|
| |
| |
| |
Inleidinge
Over de Iconologia of Beeldespraeck, van den Ridder Cesare Ripa van Perugie:
Alwaer, in 't gemeen, van verscheyden gedaenten van Beeldnissen, met haere eigene grondregulen, geleerdelijck wort gehandelt.
De Beeldnissen die gemaeckt zijn, om eene saecke, die verscheyden is, van 't geene men met de oogen siet, uyt te drucken, hebben anders geen sekerder noch algemeener regel, als de naebootsinge van de gedachtnisse, en dat van die dingen, dieder in de Boecken, Medaglien, en uytgehouwen Marmorsteenen, werden gevonden: 't zy dat het gedaen zy, door de naerstigheyt van de Latinen, Griecken, of van d'alderoudste, diewelcke Vinders van dese konste geweest zijn. En hierom schijnt het gemeenlijck, dat die geene, die sich buyten dese naevolginge bemoeyt, doolt, of door onweetentheyt, of dat hy sich te veele onderwint. Welcke twee vlacken, veele afschricken, van die sich onderstaen uyt hunne eygene arbeyt en moeyte, eenigh lof en eere te verkrijgen. Om my dan aen dese schult niet verdacht te maecken, heb ick geoordeelt, dat het een goede en noodige saecke was, dewijl ick hebbe voorgenomen, van alle dese beeldnissen een grooter bondel toe te stellen, als my wel, uyt de opmerckinge van de alderoudste dingen, mocht voorkomen, oock eenige dingen hier by te versieren, als mede, om verscheyden nieuwe aen te nemen, en dieselve op 't waerschijnlijckst uyt te breyden, en eenige dingen ontrent het formeren of toestellen te verhandelen, en de beteykende ontwerpsels, in 't begin, van dit werck, te verklaeren: 't welck misschien, van veele vrienden met al te groot verlangen, wort verwacht, in wien te vernoegen, ick my ten hooghsten kenne verplicht. Naelaetende dan de Beeldnissen, die de Reednaer gebruyckt, en waer van Aristoteles in 't III boeck, van de Welsprekens-konst, handelt, sal ick alleene seggen, van die geene, die totte Schilderkonst behooren, of van die geene, die door de verwen, of eenige andere sichtbaere saecke, 't selve konnen vertoonen, of die eenighsins van dieselve verschillen, en nochtans eenige gelijckheyt, met de andere, hebben. Want gelijck de Schilderbeelden, door 't oogh iets overreeden, alsoo beweeght de Welspreeckenskonst den wille door de woorden. Want alsoo de Schilderkonst oock let op de gelijckheyt van de dingen, die buyten den Mensch zijn, soo letse oock op die dingen, die daer mede zijn t'saemen gevoeght, en die in der daed, essentiali of wesentlijcke genaemt werden. In de eerste maniere zijnse dickwijls van de Oude gehandelt, versierende veele beeldnissen van de Godheyt: diewelcke niet anders zijn, als hulsels en kleedingen, om dat deel van de Philosophie, 't welck handelt van de voortteelinge en van de verdervinge der natuyrlijcke dingen, of van de gestaltnisse der Hemelen of invloeyingen der sterren, of vastigheyt des Aerdrijx, of andere diergelijcke, bedeckt te houden: die oock door lange naerstigheyt, daer toe zijn gevonden, om het gemeene Volck daer door in dese kennisse, te overtreffen. En op dat niet te gelijck geleerde en ongeleerde de oorsaecken deser dingen souden verstaen en doorgronden, soo spraecken zy oock door 't middel van dese beelden bedecktlijck onder malkanderen: naelaetende alsoo den Naekomelingen de kennisse van de geheyme beeldnissen, op datse in waerdigheyt en wijsheyt andere daer in souden overtreffen. En hier uyt is gesproten de groote menichte fabulen der Oude Schrijvers, die eene nuttigheyt van wetenschap hadden aen den Geleerden, en eene soetigheyt van scherpsinnige vertellingen, aen den onkundigen. Waer over oock veele treflijcke Mannen hebben geoordeelt, dat dit een welbesteede moeyte was, die dingen uyt te leggen, die zy in dese fabulen vonden verborgen: Ons by geschrifte naelaetende, datse by de beeldnisse van Saturnus, den Tijd verstonden, die aen de Iaeren, Maenden en daegen haer weesen gaf en wederom wegh nam, alsoo
