|
| |
Idaea. Eerste gedaente, voorbeeldelijck ontwerp.
Een seer schoone Vrouwe verheven in de lucht, wesende naeckt, doch met een witte en sijne sluyer bedeckt, diewelcke op de kruyn van 't hoofd sal houden een brandende viervlamme, hebbende 't voorhoofd met een gouden Hoep, die met kostele steenen en paerlen beset is, omwonden. Zy sal in den arm houden de beeldenisse van de Natuyre, die welcke zy, als een jongh kindeken, uyt haere borsten te suygen geeft, wijsende mette voorste vinger van de rechter hand, op een seer schoone
| |
| |
Landouwe, daer op zy staet, wesende bemaelt met Steden, Bergen, Vlackten, Waeteren, Planten, Boomen, met Vogelen in de locht en andere aerdsche dingen.
Idea ofte eerste voorwerp, nae D. Thomas seyt, is een voorbeeldend patroon in den sin of begrijp des konstenaers, door wiens middel de dingen worden gemaeckt en bekent: Want soo de konstenaer, aleer hy de handen aen 't werck slaet, niet te vooren, 't selve door de inbeeldinge, als een geestigh model of ontwerp van sijn voorgenomen werck, hadde versiert, hy soude tot sijn opset niet geraecken, jae soude sich te vergeefs, met veel moeylijcke besigheden belaeden, om in 't werck te stellen, 't geene hy soude willen uytbeelden. Maer Plato verstaet, door dese naem Idaea, een weesen in 't Godlijck gemoed, afgescheiden van alle stoffe, 't welck de gedaente geeft aen alle dingen, die geschaepen of noch te scheppen zijn, en die is d'oorsaecke dat alle geschapene dingen haer weesen hebben, gelijck Plutarchus verhaelt.
Van dese dan spreeckende in sijnen Timaeo, seyt hy, dat het is een dingh, dat altoos het selfde blijft, sonder begin en sonder eynde, en dat niets van andere ontfanght, noch sich oock niet wijder uytstreckt, noch van iemants sin kan worden begrepen. Maer om den sin van Plato beter te verklaeren, moetmen dit weeten, dat hy seyt, dat drie dingen te saemen eeuwigh zijn, te weten, het Goede, de Sin en de Ziele van de Werreld. Door het Goede, verstaet hy God, Werckmeester van alles, die hy, in 't boeck Parmenides, verklaert te wesen enckel en onbeweeghlijck, en dat boven 't verstand en de Natuyre van alle dingen. Van dit Goede, als van een Vader, komt voort de Sin als een helder licht, van het ingeboren licht der Sonne. Van de Sin komt wijders vloeyen, de ziele der Werlt, gelijck een glans van 't licht, diewelcke sich over alle verspreyende, dieselve in 't leven behout. In 't eerste dan als een Vader van alles, bevint sich, eene enckele en onverdeelijcke Idea van Goedheyt. En uyt dese Idea of ontwerp, als uyt een onmetelijcke en onuytputtelijcke fonteyn, ontspringen ontelbaere verscheydentheden van eerste gedaenten, niet anders als men door een slecht straeltjen lichts, aen den Hemel, siet voorkomen verscheyden straelen, die onder een ander verdeelt zijn. Dese Idaea versamelt in sich den Goddelijcken Sin, diewelcke in sich bevat oneyndelijcke Ideen van alle dingen, soo wel van die daer geweest zijn; noch zijn, en naemaels wesen sullen: Waer uyt voorts vloeyen verscheyden gedaenten van Ideen die in de ziele der Werlt ingegrift zijn, diewelcke daer nae veroorsaecken het begin en eynde aller dingen, niet anders als de ziele van ons lichaem de levendige kracht uyt werpende, het werck, de sterckte en de nature van alle de deelen desselven, onderhoudt en bestiert. En wort aldus de oorsprongh en de bedieninge van alle dingen overgebracht aen dat eenige begin 't welck is de Idaea in den sin Gods: 't welck gestelt zijnde, worden alle dingen vast gestelt, gelijck dieselve, wegh genomen zijnde, moeten vergaen. Daerom seyde Xenocrates, Idaea is een eeuwigh patroon van de dingen die in of nae de Natuyre bestaen. Maer om dese beeldenisse uyt te leggen, soo moetse schoon gemaelt zijn als een Voedster, voor soo veel daer wat schoons is in dese lichaemlijcke Werreld. Boven dat, soo noemtse Plato in 't boeck van 't gemeene beste, seer schoon, seggende, maer dit, 't welck den geenen de waerheyt, van die dingen die verstaen worden, vertoont, en de verstandige den wegh aenwijst om te verstaen, seght dat dat selve een Idaea is van 't Goede, te weten van Wetenschap en Waerheyt, waer uyt door 't verstand, de oorsaecke wort gevat. Dewijl dan dese twee dingen soo schoon zijn, te weten de Kennisse en de Waerheyt, soo suldy recht oordeelen, soo ghy het Goede, te weten God self, anders en schoonder sult schatten, als dese dingen. Sulx datmen niet kan ontkennen, dat in de Idaea niet soude wesen, een uytnemende schoonheyd: 't welck oock blijckt aen Porphirius in sijne Philosophische Historie, terwijl hy besigh is van den Sin te spreken, soo seyt hy, dat in dieselve zijn Ideen en selfstandigheden aller dingen, die ten eersten schoon, en door sich self schoon zijn, hebbende oock de gedaente van schoonheyd.
