Cesare Ripa's Iconologia of Uytbeeldinghen des Verstants

Febre. Koortse.

Een jeughdige Vrouwe met een mager en uytgeteert aengesicht met swarte hoofd-

[p. 261]

hayren, houdende den mond open, al waer een vierige damp uytgaet, die als een vlamme Viers omcingelt is, wesende met vier Verwen gekleet: te weten van 't begin des hals totte gordriem toe moet het geel of cijtroenigh van verwe wesen, van den gordriem af totte navel, sal het wit zijn, en al 't overblijfsel van 't kleed sal root wesen, de soom of boord van 't kleed sal swart zijn, hebbende op 't hooft een ronde Maene, voor haere Voeten heeftse een Leeuw, die swaermoedigh en kranck by haer leyt. D'eene hand houtse voor de borst, aen de sijde van 't hert, en aen d'ander hand houtse een ysere boeye of keeten, met een letter rol, waer in dese woorden geschreven staen, Membra cuncta fatiscunt, dat is, alle mijne leeden zijn machteloos.

De Febris of koortse wort in 't Griex Πυρ, 't welck Vier bediet, geheeten, en de Latinen nemen 't woord Febris van fervor, dat is van de hette, 't welck anders niet beteykent, als een groote opwellinge en overvloet van hette. Waer van Galenus in zijne grondstellingen seght. De koortse is een veranderinge van een ingebooren en gematighde hette, tot een vierige en brandige Natuyre, herkomende uyt te grooten overvloedt van hette en drooghte. En dieselve soude geschieden om vijf oorsaecken. De eerste spruyt uyt al te overtollige en te geweldige beweginge. De tweede is uyt de verrottinge van de vochtigheden. De derde is uyt de groote naedringe van een ander brand. De vierde is door de inhoudinge der dampen van dingeborene warmte. De vijfde is door de t'saemen-menginge van eenige dingen, 't zy dat het voedsel of medicijnen zijn. De koortse is van driederleye aert, nae de drie selfstandigheden van des Menschen lichaem. De eerste is de een-daeghsche koortse, geheten Ephimera, die uyte geesten van 's Menschen licchaem haer oorsprongh heeft. De tweede is Putrida of verrottige, heerkomende uyte vochtigheden die meest verrot en bedorven zijn. De derde is Hectica, spruytende uyte vleessige en vaste deelen des lichaems, als Galenus 't selve in veele plaetsen uytleyt.

Ieughdigh wortse geschildert, om dat de jeughd veel meer de koortse als ander Ouder is onderwaerigh, hebbende meer brands by haer: welcke brand, om de boven verhaelde reedenen, meer als gewoonlijck, lichtelijck komt aen te wassen, en uyt dese overvloed komt de koortse voor den dagh, gelijck de voorseyde Schrijver over Hippocratem seght, de Ionghe luyden zijn meest mette koortse gequelt, om datse van een heete en galachtige Natuyre zijn. Gelijck Hippocrates en Fernelius mede verhaelen.

Het magere en uytgeteerde aengesicht, vertoont ons de Febris Hectica of de uytterende koortse, diewelcke eerst de vochtigheyt van de vleesachtighe deelen verteert, daer door 't lichaem moet worden onderhouden: en van daer dringhtse tot in 't vlees, en verteert haer eygen voedsel, gelijck Fernelius seer wel aenwijst.

Door 't oopen houden van den Mond wort verstaen de Noodwendigheyt van de aessemhaelinge, totte ververschinge van den ingesloten brand.

De heete of levendige damp, die van haer uytgaet, behalven datse ons de daeghlijxe koortse bediet, gelijck geseyt is, is gegrond op de geesten des lichaems, diewelcke niet anders zijn, als het eedelste en aldersuiverste bloed, dat sich gemeenlijck in de arterien, diemen slagh-aderen of hart-aderen noemt, besluyt. Wort oock vertoont de uytwaesemingen van 't verrottige roet, die altijd van de verrottende vochtigheden voortkomen.

Zy is als met een vlamme Viers omcingelt, om de eygenschap van de koortse uyt te drucken, die sich op de maniere van 't vier sodanigh ontstelt, dat het schijnt, datter geen grooter brand kan wesen.

De vier verwen van 't kleed, drucken de verrottige koortse uyt, die uyt vier vochtigheden of humeuren veroorsaeckt is: en daerom wort het geel by de Cholerique of galachtige vochtigheyt uytgebeeld, die oorsaecke is van de derdendaegsche koortse: want soo de verrottinge komt inde groote aders, en nae by het herte, soobrenghtse een gestadige derdendaeghs koortse: en soose in de kleyne en uitgespreide aderkens komt, soo maecktse een ophoudende of verposende koortse, en om dat dese vochtigheyd de aldersubtijlste en snelste is van allen, soo is oock het bovenkleed met dese verwe afgemaelt. De witte verwe, in haer tweede plaetse, beeld de Phlegmatique of slijmige vochtigheyt af, die welcke de daeghlijcksche koortse veroorsaeckt. Het meestendeel

[p. 262]

van 't kleed is rood 't welck het bloed bediet, wesende dat selve alsdan in meerder overvloed als d'andere vochtigheden, en dat maeckt een gestadige koortse Sinocha geheeten, diewelcke of zy bespringht den Mensch heftelijck, gaende al soetjens en slijtende af totten eynde toe, of zy blijft in eenderleye kracht totten eynde toe.