| |
| |
dieselve zijne eygene jongen, die zijne kinders waeren, weder verslont en op-at: En by den blixemenden Iupiter, verstonden zy, dat aldersuyverste deel des Hemels, waer uyt alle hooge Hemelsche werckingen heerkomen. Oock verstonden zy by de beeldenisse van de overschoone Venus, de appetijt of lust van de eerste materie of stoffe totte forme of gedaente, die haer de volmaecktheyt geeft, gelijck het de Philosophen noemen. En voor die geene, die daer geloofden dat de Werld een beweeghlijck lichaem was, en dat alle dingen gebeuren, door de heerschinge der Sterren (nae 't geene Mercurius Trismegistus in zijne Pimander verhaelt) versierden zy den Herder Argus, die met veele oogen van alle sijden konde sien. Ditselve vertoonden zy mede door Iuno, die aen de haad van Iupiter in de locht hingh, gelijck Homerus seght, als mede ontallijcke andere beelden, waer mede zy alreede veele boecken hebben vervult, en veele Schrijvers moede gemaeckt, doch met voordeel van wijsheyt en geleertheyt.
De tweede maniere van beeldenissen, behelst die dingen, die in den Mensche self zijn, of die daer groote gemeenschap mede hebben, gelijck daer zijn de Concepten of invallen, en de habiti of geschicktheeden, die van de invallen voortkomen, met menichte van veele besondere handelingen. En de concepten of invallen, sonder ander scherpsinniger oordeel, noemen wy al het geene dat mette woorden kan werden uytgedruckt: 't welck te saemen bequaemlijck in twee deelen kan werden afgescheiden.
Het eene deel is, dat eens anders sake bekent of ontkent: 't ander deel doet sulx niet. En met dese, stellen die gene haer konstwerk toe, die daer Princelijcke Devijsen of Sinspreucken uytdrucken, waer in met weinigh lichaemen en weinigh woorden, alleen een ontwerp wort te kennen gegeven. Soo doen oock die geene die Emblemata of Sinnebeelden maken, waer in een meerder ontwerp, en oock meerder woorden en lichamen werden vertoont. Met dese dan wort de konst van andere beeldnissen geschickt, die tot ons verhael behooren, en dat door de gelijckformigheyt, die zy hebben met haere bepaelingen, die alleene de deughd of ondeughd omhelsen, of alle dingen, die met die of dese dingen, eenige gelijckheyt hebben, sonder datmen eenigh dingh bekent of ontkent: En om dat die alleene zijn ontkenningen van eenigh dingh, of bloote dingen die in weesen bestaen, soo worden die seer bequaemlijck door een Menschlijck beeld uytgedruckt. Want gelijck de geheele Mensch besonder is, gelijck de bepaelinge de maete is van 't bepaelde, alsoo kan van gelijcken de toevallige gedaente, die uyterlijck van hem wort vertoont, wel wesen een toevallige maete, van de bepaelbaere hoedanigheden, hoe die oock mogen wesen, 't zy datse van onse ziele alleene, of van den geheelen Mensch, zijn t'saemen gestelt. Laet ons derhalven toesien, datmen dit, in ons voorstel, geen beeld noeme, dat geen gedaente heeft van den Mensch, om dat het beeld qualijck is onderscheyden, wanneer het voornaemste lichaem, niet in eeniger maniere zijn ampt doet, 't geene het geslacht doet in zijne bepaelinge.
Onder 't getal, van andere dingen, dient men te letten, op alle wesentlijcke deelen van de saecke selve: en hier van sal 't noodigh zijn, datmen seer nau acht neme, op de stellinge en op de hoedanigheyt.
