusschen Dry

29 Ibid., p. 8.

30 ‘Die humanistische Form des Encomiums wurde für diese Zwecke häufig verwendet (...).’, ibid., p. 491.

31 Over Suyp-stad als ironisch lofdicht, zie hfdst. 8, p. 69 e.v.

32 Deze lofzang verscheen voor het eerst in de Nederduytsche Poemata (1616) en werd geannoteerd uitgegeven door Rank e.a.

33 De auteur is H. Rulant en het werk verscheen in 1632.

34 Dit is een internationaal verbreid motief. Ook Rabelais benadrukt in zijn voorredes voortdurend de relatie tussen de literaire creatie en de wijngod, die hem in vervoering brengt, waardoor de woorden als vanzelf komen, zie Berry (1975) p. 88.

[p. 47]

Edellieden³⁵ van de Brusselse drukker/dichter Jan Mommaert, uit 1658. Drie edellieden, onder wie een dronkaard, kouden voor de rechter een pleidooi om hun zonde te verdedigen; de rechter krijgt van de dronkaard te verstaan dat deze nooit iemand kwaad doet als hij dronken is, dat de drank hem moedig en onbezorgd maakt, dat hij geestelijk noch lichamelijk enige schade ondervindt van zijn drankzucht etc. Kortom: alle waarden worden door deze edelman omgekeerd, waardoor eenzelfde effect wordt bereikt als in de genoemde lofdichten.

Dergelijke vormen van satiriscne ironie treffen we ook aan in de 16de-eeuwse bundel Veelderhande Geneuchlijcke Dichten³⁶, die een bijna 200 verzen tellend gedicht bevat met de titel ‘Van Bacchus alder dronckaerts Godt’³⁷ waarin Bacchus zijn dienaren de leer van zijn ‘orde’ voorschrijft:

‘Voor eerst moet hy hem gheheel vertien,
Van al dat voor recht is aenghesien,
Daer nae van alle deucht en eere,
Van alle vroomheyt en goedeleere
Die tot wijsheyt en conste leydt,
Oft tot voorsinnicheyt bereydt,
Ooc moet hy hem wel wachten sterck,
Van alle profijt ende goet werck,
Van alle schaemte, kuysheyt, oft goet,
Welc tot eerbaren staet comen doet,
Maer hy sal gaen in een snoot slecht cleet,
Altijdt besich int Bier ghereedt,
Ende inden Wijn, tzy wit oft root
Soo mach hy my daer dienst doen groot’³⁸.

De discipelen wordt aangeraden al hun bezittingen in drank om te zetten en zich volledig aan de Bacchusdienst over te geven. Daarvoor zullen ze beloond worden met een lege beurs, verlies van verstand, onkuise gedachten, verachting door de naaste omgeving en een afgetakeld lichaam:

‘Hier mede bewijs ick de danckbaerheyt mijn
Tot elck die wil mijn dienaar zijn,
(...)’³⁹

Ook de gedachte dat dronkaards geen deel zullen hebben aan het eeuwig leven wordt door de drankgod grif van de hand gewezen. Het procédé is duidelijk: wat in de positieve ethiek als zondig en schadelijk wordt aangemerkt, wordt hier voorgesteld als een verdienste van en een beloning voor de dronkaard. Afgezien van een algemene overeenkomst met het ironische karakter van Suyp-stad, is er nog een tweede, meer specifieke, verwantschap van ‘Van Bacchus alder dronckaerts Godt’ met onze tekst, en wel met de ‘Wetten vande Suyp-stad’⁴⁰, waarin de inwoners van de stad eveneens een levenswijze wordt voorgeschreven, die een volledige omkering behelst van de traditionele moraalfilosofische waarden.

35 De volledige titel luidt: Stichtelyck ende vermakelyck Proces tusschen dry Edellieden, zijnde Gebroeders, den eersten eenen Dronckaert, den tweeden eenen Hoereerder, ende den derden eenen Speelder (1658). Een moderne editie werd verzorgd door Sabbe.