De swarte boorde van 't kleed, bediet de Melancolische of swarte vochtigheyt, die door haere grovicheyt, als wesende de heffe van 't bloed, altijd sackt nae de benedenste deelen, en daer uit heeft de quartane of vierdedaeghsche koortse haeren oorsprongh. En om datter d'andere vochtigheden niet soo veele zijn, so ontsteeckt hier door de koortse altijd, op den vierden dagh. De Maene op 't hoofd, bediet, dat de beweginge van de koortse geheelijck aen de Maene hanght, want gelijck sich de Maene van seven tot seven daegen beweeght, te weeten van de Nieuwe Maene af, tot het eerste quartier, alsoo vervolghtse voort, totte volle Maene toe, en van tijd tot tijd. Van gelijcken doetmen oock in de Critische of oordeel bewegingen in de koortse van seven tot seven dagen. Want Galenus vertoont klaerlijck, dat de oorsaecke van de Critische of gisdaegen niet hanght aen 't getal der daegen, maer aen de Maene. Waer van aldus geseyt wordt: Noch het getal van seven of van vieren is de oorsaecke van 't Crisis of van 't gissen niet, maer om dat de Maene vernieuwende, en de aerdsche dingen veranderende, oock den ommeloop der bewegingen tot dese hoofdgetallen doet komen, in welcke getallen zy billijck vinden de vaste tijden der veranderinge. Boven dat soo komt het Crisis niet alleen door 't getal van sevenen als geseyt is, maer oock door de vierde dagh, die voor de sevende is gegaen, en voor de vierde dagh, die voor de viertiende is gegaen, zijnde de elfde dagh, gelijck oock Galenus en Hippocrates seggen, dat wanneer zy de swaere sieckten voorsichtlijck hadden waergenomen, bevonden zy dat de vierde dagh een aenwijser was van de sevende, niet anders als of de vierde dagh van de Maene ons vertoont de hoedanigheyt van de geheele Maene loop; gelijck sulx Aratus in sijne Dichten ons oock te kennen geeft. Zy wort met een volle Maene geschildert, om datter in de volle Maene meer veranderingen voorvallen als op andere tijden.

De treurige en swaermoedige Leeuwe, wort by haer geschildert. Want Pierius seght dat de Leeuw gestadigh de koortse heeft, waer in veele Schrijvers met hem overeenstemmen. 't Is wel te geloven, dat de Leeuw, om zijn groote hittigheydt, nu en dan de koortse heeft, maer soo hy dese ongetempertheyt gestadigh hadde, soo maghmen dieselve geen koortse, maer wel de natuyre en eygenschap van den Leeuwe, noemen. Wat meer is, onder de twaelf teyckens van den Zodiac, zijn de teyckens van Leo, Aries en Sagittarius van alle Sterre-raeders genoemt, de Oostlijcke, de Manlijcke en Vierige, te weten, heet en drooge, van welcke hette en drooghte eygentlijck het weesen van de koortse heerkomt, en om dat de Leeuw de middelste is van dese andere, soo kan men met reeden seggen en oordeelen, dat hy is de krachtighste van allen, in dese gelegentheydt. Veele Sterre-gissers seggen dat de Leeuwe heerschappye over 't Herte voert, 't welck is de voornaemste wooninge van de koortse. Waer over Avicenna seght, de Koortse is een uytwendige brand, die in 't hert is aengesteken.

De hand die zy op de borst heeft, druckt niet alleen uyt, de rechte woonplaets van de koortse, als geseyt is, maer wijst oock aen de uytspreydinge van de hertaderen en intreckinge der selve, om den brand uyt te drijven, 't welck van de Medicijns sistole of diastole genaemt wert, diewelcke in de tijd van de koortse rasser gaen, also de noodsaecklijckheyt van de voorgeseyde uytdrijvinge grooter is. En met dese beweginghe, die haer oorsprongh in 't herte heeft, en die te gelijck in een selve tijd door alle de hertaderen verspreyt wort, soo maecktse de Polse, die welcke om datse, in de hand, aldergevoelijxt is, so wort de hertader die naest aen de hand is, de Pols geheeten. En daerom hebben wy haer de hand voor 't herte geleyt.

Datse de keeten met de bovengeseyde spreucke hout, is om dat de koortse in der waerheyt, alle de deelen des lichaems quelt en bind, en dat door de hertaders die sich door alle de leedmaeten verspreyden, gelijck sulx Avicenna seer wel uytleyt.