Esperienza. Eervaerentheyt, Ondervindinge.
Een oude Vrouwe in 't goud gekleet, houdende in de rechter hand een stock, alwaer met schoone krullen een letterrol omgeslingert is, waer op staet Rerum magistra, dat is, Leermeestersche der dingen, en in de slincker hand een Wiskonstigh quadrant, aen de rechter syde, op der aerde, sal een vat met Vier staen, dat seer fel brand, en aen de slincker syde een toetssteen, met het bewijs datter goud en silver opgestreken is.
Oud wortse gemaelt, overmits men niet alleen, door den tijd, in kennisse komt, maer men krijght oock de Eervaerentheyt in alle dingen, gelijck Ovidius in sijn herscheppinge seyt: 't gebruyck komt door veele Laeren. Manilius verhaelt, dat ons door 't lang gebruyck, d'ondervindige den wegh heeft gewesen. Aristoteles in zijne Zeedekonst, de langheyt des tijds maeckt de ondervindinge.
In 't goud wortse gekleet, om dat, gelijck het goud in meerder achtinge en waerde is boven alle andere Metallen, alsoo is oock de Eervaerentheyt boven alle andere wetenschappen, daerom houtse in de rechter hand een rijsken, als boven, om te bewijsen, dat de Eervaerentheyt een Heerscherinne en Meestersche is van alle dingen. Aristoteles seght, de Ondervindinge is een kennisse van alle dingen in 't besonder, maer de konst is van de algemeene.
Het Geometrisch quadrant hout zy, om datmen daer door een vaste proeve neemt, en de Ondervindinge doet van de hooghde, diepte, breete en langhte te meeten, door de deylingen van de graeden, en vermeerderinge van de getallen, die op dit instrument worden gevonden.
Het vier worter ter syden gestelt, om datmen daer door verscheyden proefstucken en ontallijcke ondervindingen toestelt, gelijck Isidorus verhaelt. En Bocatius seyt in 't XII boeck van de af komst der Goden, datmen sonder het vier geene slag van metailen noch gieten noch wercken kan: jae daer is naulijx eenig dingh, dat niet door 't vier wort bearbeyt en gemaeckt, als glas, goud, silver, loot, koper, yser, metael, &c. jae oock de Medicinen. Door 't vier wort het yser voortgebracht en, getemt, door 't vier wort het goud volkomen gesuyvert, door 't vier verbranden de steenen en de mueren voegen sich dicht in een, het vier koockt de swarte steenen en maeckt dieselve wit, en 't vier verteert het witte hout tot stof, en maeckt daer van swarte koolen, van hart hout sachte stoffe, van verrotte dingen maeckt het welrieckende, het ontdoet vaste dingen, en de losse maeckt het vast, harde dingen maeckt het weeck, en het weecke maeckt het hart. Wy konden hier boven noch veele dingen verhaelen, maer om niet verdrietigh te zijn, sullen wy 't selve naelaeten, en sullen in 't korte een weynigh van den toetssteen verklaeren, diewelcke anders niet wil seggen, dan dat de proeve en de eervaerentheyt het rechte assay ofte toutse zijn van alle metallen.
Auteursrechtelijk beschermd