36 Voluit: Veelderhande Geneuchlijcke Dichten, Tafelspelen ende Refereynen. In 1899 werd door de Maatschappij der Nederlandsche Letterkunde een moderne editie verzorgd.

37 V.G.D. (1899) p. 173-182.

38 Ibid., p. 173-174. Vertien van = afzien van.

39 Ibid., p. 179.

40 Vss. 615-662.

[p. 48]

Het is uiteraard niet verwonderlijk dat de figuur van Bacchus herhaaldelijk terugkeert in dergelijke dronkenschaps-teksten. Hij is nu eenmaal de artistieke verpersoonlijking van het wijnverbruik, en van het drankverbruik in het algemeen. We komen zijn naam tegen in de titel van een gedicht van Olivier de Wree, nl. ‘Bacchus Cort-Ryck’, opgenomen in diens Mengeldichten⁴¹. Dit gedicht vertelt het bekende, ook door Cats bewerkte verhaal van een dronkaard die 's avonds laat door prins Philips en enkele van zijn edellieden op straat wordt aangetroffen. De heren nemen de dronken man mee naar het hof en leggen hem in een keurig bed, waar hij de andere dag ontwaakt en door de hofhouding als een vorst wordt behandeld. Nadat hij zich bij het avondmaal te buiten is gegaan aan de wijn wordt hij door dezelfde heren weer in zijn oude vodden gestoken en teruggebracht naar de plaats, waar men hem gevonden had. Als hij zijn roes uitgeslapen heeft, gaat hij zijn ‘droom’ aan zijn vrouw vertellen, die hem te verstaan geeft ‘dat al des Werelts vreught maer eenen droom en is’⁴². De kern van dit gedicht is duidelijk: een dronkaard wordt zozeer in zijn verstandelijke en zintuiglijke vermogens aangetast, dat zijn waarneming van de werkelijkheid verre van perfect is en hij zelfs een droom niet meer van de realiteit kan onderscheiden.

Ook komt de figuur van Bacchus voor in een gedicht, dat een aanklacht bevat tegen de wijngod, nl. ‘Bacchus Beeldt, oft den Smaedt, ende den Lof van den Wijn (...)’⁴³. Bacchus is de aangesproken persoon en wordt voortdurend aangeklaagd om wat hij de mensheid door de wijn aandoet:

‘Want ghy doet den mensche leven
Buyten reden als een swijn,
Gantsch versopen in den wijn:
'T welck men daegh'lijcks siet ghebeuren,
Dat ghy doet de reden treuren,
Als u dranckjen buyten maet
In het menschen lichaem gaet’⁴⁴.

Maar ook wordt hij geprezen:

‘Bacchus kan ons breyn verquicken,
Doet het Dichten beter schicken,
Is den rechten Musen vriendt,
Die meest aen Poëten dient:
(...)’⁴⁵.

Veel lof komt Bacchus toe als hij zich niet te buiten gaat:

‘Matigheydt die is de bloem,
Is u alder-hooghsten roem’⁴⁶.

Een scherp pleidooi tegen de onmatigheid - en het drank misbruik in het bijzonder - leverde de Leuvense hoogleraar Puteanus in een menippische satire, d.i. een satire afwisselend in proza en poëzie geschreven, Comus, dat is Bras-Godt⁴⁷.

41 Verschenen te Brugge (1625); het genoemde gedicht op p. 56-72. ‘Bacchus Cort-Ryck’ treffen we ook aan in Alle de Wercken van Lambertus Vossius. Foncke (1914) p. 251 e.v., heeft er op gewezen dat het hier gaat om een geval van letterdieverij.

42 Olivier de Wree - Mengeldichten. p. 72. Een geschiedenis van gelijke strekking komt ook voor in Bacchus Wonder-wercken, p. 59-62.