Zy wort gemaelt, in den locht opgeheven te zijn: zijnde een wesen sonder stoffe, en daerom is zy de veranderinge niet onderworpen, wesende onafmetelijck van wesen, en daerom niet verwart door de grootheyt, zijnde haer wesen sonder eenige hoedanigheyt, en derhalven heeftse oock geen begin van tegenstrijdigheyt in sich.
Naeckt wortse geschildert, om datse vry is van alle lichaemlijcke quellinge, en om
| |
| |
datse een seer enckele selfstandigheyt is, gelijck Marsil. Ficinus in den VII brief over de Platonische Philosophie seyt. En hy leert ondertusschen, dat de Idea van d'andere verre verschilt, en dat voornaemlijck in vier manieren. Want de Idea is eene selfstandigheyt, diewelcke is Enckel, onbeweeghlijck en niet vermenght met het tegenstrijdige.
De witte sluyer bediet de suyverheyt en de oprechtigheyt van de Idea, als die onderscheyden is van de lichaemlijcke en gevoelijcke, waer van de stoffen met veele gebreken zijn besoedelt, en duysent veranderingen onderworpen. Maer de Ideen zijn afgescheyden van alle materiele of stoffige vermengingen, hoedanigh die oock onder sich zijn vereenight, als hebbende in sich noch beweginge noch afmetinge, wesende verre van alle lichaemlijcke grootheyt of kleynheyt, oock soodanigh dat in haer een oprechte eenvoudigheyt, en een eenvoudige oprechtigheydt is, gelijck Thomas Iannin in 't boeck van de voorsienigheyt seyt, Indiender geene Idea was, soo souder niets oprechts, noch niet suyvers in 't gebou des Werelts konnen wesen, want alle dingen, met de stoffe vermenght, en begost, zijn manck en onvolmaeckt: en 't is swaer, gelijck Plato in sijne Timaeus seyt, iet seeckers of vast daer van te beweeren. Pythagoras, misschien op dese Eenvoudigheyt 't oogh slaende, vergelijckte de Ideen, die in den sin zijn, by de getallen, die alle aen de Eenheyt hangen, 't welck het alderenckelste is. Want gelijck door de getallen alles tot sijn bepaelde ordre wordt gebracht, alsoo wordt oock door de mededeelinge van de Idea, alle dingh gelijck gemaeckt, en tot haer aert, ordre, schoonheyt en eenigheyt gebracht. Waer over dieselve Pythagoras, ons dese bepaelinge bybrenght, die seer wel met de werckinge van de Idea, overeen komt, als hy seyt, Idea is een uytbreydinge, of handelinge van saeylijcke, dat is, verbreydende reedenen, die in de eenheyd regeeren. Maer om wat naerder tot onse verklaeringe te geraecken, soo bediet het Vier datse op haer hoofd heeft, het eerste van de bovengenoemde dingen, diewelcke eeuwigh zijn, nae de meeninge van Plato: en dit was het Goede, waer door hy verstont God den Schepper van alles, gelijck boven geseyt is, en van wien alle Ideen heerkomen. Gelijck dan oock Iustinus de Martelaer en Philosooph in de vermaeninge totte Heydenen geseyt heeft, dat Plato verstont dat God een selfstandigheydt van Vier was. Mogelijck daerom, om dat het Vier onder alle Elementen en onder de benedenste wercklijcke dingen het alderwercklijckste is, alle dingen verteerende, en selve onverrottelijck blijvende, onder alles wat hier beneden is, gelijck Aristoteles verhaelt. Alsoo is God oock alleen Almachtigh, sulx dat hem niet kan tegenstaen, maer alle dingen hebben van hem haer wesen. Coelius Aurelianus, verhaelt, dat de Persianen en andere Volcken, het Vier voor haeren God hielden, gelijck oock veele Philosophen gedaen hebben, onder de welcke zijn Hippasus Metapontinus en Heraclius Ephesius, gelijck Clemens Alexandrinus verhaelt. En eenige Stoici hebben geseyt dat de Natuyre Godes Vierigh was: gelijck Ioan. Damascen. van de Ketteren verhaelt. Maer laet de Heydenen vaeren: In de H. Schriftuere wort God dickwijls onder den naeme van 't Vier verstaen. Waer over in 't boeck Deuteron. in 't IV Cap. van den Vader geseyt wort, uwe Heere is een verteerend Vier. En S. Paulus tot den Hebreen aen 't eynde van 't XII Capittel sprekende van den Soone, seyt, u Woort is te seer