|
| |
Misura. Maete.
Een Vrouwe met een statigh opsicht, houdende in de rechter hand een Romeynsche voetmaet, in de slincker hand een Winckelhaeck met een Passer, onder haere voeten heeftse een maete van tien voeten, Pertica genaemt, en ter sijden staet een Waterpas recht in 't loot gestelt.
De Maete, is al 't geene dat met het gewichte, met de omvattinge, met delanghte, hooghte en met het gemoed wort bepaelt en geeyndight. En aldus isse van Isidorus en andere beschreven. Daer worden veele vinders van de Maete, door verscheyden schrijvers, genoemt, om datter veele en dat in verscheyden plaetsen tot vinders gestelt zijn, gelijck Polidorus Virgilius oordeelt. Eutropius seght dat Phidonius de vinder van de Maete en van 't gewicht is, ten tijde als Procaces onder de Albanen, Aza in Iudeen, en Ieroboam te Ierusalem regeerde. Maer 't is een lichte saecke, soo hy 't verstaet van kleyne en dunne dingen te meeten. Gellius seyt, dat Palamedes Vinder van de Maete is. En Plinius schrijftet Phidonius Prince van de Elien toe, waer nae oock de maete Phidonia genaemt is geweest, buyten twijfel maer van slechte dingen, want gelijck Theophrastus verhaelt, soo was dese Maete van tin, yser of bleck, diemen kost metten haemer buygen, om natte dingen in te meeten. Maer dit hebben wy met onse beeldnisse niet willen uytdrucken, om dat onse maete en gereetschap op de Geometrie of Wiskonst en wijde Meetinge van de landpaelen siet. Cassiodorus seyt, dat de eerste Meeter en uytdeelder der Landen een Egyptenaer geweest is. Wie nu dese geweest is seyt Herodotus in 't 2 boeck, dat hy was genaemt Sesostris of Sesosis, een Arabier, afkomstigh van den eersten Koningh van Egypten, die aen alle zijne onderdaenen een gelijcke maete van 't Land uytdeelde, en daer op een jaerlijxe pacht stelde, en wie door de overvloeyinge des Waeters iet van 't zijne had verlooren, daer van beval de Koningh zijne schaede te meeten, om 't selve daer nae af te trecken, en aen zijne pacht te korten. En hier uyt schijnt dat de Geometrie haer oorsprongh heeft genomen, en die aen den Griecken is overgebracht. Cardanus in 't lof van de Wiskonst, den Vinder naelaetende op te soecken, seght dat Thales Milesius alleen die uyt Egypten te Athenen, heeft gebracht, en datse daer de naem van Geometrie of Landmeterie heeft aengenomen; daer nochtans Iosephus in 't IV boeck der Oudheeden der Ioden dieselve een veel ouder oorsprongh geeft. Want Cain de eerste soon van Eva, hadde het Land al uytgedeelt en scheydpaelen gestelt. Enoch heeft een stad gebouwt, 't welck sonder maete, linien noch wiskonstige meetinge, niet kost geschieden. Waer op eenige 't gedicht van Ovidius alhier passen:
De kloecke Meeter heeft gepeylt,
En 't Land met kavels uytgedeylt.
De Maete is by ons met gereetschappen afgebeelt, diemen siet in de oude opschriften der Romeynen: En voor eerst wort haer in de rechter hand gedaen de Romeynsche voetmaet, als de voornaemste Maete, waer uyt alle andere heerkomen: als de voetmaet van tienen, de elle, de elleboge, de Orgya een
| |
| |
maete van ses voeten, en Plethrum een maete van hondert voeten, en andere die Budaeus verhaelt, en met dese voetmaeten wierden de mijlen, bunderen Lands en de stadien gemeeten, welcke stadien yder ses hondert voeten hielden, het achtste deel van een mijle, zijnde 125 passen, yder pas hiel in vijf voeten. De voet, gelijck Demetrius Alabaldus, Hermol. Barbarus over Plinium, en Budaeus verhaelen, was gemaekt van sestien vingeren breet, dat is 12 duymen, yder duym 1 1/3 vinger breet: Waer van men de groote sien kan in 't paleys van den Kardinael van Farnese, in welckers beschrijvinge van C. Iulius, de Meeter Hermes, wert genoemt, alwaer een hoogh uytgehoolde lijne stont van 16 vingeren, zijnde van metael, die daer nae is wegh genomen, maer men vintse bescheydelijck in de beschrijvinge van Smetius. Daer is noch een ander, nae de gevondene verbeteringe van Pythagoras, waer van Vitruvius gedenckt van de maete van 10 voeten of pertica: gelijck Cicero en Horatius verhaelen. En wert dieselve aldus beschreven, dat door de pertica, de konstenaers haere maete afdeelen, en dat niet alleene van de gebouwen, velden, graften, maer oock van Leger-meetingen, en waer men de tenten soude opslaen. En hier over trocken de Landmeeters een stuck weeghs voor de soldaeten uyt, die de Legerplaetsen afmaeten, en stelden daer op de naeme, alwaer een yders plaets