43 In: Lambertus Vossius - Alle de Wercken, Brugge 1679, p. 155-195. Ook hier is sprake van plagiaat. ‘Bacchus Beeldt’ werd geschreven door Jacobus de Clerck en in 1625 gepubliceerd in zijn Eerlyck Tydt-Verdryf, zie: Foncke (1914) p. 253 e.v. Wij citeren hier echter uit Alle de Wercken van Vossius.

44 Vossius - Alle de Wercken, p. 164.

45 Ibid., p. 192.

46 Ibid., p. 193.

47 Het werk verscheen oorspronkelijk in een Latijnse versie, in 1608 Een Nederlandse vertaling kwam drie jaar later. Een moderne vertaling werd verzorgd door Sobry, onder de titel: Comus of de Kimmerische Zwelgpartij.

[p. 49]

Natuurlijk liet ook Cats niet na te waarschuwen tegen de onmatigheid; met mate drinken doet de mens goed,

‘Maer wacht u t'aller tijt de leden vol te suypen,
Dat maeckt een grilligh breyn en baert onguyre stuypen:
Hy quest sijn beste deel al wie onmatigh giet;
Gy daerom, Hollants volck! verdrenck uw siele niet!’⁴⁸

Voorts kunnen we wijzen op twee korte teksten van Richard Verstegen. Het eerste is een grafschrift op een dronkaard, in de wandeling Grootendorst geheten, in de Neder-Duytsche Epigrammen⁴⁹, dat aanvangt met de versregels:

‘Hier heeftmen Grootendorst in d'eerde gesoncken,
Die selden nuchtren was, en dickmaels droncken,
(...)’⁵⁰.

De auteur wil vooral wijzen op de geldverspilling t.g.v. de drankzucht. In een ‘explicatie’ bij dit grafschrift berekent hij dat Grootendorst gedurende 50 jaar 3 potten per dag dronk, hetgeen hem een totaalbedrag van ruim 1678 gulden gekost heeft. Het andere gedicht van Verstegen betreft een karakteristiek van een dronkaard in zijn Scherp-sinnighe Characteren⁵¹: ‘Eenen Dronckaert is de figuer van eenen sot, en oock een sot selver, want hy dispendeert zijn ghelt om zijn verstant quijt te wesen’⁵². Ook wordt de slechte gezondheid van de dronkaard gememoreerd: ‘(...) door zijn groote ghewilligheyt, om op soo veel ghesontheden van ander menschen bescheet te doen, is hy zijn eygen ghesontheyt heel quijt gheworden’⁵³. Achtereenvolgens wordt hier dus het psychologische, materialistische en medische argument aangevoerd tegen de dronkenschap.

Het is niet verwonderlijk dat ook in een van de meest moralistische literaire genres - nl. de emblematiek - de dronkenschap een herhaaldelijk terugkerend gegeven is.

Zo komt in de door M.A. Gillis uit het Latijn vertaalde Emblemata⁵⁴ een emblema voor met de titel ‘Soberlick salmen drincken’, dat eindigt met de regels:

‘Veel leelicker doense, die (waer dat geschiet)
Haer altijts vullen met dranck gestadelick,
Waer door mense als beesten worden siet
Hebbende eens menschen forme, maer de reden niet’⁵⁵.

Ook Vondel wijdt in zijn Vorsteliicke Warande der Dieren⁵⁶ een emblema aan dit onderwerp, getiteld ‘Van 't droncken hert’, waarin hij de - inmiddels genoegzaam bekende - argumenten aanvoert: dronkenschap tast lichaam en ziel aan en brengt de mens aan lager wal. Hij besluit dan ook met de spreuk:

‘(...) Alst bier is in de man,
Dan is al zijn verstand, en wijsheyd in de kan’⁵⁷.