vierigh. En aen 't 2 Capit. van de Handelingen der Apostelen, van de derde Persoon sprekende, seyt, en daer verscheenen op henlieden gedeelde tongen als van Vier, en zijn vervult gevvorden met den Heyligen Geest. Daerom is 't geen wonder, gelijck Ioan. Damascenus verhaelt, dat het Vier in de Templen bewaert wierde, op dat het een teycken soude wesen van de Godlijcke Natuyre: en 't waer een halsstraffe wanneer de Priesters het Vier in de Tempelen lieten uytgaen: en zy hieldent daer voor, als of de Godheyd uyt die plaetse gedreven en uytgebluscht waere. En ten dien aensien, worden daer eenige reedenen by gevoeght: de eerste is, dat het Vier is de oorsprongh van de warmte, waer door alle geschaepene dingen haer kracht en leven hebben. En daerom seyt Varro, dat ignis het Vier, komt van gignendo, dat is, van baeren, overmits daer door alle dingen voortkomen en bestiert worden.
De goude hoep die zy om 't hoofd heeft, met eedel steenen en daer by een seer groote glans, bediet de volmaecktheyt van 't gemoed, wesende het aldervolmaecktste datmen vind, om dat daer in alle de voorbeelden zijn van de dingen, als mede de gedaen- | |
| |
ten, soo wel die natuerlijck als konstigh zijn, en die meer in den wercker bloeyen en uytblincken, alsse wel in 't werck of in het wercktuygh doen: Alsoo zijn oock de formen en gedaenten van het AL of Geheel, veel volmaeckter en krachtiger in den Werckmeester desselven, als in de besondere oorsaecken of in de stoffe; gelijck Thomas Iannin van de Voorsienigheyt seyt: Soo wy door Godes toelaetinge, of vlijtige overpeinsinge, totte verstandelijcke VVerrelt sullen opvvaerts klimmen: vvaer in het heerlijckste licht van de Ideen seer hel blinckt, en het vvaere VVesen der dingen vvort begrepen, vvy sullen buyten tvvijfel, dese dingen die ons in de sinnen vallen verdicht en valsch houden; en ons sal dit leven verdrieten, in 't vvelcke vvy al te lichtgelovigh geweest zijnde, door de sinnen, van de valsche inbeeldingen der dingen, sullen bedrogen vvorden, jae vvy sullen naulijx de teedere glans desselven lichts konnen aenschouvven, 't vvelck in de verstandelijcke VVerrelt soo klaerlijck licht, alsoo dat oock haer licht sich seer vvijd uytbreyt, en tot alle dingen behoort. En dit geschiet om dat dit licht seer nae by God is, uyt wiens onuytputtelijcke fonteyne, het ontallijcke lichten ontfangt. En daer over seyt Plato: By den Koningh van alle dingen, is alles. En hier by is aen te mercken, dat Plato verstaet datter twee Werrelden zijn, eene verstandelijcke en eene gevoelijcke, de eerste is de voorbeeldelijcke, de tweede is het naemaecksel, die lichaemlijck en van stoffe is gemaeckt. Maer boven dit sal ick om de kortheyds wille by brengen, de verklaringe van Philo. Over het gebouw des Werrelts, seggende: Nae dien God door sijne Godheyt voorsien hadde, dat geene naemaeckinge schoon koste vvesen, sonder een schoon voorbeelt, en dat geen gevoeligh dingh sonder eenige uytvlucht, koste voor goed gekent vvorden, indien het niet met sijn voorbeelt (van de verstandelijcke Idaea) over een quam: Nae dat hy dan beslooten hadde dese sichtbaere VVerrelt te scheppen, soo heeft hy eerst sijne verstandelijcke beeldenisse gemaeckt, ten eynde hy nae het voorbeelt van de onlichaemlijcke VVerrelt, die God gelijck vvas, de licchaemlijcke VVerrelt opmaeckte en volvoerde: dievvelcke in sich soude begrijpen soo veele geslachten van gevoelijckheden alsser verstandlijckheden in dieselve souden gevonden worden. En nae eenige woorden voeght hy daer by: Indien iemandt noch klaerder redenen vvilde gebruycken, soo soude men seggen, dat de verstandelijcke VVerreldt niet anders is als het VVoort van de scheppende God: VVant eene verstandelijcke Stad, is niet anders als de reeden van den Bouvvmeester, dievvelcke by sich selve overleght hoe hy de Stad bouvven sal, die by hem alreede in de sinnen is begreepen.