De stellinge van 't hoofd, sal wesen of hoogh of laegh, of vrolijk of swaermoedigh, en na de verscheiden andere passien of hertztochten, die sich, als op een tooneel, in 't weesen van 't aengesicht eens Menschen, ontdecken. Oock moetmen letten op de stellinge, soo van armen, handen, beenen, voeten, vlechten en kleedingen, als mede van andere dingen, en op de onderscheidlijcke en welgeschickte stellingen, die een yder lichtlijck, by sich selve, sal konnen onderscheiden, sonder dat wy daer van anders behoeven te spreecken: Nemende een voorbeelt van de Oude Romeinen, die soodanige stellinge hebben waergenomen, en insonderheyt in de Medaglie of Gedenckpenningh van den Keyser Adrianus, alwaer de verheuginge des Volx staet afgebeelt, onder den naem Hilaritas, met de handen aen de ooren. De algemeene Wensch of 't Gebed, staet met beyde handen ten Hemel opgeheven, als of zy iet wilde bidden of versoecken. Men vind oock andere beeldnissen in de Medaglien, metten hand aen den mond: andere sitten, leunende met het hoofd nae de rechter sijde: andere knielen: andere staen recht over einde: andere staen vaerdigh om te gaen: andere
| |
| |
met een been of voet om hoogh, en met veele andere stellingen, die by Adolph Occo zijn beschreven.
Belangende de hoedanigheeden, die sullen zijn wit of swart, welgestelt of mismaeckt, mager of vet, jongh of oud, of diergelijcke dingen, die niet lichtlijck konnen werden gescheiden, van die dingen, waer in dieselve zijn gegront. En hier op is te letten, dat alle dese deelen te saemen een soodanige eendrachtige overeenstemminge maecken, dat in dieselve te verklaeren zy ons een vergenoegen toebrengen, om de gelijckformigheyt der dingen te kennen, en het goed oordeel van die geene, die dieselve in soodanige maniere heeft weeten toe te stellen, datter eene saecke allen is voortgekomen, die vermaecklijck en volkomen is.
Soodanigh zijn vast doorgaens alle de beeldnissen van de Oude, als oock van de Nieuwe, die niet, by geval, worden geschickt. En overmits de Physiognomie of gesicht-kenninge en de verwen, van de Oude zijn waergenomen, soo kan elck daer in volgen het aensien van Aristoteles, die een yder, nae de meeninge der Geleerden, behoort te gelooven, als die alleen hier in, gelijck mede in het overige vervult, al 't geene dat veele daer van spreecken. En wy sullen dickwijls naelaeten iets te verklaeren (en ons genoegen met het geene dat een of twee mael, onder soo veele dingen, te gelijck gestelt is) van 't geene, dat onderscheydentlijck in elck besonder beeld is geopenbaert. Insonderheyt dewijl de naerstige opmerckers konnen gaen tot Alexander van Alexandro in zijn 2 boeck aen 't XIX capittel, alwaer hy in een geleert kort begrijp veele Sinteyckenen met haere verklaeringen, behoorende tot alle leeden en verwen, voor den dagh brenght.
De geschrevene bepaelinge, alhoewel dieselve met weinigh woorden geschiet, soo schijnt het dat dieselve in de Schilderkonst oock tot naevolginge, met weinigh woorden behoort te geschieden: soo is 't daerom niet quaed, datmen opmerckinge heeft van veele voorgestelde saecken, aengesien men van veele, het weinige en beste kan uytkippen, en die meest tot ons voorstel, te passe komen: of dat zy dan te gelijck eene t'saemenstellinge maecken, die nae de beschrijvinge der Redenaers of Poëten gebruycklijcker is, als de eygene bepaelinge der Dialecticiens of Reedenkavelaers. 't Welck dan, misschien, soo veel te bequaemer sal geschieden, wanneer de Schilderkonst, meer door haer selve, en in het ovrige, met dese seer lichte en vermaecklijcke konste volmaeckt wort, als met die geene die seer swaer en verborgen is. Doch dit is een klaere saecke, datmen onder de Oude siet, dingen, soo wel van d'eene als d'andere maniere, die seer schoon en met groot oordeel zijn gemaeckt.