Jan van der Veen legt in zijn Zinne-Beelden⁵⁸ vooral de nadruk op de zonden die uit de dronkenschap voortvloeien:

‘Wat hoerderij en Moort verraet en dieverij,

48 In: Tachtigh-jarige Bedenckingen, cap. XII. We citeren naar de editie Dichterlijke Werken van Jacob Cats (1828), deel II, p. 579.

49 Mechelen 1617.

50 Ibid., fol. G 8 recto.

51 De eerste editie verscheen in 1619; wij hebben hier gebruik gemaakt van de tweede: Antwerpen 1622.

52 Ibid., p. 29.

53 Ibid., p. 30.

54 Antwerpen 1566, de auteur is J. Sambuccus.

55 Ibid., p. 46-47.

56 De eerste editie verscheen, zoals eerder werd vastgesteld, in 1617 bij Dirck Pietersz. Pers. Wij maakten gebruik van de Werken van Vondel (1927-1940), deel I (1927) p. 720-721.

57 Ibid., p. 721.

58 Amsterdam 1642.

[p. 50]

 

S. Savrij(?). Bacchus door Venus geboeid, uit: Ian vander Veen, Zinne-beelden, oft Adams appel. Verciert met seer aerdighe Const-Plaeten (...). Amsterdam 1642, p. 26 (Landwehr 1970, nr. 705). Bacchus wordt geboeid meegevoerd door Venus (de liefde), vergezeld van Mars (moord) en Mercurius (diefstal). De bijbehorende gedichten
Door 't Svveirt syn duysenden vernietight en vernielt,
Maer noch ontelbaar meer door dronkenschap ontzielt.
Vn million de maulx de toy sont devenu',
O Bache, o glouton: tu v'es q'un antidieu'.
beklemtonen de slechte gevolgen van de dronkenschap. (Universiteitsbibliotheek Amsterdam, ex. 270 C 11).

[p. 51]

 

En duysendt dingen meer van snode schelmerij

 

Daar uyt gesproten syn, en noch gestadich spruyten,

 

Is jeder openbaar (...)’⁵⁹.

In het gedicht ‘Dronkenschap’ dat dit emblema besluit, zinspeelt Van der Veen op de eeuwige verdoemenis, welke de dronkaard te wachten staat:

‘En duysent duysenden ja ongenoemt getal,
Syn door de dronkenschap gecomen tot een val,
Die nu noch ewichlijck en nummer sal geneesen,
(...)’⁶⁰.

Ondanks het grote getal van de literaire genres waarin de dronkenschap als thema voorkomt, staat toch onomstotelijk vast - we wezen er reeds eerder op - dat we de slempers, zuiplappen en kroegloperstypen vooral moeten zoeken in de kluchtliteratuur⁶¹. Een aantal van deze personages treffen we aan in Van Santens Lichte Wigger⁶² waarin de hoofdpersoon voortdurend uitgebuit wordt door zijn kroegmaats Droncke Joortje, Coppen Quistgoed en Teun Moy-weertje⁶³. De weinig samenhangende handelingsvoortgang is doorspekt met dronkemanstaal en loopt uit op het onvermijdelijke: de geheel berooide Lichte Wigger wordt naar het gasthuis gedragen; de moraal van het stuk komt tenslotte uit zijn mond: ‘De hoeren en de kan verarmen meenig man.’⁶⁴

Heel expliciet wordt de zonde van de dronkenschap tot thema gemaakt in de Gulsigheydt⁶⁵, een jeugdwerk van de Antwerpenaar Willem Ogier. De hoofdpersoon, Droncken Heyn, die al zijn geld verspilt met drinken, komt dronken thuis en wordt door zijn vrouw het huis uitgezet. Als tenslotte zijn dood gewaande vrouw, gekleed in een doodskleed, hem in levenden lijve verschijnt, komt hij tot inkeer en belooft beterschap.