Zy hout het beeld van de Natuyre in den arm, 't welck zy den borst geeft te suygen, om de Ziele des Werrelts uyt te drucken, diewelcke de derde was onder de te gelijck eeuwige oorsaecken, dieder hanght aen den Godlijcken sin, gelijck de glans aen 't licht: Waer van Fernelius in de verborgene oorsaecken der dingen in 't I boeck, aldus spreeckt: Noch soude, te vveten dat Licht, soo 't by avontuyr de kracht haerder instortinge soude te rugge trecken, en het leven mocht ontbreken, alles vervallen en sterven, vvant dit is het leven Gods, dit is sijne vverckinge, de dingen nae de bevveginge van ygelijx natuyre vervvecken, en het leven een yder in te blaesen: Hy besaeyt voorvvaer den Hemel met de saeden der onsterflijckheyt, maer de aerde mette saden der veranderinge.
Derhalven is de Werreld, die alle dese vier beginselen en Elementen van de Natuyre, in sich begrijpt, een seecker lichaem, dat in sich is vereenight, wiens deelen in sich selve zijn verknoopt, door de hulpe van den eenigen Geest en ziele des Werrelts. Waer van Virgilius singht in 't VI boeck van Aeneas: De Geest voed in sich d'aerd, den Hemel mette Meeren, Den lichten kloot des Maens, de Sonne met de steeren: De Geest dus heel verspreyt, beweeghden al dien romp, En't groote lichaem sweefd' en mengd' sich met dien klomp.
En Cicero seyt in sijne Tusculaensche vraegen, dat alle dingen, door eenen Godlijcken en gestadigen Geest worden begrepen: En dese Geest verspreyt sich en doorsoeckt den geheelen AL, op de maniere als een leven van de Werlt, dat vergeselschapt is met een Hemelsche warmte; waer aen, een voortteelende, voedende, vermeerderende en onderhoudende selfstandigheyt, vast is: gelijck men die terstont siet in alle geschaepene dingen, instorten, als oock in alle Dieren die door den melck leven, wassen en onderhouden worden, en daerom seyt de Poeet in de verhaelde plaetse:
Daer uyt heeft Mensch en Visch, de Vogels en de Dieren,
Haer oorsprongh en haer kracht, haer saeden en haer vieren.
Doch daerom zijn de Metallen, steenen en andere ruwe dingen daer van niet berooft: want daer wort geen saecke, hoe veracht die
| |
| |
zy, gevonden, die van dese Geest niet wort begonstight; want doordringende verspreyt hy, verspreyende vervult hy, en vervullende soo voed hy en bestiert alle dingen: En tot desen einde, hebben wy dieselve gestelt, datse melck geeft aen de Natuyre, als een beginsel van alle beweginge, en van de ruste, en by gevolgh van de voortteelinge, verdervinge, vermeerderinge, verheffinge en plaetslijcke veranderinge: begrijpende in sich alle de natuyrlijcke dingen.
Het Land met de bovengeseyde dingen, waer dese beeldnisse schijnt op te wijsen, bediet, de benedenste gevoelijcke en van stoffe te saemen gestelde Werreld, diewelcke in alles en door alles van de Ideale, of van de eerste gedaente, hangt. Maer om veele dingen in weynig woorden te begrijpen, en van alles een kort besluyt te maken: segh ick, dat het Goede is een seer uytmuntent Wesen in God. De Schoonheyt is een seeckere werckinge ofte eene straele, die alle dingen doordringht. De eerste schoonheyt is in der Engelen Sin. De tweede is in de ziele van dit geheele AL. De derde is in de Natuyre. De vierde is in de lichaemlijcke stoffe. En zy pronckt de Ideaelsche Sin op, met ordre. De ziele volmaecktse met een schoon gevolgh van Ideen. En de stoffe verciertse mette formen of gedaenten. En gelijck een enckele Sonnestrael alle de vier Elementarische of hoofdstoffige lichaemen kan verlichten, also verlicht oock de eenige Godlijckestrale den Sin, de Ziele, de Natuyre, en de stoffe. Derhalven waer men in dese vier Elementen of Beginselen, het licht siet, soo komt men te sien op de straelen der Sonne, en hier door soo keert men sich, om haer licht te sien. Also beschouwt men van gelijcken, in dese vier dingen, den Sin, de Ziele, de Nature en 't licchaem, yder in haere overeenkominge: En men bemint daer door, dien Goddelijcken glans, en komt alsoo God te sien, te lieven en tot hem te keeren, als zijnde Schepper van alle dingen.
|
|
Auteursrechtelijk beschermd