Dewijl nu dan blijckt, dat dese slagh van beeldenissen, seer licht totte gelijckheyt, in haere bepaelinge, konnen werden gebracht, soo sullen wy seggen, datmen soo wel van die, als uyt dese viere, de hoofdstucken, of de voornaemste oorsaecken, kan trecken, waer uyt men de ordre kan nemen om dieselve toe te stellen. En dieselve worden in de Scholen, met haere gewoonlijcke naemen, uytgedruckt, te weeten van de materie of stoffe, van het efficiens of werckende, van de forme of gedaente, en van fine of het einde: uyt welcke verscheidentheyt deser hoofdstucken, spruyt oock de verscheydentheyt, die de Schrijvers dickwijls houden, om eene saecke te bepaelen: van gelijcken mede de verscheydentheyt, van veele beelden, die gemaeckt zijn, om eene saecke alleene uyt te drucken, het welck een yder, voor sich self, uyt dese beeldnissen kan aenmercken, die wy uyt verscheyden oude Schrijvers hebben versamelt, daer dese viere te saemen zijn gebruyckt geweest, alleen om eene saecke te vertoonen, alhoewel men dit alles, op eenige plaetsen, oock te gelijck bevint. Soo moetmen dan voornaemlijck hier op acht nemen, om eene verborgene saecke, op een ongemeene maniere te teyckenen, datmen dieselve door een geestige vindinge, aengenaem maecke: en 't is prijslijck, datmen dat in een saecke alleene doe, om geene duysterheyt en onlust in 't toestellen te veroorsaecken, van datmen veele dingen in zijn gedachte moet onthouden.
In die dingen dan, daer het laeste onderscheyt, sooder eenigh is, kan werden vertoont, soo sal dit alleen genoegh zijn, om loflijcke en seer volmaeckte beelden te maecken: of by gebreck van 't selve, dat nochtans mette selve sake vereenight is, wort het onderschey- | |
| |
den, soo men de algemeene gebruyckt: gelijck die dingen zijn, die te saemen gestelt zijnde, even het selve vertoonen, datse alleene, voor haer selve, doen souden.
Daer nae, wanneer wy dan door desen wegh onderscheydentlijck weeten de hoedanigheyt, de oorsaecken, de eygenschap en de toevallen van een bepaelbaere saecke, om een beeld op te maecken, soo is 't noodigh te soecken de gelijcknisse, gelijck wy hebben geseyt, in de dingen, die in stoffe bestaen, en die het beeld sal hebben, in plaetse van de spraecke, of van de bepaelinge der Reedenaers, en dat van dingen, die in eene gelijcke proportie of evenreedentheyt bestaen, hebbende twee onderscheydentlijcke dingen onder sich selve, tot eene saecke alleene, die van beyden verscheyden is, nemende dat geene, dat het minste is: als by gelijcknisse van de Sterckheyt, soo schildertmen een Colomne of Pilaer, om dat dieselve in een gebouw alle de steenen en het getimmer draeght, dat daer op gebouwt is, sonder sich te bewegen of te wanckelen: seggende dat sulx is de Sterckheyt in den Mensch, om de swaerwichtigheyt van alle moeylijckheden en swaerigheden, die hem overkomen, te verdragen. En by gelijcknisse van de Welsprekenskonst, steltmen het Swaerd en het Schild, want gelijck dit gereetschap den krijghsman zijn eygen leven beschut, en zijnen vyand quetst, alsoo houd de Reedenaer, elck door de bewijsreedenen of onvolmaeckte besluyten, zijne goede saecke staende, en set de tegenstrijdende te rugge.
Boven dit, dient hier toe een andere slagh van gelijcknissen, te weeten wanneer twee onderscheydene dingen, in eene alleen, van haer verschillende, over-een komen: als om de Grootmoedigheyt uyt te drucken, soo neemtmen den Leeuwe, waer in de Grootmoedigheyt ten meestendeele wort ontdeckt. Welcke maniere niet soo seer prijslijck als wel gebruycklijck is, en dat wegen de lichtigheyt van de vindinge en de verklaeringe daer over. En zijn dese tweederleye slagh van gelijcknissen, de senuwen en de kracht van een welgemaeckt beeld, sonder welcke, gelijck datselve beeld weinigh moeyte, van vindingen, aen sich heeft, alsoo blijft het onsmaecklijck en belachlijck.