In de Boertighe Clucht van Claes Klick⁶⁶ van J. van Arp is het de hoofdpersoon Claes, die dikwijls met zijn vrouw overhoop ligt. Zij heeft derhalve een verhouding aangeknoopt met een minnaar, die tijdens een echtelijke ruzie als duivel verkleed op het toneel verschijnt en dronken Claes het huis uit jaagt. Als deze laatste de volgende dag bevreesd thuis terugkeert, vraagt hij zijn vrouw nederig om vergiffenis.

Een dergelijke verkleedpartij komt ook voor in een Esbatement⁶⁷ van Hendrick Fay-d'Herbe, factor van de Mechelse kamer ‘De Peoene’. Hier is het de vrouw van Droncken Claes die het op een akkoordje gooit met één van de makkers van haar man, Heyn geheten. Deze laatste laat zich door

59 Ibid., p. 27.

60 Ibid., p. 29.

61 We beperken ons ook hier hoofdzakelijk tot kluchten uit de eerste helft van de 17de eeuw.

62 De eerste editie verscheen te Leiden, 1617. Moderne editie door Crena de Iongh.

63 Het parasiteren is een veelvuldig terugkerend motief in deze kluchten.

64 Van Santen (1959) p. 283.

65 Ogier schreef dit stuk ± 1635 onder de titel Droncken Heyn; in 1639 werd het opgevoerd door de Antwerpse kamer ‘De Olyf-tack’. Pas in 1682 werd het stuk uitgegeven en wel met 6 andere kluchten: De Seven Hooft-Sonden. De titel Droncken Heyn werd vervangen door De Gulsigheydt. Een moderne editie van dit stuk werd verzorgd door Van Eeghem.

66 De eerste editie van dit werk is ongedateerd. Worp (1904-1908) deel I, p. 444, neemt aan dat het ± 1637 werd geschreven. Een tweede druk verscheen in 1640.

67 Esbatement van Vier Personagien, in: De Schadt-Kiste der Philosophen ende Poeten (...), Mechelen 1621. Later werd de tekst ook afgedrukt in Van Melckebeke (1862) p. 93-105.

[p. 52]

Claes' vrouw overhalen zich als duivel te verkleden en zo Claes de stuipen op het lijf te jagen.

Kennelijk was het duivel-motief een populair gegeven in dergelijke stukken⁶⁸. In 1639 verschijnt de Singhende Klucht van Droncke Goosen, eveneens van Van Arp. In dit werkje wordt het gelaat van de slapende hoofdpersoon door de waard en de waardin zwart gemaakt. De laatste haalt Goosens beurs uit zijn broekzak. Als deze ontwaakt denkt hij een duivel te zijn. Even later komt de waardin, nu als duivelin verkleed, op het toneel en sommeert Goosen mee te gaan. Ze hangt een takkenbos aan zijn broek en steekt deze in brand. Goosen - in de veronderstelling dat hij zich in de hel bevindt - schrikt en rent weg, waarna de waard en zijn vrouw zich verheugen in de buit.

Uit 1647 dateert de Kluchte van de Gildebroeders van Koeckelberg⁶⁹, waarin eveneens een dergelijk duivel-motief de kern van het verhaal vormt. De hoofdpersoon, Coenraedt, wordt dronken en in diepe slaap aangetroffen door zijn vrouw Lysken en de buurvrouw Margriet. Zij nemen hem mee naar huis en leggen de dronkaard in de kamer neer. Als Coenraedt wakker wordt komen beide vrouwen in duivelskleren binnen en zeggen hem dat in de hel alle dronkaards leven. Nadat Coenraedt door een slaapdrankje weer in diepe rust is, wordt hij teruggebracht naar de plaats waar hij oorspronkelijk lag. Als hij daar ontwaakt, denkt hij gedroomd te hebben en is zo geschrokken van de hel met al die dronkaards dat hij zich voorneemt:

‘Dat ick van nu voortaen gheduerigh sal sobreren,
En noyt meer in den dranck mijn gheldeken verteiren.’⁷⁰