soude wesen. Iae hy wierde of halsstarrigh of schuldigh, nae de Keyserlijcke wetten, geoordeelt, die sich daer tegens op stelde, of die eenige naemen hadde verandert, gelijck Turnebus in zijn kladboeck van de Roomsche Krijghskonst heeft opgeteyckent. Augustus, gelijck Suetonius verhaelt, liet dese voetmaet van de soldaten dragen, die sich in eenige misdaet hadden verlopen: niet dat het was een schandmaet, maer om te doen verstaen, dat dese soldaet onwaerdigh zijnde om een spies of wapen te voeren, naulijx waerdigh was, dit voor den Landmeeters te dragen. Hoewel Sabellicus dese maete, buyten reeden, verslimt, en wil staende houden, dat die alleene den Konstenaers en niet den Kapiteynen past, alleens of zy geen kennisse van Stercktebouwingh en Wiskonst, en van Legermeetinge mosten hebben. De Keyser Adrianus was in de Geometrie of Wiskonst seer eervaeren, gelijck Spartianus van hem getuyght: oock wierde hy gehouden voor een goed Bouwmeester. Hy liet Apollodorum dooden, om dat, aleer hy Keyser was, en hy tusschen beyden zijn gevoelen van de Bouwkonst, mede wilde voorstellen, hy van den Bouwmeester Apollodoro, tot versimaetheyt van zijne konst, aldus wierde aengesproken, Hout u vry gerust, en maelt wat uylen en Aapen, gelijck Dion datselve verhaelt. Soo vintmen oock, dat veele hooftmannen en krijghsoverste verstandige Lantmeeters geweest zijn. Livius acht dat Hannibal de verstandighste oordelaer in de Krijghskonst is geweest: naest Alexander oordeelt hy Pirrum boven d'andere Keyseren, want hy is d'eerste geweest, die den Soldaeten het Landmeeten heeft geleert, want daer is geene geweest, die de Legerplaetsen beter wist uyt te kiesen en 't volck te verdeelen. Van gelijcken getuyght Proclus van Carthago, als Pausanias verhaelt, dat Pirrus van wegen zijn geluck, minder was als Alexander, maer om een heyrleger in slaghordre te stellen, dat hy hem daer in veel overtrefte. Van zijne kennisse in 't meeten, en een Veldleger te slaen, dat roert Plutarchus in zijn leven oock aen. Wy vinden oock in Vegetius, dat de Hoofdmannen en Capiteyns selve de pertica in der handen naemen, en maeten de graften, die de soldaeten rontom de velden hadden gegraven, om te sien ofse wijt genoegh waren, want zy mosten of negen of elf of dertien of seventien voet wijt zijn, nae dat het dan tegen de Vyanden noodigh was. Dit werck wert van de Hoofdmannen mette pertica gemeeten, op datse niet te weynigh, of door iemants sloffigheyt souden doolen. Het Waterpas en de Lootlijne vintmen in de beschrijvingh van Gneus Cossutius op de maniere als een groote A, alwaer in 't midden een stuck loot aen een draed hanght: een beeld van de Gerechtigheyt en dat door de richtigheyt die de Meeter moet houden, niet alleen in de gebouwen, maer oock in de Landen en andere dingen te meeten, gelijck daer van Cicero, Lucium Antonium prijst, dat hy was soo wel in 't besonder als in 't gemeen, een rechtvaerdigh en bescheyden Meeter. Welcke rechtigheyt, men over al met billijckheyt moet handhouden, soo in alle meetingen van Huysen als Velden en andere dingen, of anders gaet de handel niet recht, en alle dingen
| |
| |
worden verwart, soo men de oprechtigheyt met bedrogh wil vermengen, gelijck Cassiodorus verhaelt. En op dat het gewicht en de maeten een yder souden bekent zijn, soo is dese Wet van Keyser Gratianus, door Theodosianum te boeck gestelt, In alle plaetsen, sullen het gewicht en de maete opentlijck voorgestelt worden, op dat die geene die wil bedriegen, de macht om te bedriegen werde benomen. En wat lager seyt hy, op dat de Gemeeente geen schade lijde, soo wert de Stadvooghd gelast sorge te draegen over het gewicht en over de maete. S. Thomas in zijn Prince-bestieringe seght, dat het gewicht en de maete noodigh zijn tot onderhoudinge van 't gemeene beste, want daer door wert de getrouwigheyt in de handelingen bevestight. Waer over God de Heere in 't 19 Levitici Mosen belast, dat hy 't Volck sal vermaenen de gerechtigheyt te handhouden, hun Wetten van de natuyrlijcke gerechtigheyt voorstellende: seggende, ghy sult in 't gericht geen ongelijck doen, mette elle, gewichte noch maete: een rechte wage, recht pond, en een recht schepel, en een rechte kanne sal by u zijn. En de Bisschop Simanca, vergelijckt sich met D. Thomas, seggende: Daerom moeten de Koningen de gewichten en maeten hunne onderdanen overleveren, op datse haere handelinge oprecht mogen drijven.