Dit is van eenige nieuwe Schrijvers weinigh waergenomen, die de gebeurlijcke werckingen vertoonen, om de wesentlijcke hoedanigheyt aen te wijsen; gelijck die doen, die in plaets van de Vertwijflingh eenen afmaelen, die sich aen den keel verhanght: Voor de Vriendschap twee persoonen die malkanderen omhelsen, of andere dingen van weynigh geests en luttel lofs. 't Is wel waer, gelijck ick hebbe geseyt, dat het prijslijck sal zijn, dese toevallen te stellen, dieder noodsaecklijck by de bediedlijcke saecke van 't beeld volgen, wanneermen die in onderscheydene en bloote plaetsen stelt, als in 't besonder die geene die totte Physiognomie of Menschen-kenninge, en totte gestaltenisse des lichaems behooren, om alsoo uyt te drucken de heerschappie die de eerste hoedanigheeden hebben, in de t'saemenstellinge des Menschen, en die over zijne uytwendige toevallen bestieringe hebben, en die sich nae dese passien of neygingen buygen, ofte aen die geene, die daer mede zijn gelijckformigh. Gelijck of men wilde de Melancolie of Swaermoedigheyt, de Gedachten, het Berouw en andere dingen afteeckenen, soo salmen wel doen datmen een uytgedrooght opsicht, mager, verwarde en wilde hayren, een ongehavende baerd, en van vlees niet al te jeughdigh, afmaelde: Maer het Vermaeck, de Geneughte, de Vrolijckheyt en andere dusdanige dingen behoortmen schoon, dertel, frisch, blosend en lachende af te maelen. En of wel dese kennisse weinigh plaetse heeft onder 't getal van diergelijcke, niet te min soo isse genoegh in 't gebruyck. En dese regel van de toevallen en werckingen, als alreede geseyt is, sal oock niet altoos volgen: gelijck in 't afschilderen van de Schoonheyt, die een saecke is buyten het begrijp van de prijsreeden. En of wel in den Mensche eene proportie of evenreedentheyt is van trecken en verwen, soo is daerom het beeld niet wel uytgedruckt, om dat het te boven-maeten schoon en wel toegestelt is: want dat soude wesen een verklaeringe van 't selfde, door 't selfde: of liever van een onbekende, tot een min-bekende saecke, als of men een kaerse wilde ontsteecken, om de Sonne bescheydentlijck te sien, sulx dat de beeldenisse geen gelijcknisse soude hebben, 't welck nochtans de ziele van dien is. Zy kost oock geen vermaeck by brengen, om datse geen veranderinge hadde in een voorstel van sulcken gewichte, waer op voornaemlijck behoort gelet te worden. Waer over
| |
| |
wy de beeldnisse van de Schoonheyt, op haere plaetse, met het hoofd in de Wolcken hebben afgebeelt, met andere behoorlijcke toepassingen. Om dan alle gelijcknissen en handlingen, en wat in yder voorstel bequaemst en gevoeghlijckst is, wel te voegen, salmen letten op 't geene de Rhetorici of Reedenaers waerschouwen, te weeten, datmen door de bekende dingen de hooge moet soecken, door de prijslijcke de doorluchtige, door de verachte de vuyle, door de lofwaerdige de heerlijcke. Vyt welcke dingen, een yder, soodaenige menichte van invallen, in zijn verstand, sal sien voortspruyten, indien hy niet meer als bot is, dat hy uyt sich selve, van eene saecke alleen, die hem wort voorgestelt, sal bequaem zijn, om smaeck en vernoeginge te geven, aen de begeerte van veelen, en aen verscheyden verstanden, om een beeld, op verscheyden manieren, en dat altijd wel, af te maelen.