Globaal hetzelfde verhaal maakte J. Noozeman tot onderwerp van zijn Bedrooge Dronkkaart of Dronkke-Mans Hel⁷¹. Hier is het de vrouw van dronken Floris, die samen met haar vroegere geliefde Leander de hulp van een dokter inroept om Floris van zijn drankzucht te genezen. De buren helpen een handje door hem aan het verstand te brengen dat hij er miserabel uit ziet. Van de dokter, die hem te verstaan geeft dat zijn einde nabij is, krijgt hij een slaapdrankje toegediend, waarna hij in een diepe slaap valt; in zijn droom bevindt hij zich in de onderwereld, waar de meest afschuwelijke vonnissen worden geveld. Op zijn smeken wordt aan Floris geen oordeel uitgesproken, mits hij zijn leven betert. Als hij ver-

68 In het algemeen kunnen we stellen dat in de loop van de 16de eeuw de duivel een belangrijke rol ging spelen in de moralistische literatuur. Roos (1972) heeft in zijn studie over de 16de-eeuwse Duitse ‘Teufelbücher’ erop gewezen dat in de late middeleeuwen een differentiatie optreedt naar verschillende typen duivels, die elk een specifieke zonde of ondeugd vertegenwoordigen: echtbreuk, prostitutie vloeken etc. Zo ook ontstaat in Duitsland een serie geschriften waarin de zuipduivel tot centrale figuur wordt, voor het eerst in Matthäus Friderich - Wider den Sauffteuffel (1552), zie Roos (1972) p. 71-77. Herman Pleij maakte ons opmerkzaam op de studie van Roos, waarvoor hier onze erkentelijkheid.

69 Een moderne editie van dit stuk, gebaseerd op de uitgave van 1700 in Het Brussels Klucht-Tooneel, waar het stuk voorkomt onder de titel Klucht-Spel van Meester Coenraedt Bier-Borst, Heer van Kannen en Pinten, werd uitgegeven door De Keyser (1925). Deze schrijft op p. 148 het stuk toe aan Joan de Grieck; dit in tegenstelling tot Worp (1904-1908), die diens broer Claudius de Grieck als auteur beschouwt (deel I, p. 449, noot 6).

70 De Keyser (1925) p. 131, vss. 304-305.

71 De eerste druk is van 1649, zie: De Keyser (1925) p. 149. Worp (1904-1908) vermeldde abusievelijk het jaar 1648 (deel I, p. 449).

[p. 53]

volgens wakker wordt is hij volledig van zijn zonde genezen⁷².

In 1649 werd in de door een anonieme auteur geschreven Pots van Kees Krollen Hartogh van Pierlepon hetzelfde thema verwerkt dat we reeds ontmoetten in ‘Bacchus Cort-Ryck’: de slapende dronken ketellapper Kees wordt door twee landjonkers naar hun landhuis meegenomen en daar als een hertog behandeld. Als hij de andere dag, al slapende, weer naar de oorspronkelijke plek wordt teruggebracht, ontwaakt hij daar even verbijsterd als zijn makker uit ‘Bacchus Cort-Ryck’. Kennelijk gaat het hier om een populair verhaal, want binnen 10 jaar werd het opnieuw gedramatiseerd door M. Fockens in de Klucht van Dronkken Hansje (1657), waar de hoofdpersoon een scharenslijper is.

Het duivel-motief keert weer terug in De Klucht van 't Kalf (1656), waarin een dronken boer 's avonds met een kalf naar de stad gaat. Een kennis van hem wil hem van zijn slechte leefwijze genezen en verkleedt zich als duivel, snijdt het touw, waaraan de boer het kalf leidt, af en neemt het zelf in de hand. Als de boer de ‘duivel’ achter zich ziet krijgt hij spijt van zijn zonde en neemt zich voor zijn leven te beteren. In Huygens' Tryntje Cornelisdr. (1657) wordt de hoofdpersoon dronken gevoerd en nadat ze in slaap gevallen is, van al haar kostbaarheden beroofd. Vervolgens wordt ze in mannenkleren op straat neergelegd. Aanvankelijk weet zij zich in deze geslachtsverandering te schikken, maar later komt ze tot het besef dat ze écht Tryntje is gebleven en wordt ze door de klepperman teruggebracht naar haar schip.