Dese beeldnisse kan niet alleene gepast werden, op de meetinge van Landen en gebouwen, maer oock op de zeedige meetinge zijns selfs. En 't is voorwaer een treflijcke saecke, sich self te meeten. Hesiodus seyt, hout de Maete, want 't is het beste in alle dingen. Tot dit voorstel kan men oock, verbloemder wijse, dese gereetschappen passen, en insonderheyt de voeten, gelijck Sotades de seer oude Griexsche Poeet aenwijst:
't Is Gods geschenck, te houden maet;
Maer dan soo kroontmen eerst zijn staet,
Wanneermen sich niet self vergeet,
Maer met zijn eygen voeten meet.
En Horatius dit selve naevolgende in 't laeste van VII brief I boek seyt: 't Is waerachtigh dat sich yder met zijn eygen maete en voeten behoort te meeten. En 't is oock billick dat sich een yder, met zijne eygene Voeten en Maete vergelijckt, en sich selve en zijn vermogen meete, op dat sich niemant grooter maecke als hy is, en sich door grootse inbeeldingen niet storte in dingen, daer hy met eeren niet weder uyt kan geraecken, maer dat hy magh uytvoeren, 't geen hy mette rechte Maete heeft voorgenomen.
De Maete van 10 voeten pertica geheeten, daer mede wierde het Land gemeeten, en bediet, dat de Mensch zijnen stock niet verder moet setten, dan als hy kan springen, sulx dat de teeringh nae de neeringh moet gestelt zijn, afsnijdende alles wat overtolligh is, sich selve en zijne inkomsten wel meetende. Waer van Persius dit spreeckwoord ontleent heeft, Leeft van u eygen maeysel, dat is, laet u teeringe niet boven u winninge gaen: een gelijcknisse genomen van den Landbouw, alwaer men de onkosten met het inkomen meet, andersins kan 't niet lange duyren, wanneer de onkosten de winninge te boven gaen. De Oude gebruyckten het rechtsnoer of de hoeckmaet, waer mede zy de hoecken afmaeten. Wy sullen oock met het rechtsnoer van de reeden onse hoecken afpeylen, op dat onse uytgift de inkomste niet overtreffe. En wy sullen metten Passer de wijde en ommetreck van onsen eygen mond meeten, nae 't seggen van Iuvenalis XI Satyr.
't Zy ghy te marckt of elders gaet,
Soo stelt voor al u mond een maet:
Indien u beurs niet is versien,
Wilt nae den besten visch niet bi'en;
Laet vaeren karpers, baers of snoeck,
Soo ghy soeckt spieringh in u doeck:
Soo slocklust wast, die 't geld verdoet,
Waer blijft dan 's Vaeders erf en goed?
In welcke dichten hy te verstaen geeft, datmen niet te kostelijck en verquistende sal zijn in 't koopen, om 't selve in de bancketten en gastmaelen met overdadigheyt door te brengen, maer yder sal de maete van zijnen mond kennen, en acht nemen op de groote en kleyne kosten: te weeten, wanneer men te Vischmarckt wil gaen, en heeft stechts de maete om Garneel, Spieringh of Bot te koopen, dat men nae den besten visch als Pos, Karper of Baers niet sal bieden. Want als de beurse afneemt en de slocklust aenwast, soo isser niet anders te verwachten, dan dat het Vaederlijck erfdeel wort verteert, en hy, daer door, in d'uyterste ellende sal geraecken, om dat hy 't goed als een verquister sonder maete, heeft uytgegeven. Dit wil oock het Waterpas en 't rechtsnoer bedecktlijck uytdrucken, om dat alles door de maete en 't rechtsnoer moet werden onderhouden, ten eynde wy onse wercken met een recht oogh in de waeghschaele leggen.
| |
| |
en meeten onse staet en gelegentheyt wel. En gelijckmen met het Pas-loot de rechte van alle hooghten afmeet, soo behoortmen oock met het rechtsnoer onses vernufts en oordeels, de hooghte van onse gedachten af te peylen, op datmen geene kasteelen in de locht bouwe:
Want, wat de Maet te buyten treet,
Dat maeckt sich tot den val gereet,
seyt Seneca in zijne Oedipus.
En voorwaer soo staet het wel onvast, daer de Maete wort overgetreeden, en sulx kan niet duyren, doch de Maete maeckt alles vast en bestandigh, maer als de gedachten van wichtige saecken, nae de rechte Maete worden afgemeeten, dan staen zy tegens alle last, en voor 't gewichte vast. Soo behoort dan een ygelijck de Maete van de reeden by sich te hebben, om alle zijnen handel te overweegen, en sich daer in behoorlijck draegen, op dat hy sonder hinder in dit woeligh leven, door alle oprechte en veylige wegen, magh wandelen.
|
|
Auteursrechtelijk beschermd