Ick weet boven dese aenmerckingen, die in der waerheyt, met meerder naerstigheyt, wel kosten werden uytgeleyt, niet meer te sien, dat tot kennisse van dese beeldenissen waerdigh is te schrijven, zijnde, in der daet, onderwijsingen, die aldereerst zijn afgekomen uyt de overvloet van der Egyptenaeren geleertheyt, gelijck C. Tacitus getuyght, en dat die daer nae, metter tijd, zijn verciert en opgepronckt, gelijck Ioan. Goropius Becanus verhaelt: sulx datmen dese kennisse kan vergelijcken by een verstandigh Man, doch die veele jaeren, naeckt en bloot in eensaemheyt geleeft hebbende, en daer nae in den ommegangh det Menschen verkeerende, sich herkleet, ten einde andere, door de uytwendige schoonheyt des lichaems, 't welck het beeld is, aengelockt zijnde, verlangen, om ten aldernauwsten, dese hoedanigheeden te verstaen, die de cierlijckheyt geven aen de ziele, dieder is de beteyckende saecke, en die eensaem was, terwijl hy in eensaemheyt leefde, en die van weinigen uytlanders was gelief koost. Alleene leestmen van Pythagoras, dat die uyt oprechte Liefde totte Wijsheyt, met groote slovernie door Egypten reysde, alwaer hy de geheimnissen der dingen leerde, die in dese raedselen waeren verborgen, en daerover ouder en wijser te huys keerende, soo verdiende hy, datmen nae zijne dood, van zijn huys een Tempel maeckte, diemen de wierdigheyt van zijne Wijsheyt toeheylighde. Men vind oock dat Plato, een groot deel van zijne leeringen, uyt de geheimenissen van Pythagoras heeft geput, waer onder oock de heylige Propheten haere leere verberghden. En Christus die daer was de vervullinge van de prophetien, bedeckte een groot deel van de Godlijcke geheimnissen, onder de duysterheyt van zijne gelijckenissen.
Soo was dan de Egyptische Wijsheyt, als een leelijck en qualijck gekleet Man, die door den tijd en door raed van de eervaerentheyt, geciert zijnde, aenwees, dat het quaed was de kenteyckenen van de plaetse te verbergen, waer in de schatten waeren, ten einde een ygelijck sich hier mede bemoeyende, door dit middel, tot eenige trappe van gelucksaligheyt moght geraecken.
Dit kleeden was, datmen de lichaemen van de beelden met onderscheyden verwen afmaelde, na de evenreedentheyt van veele veranderingen, mer een schoone welstand en van uytnemende frayigheyt, soo van de konst als van de saecke self, van de welcke niet eene was, die ter eerster opsicht niet wierde beroert, om, met een seecker verlangen, te ondersoecken, waerom dieselve in soodanigen stellinge en ordre wierden vertoont.
Dese sinlijckheyt wast noch aen, als men de naemen van de dingen onder dese beeldnissen vint geschreven. En my dunckt datmen de onderschrijvinge van de naemen behoort gaede te slaen: behalven alsse sullen wesen op de maniere van een raedsel, want sonder kennisse van den naeme, kan men niet doordringen, totte kennisse van de bekende saecke, ten waere alleen dat het slechte en gemeene beelden waeren, die van een yder, door 't gebruyck, ter eerster opsicht, gemeenlijck worden bekent. Mijne meeninge steunt op de gewoonte van de Oude, die op haere Medaglien de naemen, van de vertoonde afbeeldingen, uytdrucken: Waer over wy oock in dieselve leesen, de woorden van Overvloed, Eendracht, Sterckheyt, Gelucksaligheyt, Vreede, Voorsichtigheyt, Godsaligheyt, Heyl, Seeckerheyt, Overwinninge, Deughd of Dapperheyd, en duysent andere naemen, die rontom haere beeldnissen staen.
Dus veele heeft my goed gedacht te schrijven, tot voldoeninge van den goedertieren Leeser. Is 't nu dat hier in, of in 't ovrige, van dit werck, mijne onwetentheyt, hier door
| |
| |
eenige lasteringe mocht overkomen, soo sal 't my lief zijn, dat ick, door hare naerstigheyt, magh werden onderwesen.
Tot besluyt sal ick noch dit alleene seggen, dat gelijck ick dit Boeck, tot Godes eere en des Leesers nut, hebbe geschreven, dat hy 't oock alsoo, tot dien einde wil gebruycken: Want dat soude wel een ondanckbaer en schandigh gemoed wesen, dat God geen danck soude weeten, voor al 't geene, wat hem, door een tweede oorsaecke, tot zijnen besten, wort voorgestelt.
Cesare Ripa.
|
|
Auteursrechtelijk beschermd