Hetzelfde verhaal werd - in beknopter vorm - ook gedramatiseerd door A. Bormeester in 't Nieuws-gierigh Aegje⁷³ en door A. Bogaert in een stuk uit 1679 dat dezelfde titel draagt⁷⁴.

Uit het voorgaande lijkt ons voldoende duidelijk te zijn geworden dat ook in de Nederlandse literatuur van de 17de eeuw een groot aantal teksten te onderscheiden is die we tot de drinkliteratuur kunnen rekenen. Deze serie teksten strekt zich uit over allerlei literaire genres, maar er is een sterke concentratie in het dramatische genre - of specifieker: in de kluchten. In deze literaire teksten wordt uitsluitend geageerd tegen het onmatig drinken en wordt aangespoord tot soberheid; nergens vinden we een pleidooi voor geheelonthouding.

Voorts is het opvallend - maar daarom nog niet verwonderlijk - dat veel aspecten van de dronkenschap, die we reeds aantroffen in de moraalfilosofische verhandelingen, terugkeren in de besproken literaire teksten. Steeds terugkerende motieven zijn ook hier weer: de geldverspilling, lichamelijke aftakeling en - in mindere mate - het verlies van maatschappelijk aanzien t.g.v. de dronkenschap. Twee elementen waar bijzonder vaak op wordt gewezen, zijn:

a de eeuwige verdoemenis, die de dronkaard te wachten staat. Dit aspect vinden we terug in de herhaaldelijke confrontaties met de duivel, die een voorafschaduwing vormen van wat de dronkaard na zijn dood te wachten staat;

b de verstandsverbijstering, die het gevolg van de dronken-

72 Hetzelfde verhaaltje is eveneens gedramatiseerd in M. Elias - De Bekeerde Dronkaard (1691), J. Lemmers - Het Noodzakelyk Bedrog en in De Ingebeelde Dood (1717) van H. van der Zande, zie: Worp (1904-1908) deel I, p. 449, noot 6.

73 De eerste editie verscheen in 1662. Wij maakten gebruik van de tweede druk van 1664.

74 Over dit thema: A.J. Barnouw- ‘'T Nieuwsgierig Aagje van Enkhuizen’, in: tntl 20 (1901) p. 291-301.

[p. 54]

schap is. Hoewel dit minder expliciet aan de orde komt dan in de moraalfilosofische tractaten, is dit element duidelijk aanwezig. We hoeven slechts te denken aan de herhaalde gevallen dat de dronkaard niet meer het onderscheid weet te bepalen tussen droom en werkelijkheid⁷⁵.

Opmerkelijk is voorts dat m.n. in de kluchten steeds herinnerd wordt aan de schade die de dronkaard toebrengt aan zijn gezinsleven. Een duidelijk verschil tussen de literaire en de moraalfilosofische teksten is, dat in de laatste de dronkenschap veel meer wordt behandeld als aspect van de doodzonde gula (de onmatigheid in het algemeen), terwijl in de literatuur vrijwel steeds de dronkenschap als een op zichzelf staand, geïsoleerd verschijnsel wordt gepresenteerd.

Zoals aan het begin van dit stuk reeds werd opgemerkt, ziet Hauffen (1889) in Duitsland in de 16de eeuw een drinkliteratuur ontstaan, die een symptoom zou zijn van een sterk toegenomen drankzucht. We betoogden elders reeds dat dergelijke redeneringen niet steekhoudend kunnen zijn zolang men zich daarvoor niet baseert op kwantitatieve gegevens over de ontwikkeling van het drankverbruik⁷⁶. Aangezien de gegevens hieromtrent niet overvloedig zijn en we bovendien hebben vastgesteld dat er in de door ons bestudeerde periode (m.n. de eerste decennia van de 17de eeuw) geen sprake was van toegenomen drankverbruik, kunnen we de door Hauffen veronderstelde relatie tussen gestegen drankmisbruik en het ontstaan van een traditie van drinkliteratuur niet bevestigen voor de Nederlandse situatie.

Wel weten we met grote zekerheid dat een aanzienlijk deel van het totale verbruik - in ieder geval de hele wijnconsumptie - voor rekening kwam van de meer koopkrachtige groepen van de bevolking (kooplieden, notabelen e.d.). Niettegenstaande dit feit constateerden we dat in de literaire teksten, in het bijzonder in de kluchten, juist vertegenwoordigers van de lagere bevolkingsgroepen (ketellapper, scharenslijper, boer e.d.) de hoofdrol spelen⁷⁷.

Het is duidelijk dat we hier te maken hebben met een discrepantie tussen de concrete realiteit en de literaire realiteit. Deze is deels te verklaren uit de aard van het literaire genre, t.w. het kluchtspel. Het thema van de drankzucht hoorde nu eenmaal niet thuis in de tragedie; immers de tragedie behoorde de handelingen te beschrijven van edele en hooggeplaatste personen. Dronkenschap behoorde echter niet tot de gedragscode van deze groep, zodat het nooit het thema kon zijn van een tragedie. Hetzelfde geldt voor het blijspel, dat de handelingen van de burgerij voorstelde, waarin evenmin plaats was voor de dronkenschap. Het resultaat was dat dit thema, gezien de eisen die aan de diverse dramatische genres waren verbonden, noodzakelijkerwijs slechts in het kluchtspel voorkwam. Immers, de klucht beschreef de handel en wandel van personages uit de laagste bevolkingsklassen en uitsluitend deze categorie mensen leende zich voor dronkenschapstaferelen, omdat alleen zij - gezien de toenmalige gedragscode - zich aan dergelijke handelingen konden overgeven. Voorts zal ook de materiële positie van deze personages uit de laagste bevolkingsklassen een factor geweest

75 Het is ongetwijfeld deze eigenschap van de dronkaard, die hem zo bijzonder geschikt maakte als personage voor het komische genre bij uitstek: de klucht.

76 Zie: p. 24.

77 Dit geldt echter weer niet voor Suyp-stad, waar iedereen - ongeacht zijn stand of beroep - welkom is:
‘Geen Staten, noch geen ampt hoe 't eenigsins mach wesen,
Dat niet in dese Stad ge-eert wort en gepresen:
(...).’ (vss. 609-610).

[p. 55]

zijn, die ertoe heeft bijgedragen dat zij tot de specifieke dronkaardstypen zouden worden. Immers, het waren deze figuren, die door hun dronkenschap het allereerst tot armoede en bedelarij vervielen, hetgeen hen in hun hoedanigheid als dronkaards extra sterk herkenbaar maakte.

We zien derhalve dat de aldus ontstane discrepantie tussen literatuur en werkelijkheid zijn oorsprong vindt in het literaire karakter van deze kluchtteksten en de artistieke voorschriften waaraan dit genre noodzakelijkerwijs moest voldoen en verder aan de specifieke materiële situatie van de betreffende personages. Het effect van dergelijke vertekeningen is dat de beeldvorming over het verschijnsel in kwestie, nl. de dronkenschap, niet strookte met de werkelijke situatie, ofwel: ten onrechte wordt in deze teksten de suggestie gewekt dat dronkenschap in het bijzonder een ondeugd is van het gewone volk, terwijl het destijds in de eerste plaats de hogere standen waren, die voor het drankmisbruik verantwoordelijk waren.