Gedichten

[p. 189]

Voorrede

IN het begin van Maart 1878 geraakte ik in briefwisseling met eenen mij onbekenden jongen man. Hij had mij een gedicht gezonden voor den Spectator. Het beoogde een goed doel en er lag dichterlijk gevoel in, maar te veel onvolkomenheden in den vorm maakten de opneming ongeraden. Ik schreef hem dit, en hij antwoordde:

nbsp;

‘-⁽¹⁾ ook zal het u natuurlijk voorkomen, dat het opsturen van die onbekookte regelen door strijd werd voorafgegaan. Maar ik geloof aan de macht van het woord en, wie weet, fluisterde ik mij zelven toe, of bij een enkelen lezer niet de lust ontstaat om bij te dragen tot eene zoo echt vaderlandsche onderneming als de Noord-Pool-expeditie.

nbsp;

Echter, het komt me in de hoogste mate juist voor dat u vies werdt van den poespas... Hartelijk bedank ik de redactie van den Spectator voor het niet opnemen. U dank ik voor de terechtwijzing waarmede ik mijn voordeel hoop te doen, maar meer nog voorde vriendelijke wijze waarop u mij behandelde en de instemming met onderwerp en sommige vergelijkingen.’

Schreef ik verder met belangstelling, hij antwoordde met sympathie, en weldra ontwikkelde zich een gedachtenwisseling vol wederzijdsche genegenheid en eene vriendschap, die mij thans den plicht oplegt de taak, door het vereerende vertrouwen van zijnen vader in mijne handen gelegd, de uitgaaf van zijne gedichten, niet af te wijzen.

(1) Bl. 189, regel 7, v.b. sqq. ‘Ook zal het u natuurlijk voorkomen’ etc.
Al dadelijk de keuze van dit eerste brief-fragment typeert Vosmaer's eigenaardigen, maar voor deze gelegenheid minder-juisten kijk op Jacques. Het eenige toch wat men omtrent Perk uit dit brokje epistel te weten kan komen, is diens, in verband met zijn kinderlijken leeftijd, nog eenigszins embryonalen aanleg voor fijn-beschaafde maatschappelijkheid. Hier spreekt niet de wezenlijke binnenmensch Perk, maar alleen de aristokratisch-vormelijke jongeheer, die buitendien, door zijn jeugd, nog niet de juiste maat weet te houden in zijn zelfverkleining, en daarom, op sommigen, een minder-prettigen indruk maken moest.

[p. 190]

Ik had het geluk gehad eenen jongen man te leeren kennen die meer dan gewoon bleek, waar hij hart en geest voor mij openlegde, en ik ging een steeds levendiger belang stellen in de groote dichtgaven van dit zich ontwikkelend talent.

In December 1879 zond hij mij eenige sonnetten voor den Spectator.⁽²⁾ ‘om wiens kolommen, schreef hij, de bloemen der jonge Hollandsche poëzie worden geslingerd.’ Weer kon ik niet onvoorwaardelijk de plaatsing aanraden. Nochtans zeide hij mij, ‘dank voor het schrijven dat mijn zestal begeleidde op de t'huisreis.’

Dra volgden weder brieven, belangrijk om wat zij inhielden over leven en kunst, over zijn ‘zielsgenot van te dichten’, over den grooten cyclus van sonnetten, welken hij bezig was te bearbeiden.

Hij schreef: ‘2 Januari 1880. - Uw brief heeft mij een paar dagen bedwelmd. Ik heb er mij een vroolijken roes aan gedronken. Zoo belangstellend schreef mij nog niemand, althans over 't geen mij zoo ter harte gaat als mijn kunst. Ik geloof ten minste niet dat ik te veel van de kunst houd, vooral van dichtkunst en schilderkunst, terwijl ik mij nergens beter vermaak dan in den schouwburg. Muziek overstelpt mij te veel.’

Naar aanleiding van zijne Sonnetten schreef hij mij:⁽³⁾ ‘Ik koos den sonnettenvorm, omdat ik meende dat het denkbeeld dat ik had, kunstig moest worden uitgedrukt en geen moeite mij te veel mocht zijn. Toch was mij het vervaardigen niet moeilijk, want zoo vol was ik met hetgeen ik mij door Mathilde liet inboezemen, dat ik maar voor het grijpen

(2) Bl. 190, regel 7 v.b. ‘In December '79 zond hij mij eenige sonnetten voor den Spectator...’ tot... ‘aanraden’.
Dit waren sonnetten uit de ‘Mathilde’, waaraan Perk toen werkte. In verband hiermede, wete men het volgende: Toen ik voor het eerst de ‘Mathilde’ doorkeek, bij Perk op de kamer, (Mei 1880) en mijn verrassing en ingenomenheid betuigde met wat ik las, zei de dichter: ‘Dat doet mij veel pleizier; jij bent de eerste die dat mooi-vindt’. Natuurlijk vroeg ik toen: ‘Heeft Vosmaer ze niet gezien?’ Jacques knikte. ‘En wat zei die dan?’ hervatte ik. ‘Wel, die heeft ze mij terug-gestuurd, met de ‘betuiging, dat het hem speet, maar dat het niet goed genoeg was.’ Wij zwegen daarop, en ik ging voort met lezen, waardoor natuurlijk mijn gevoel, dat ze wel degelijk mooi waren, hoe langer hoe sterker en vaster worden moest. En in mijzelf verontschuldigde ik Vosmaer met de gedachte: ‘Och, die kan alleen voelen voor de oude Grieken: dit moderne, dat de kunst der toekomst zal wezen, staat, jammer-genoeg, te veel buiten hem’.

(3) Bl. 190, regel 5 v.o. Dit ‘kiezen’ van den sonnetvorm om een bepaalde reden, waar de dichter hier van spreekt, kan moeielijk gelden als de getrouwe weergave van wat er wezenlijk omging in Perk, toen hij zich geïnspireerd voelde tot het schrijven der ‘Mathilde’. Natuurlijk is hier alles, ook ‘de keuze’ van den vorm, niet zoo wikkend- en wegend-reflectief gebeurd, dat er van eigenlijke ‘keuze’ sprake kan wezen: Dat b.v. de sonnetvorm ongeveer tegelijkertijd door Jacques Perk en mij werd ‘gekozen’, zonder dat we elkander toen persoonlijk kenden, dit literair-historisch merkwaardige verschijnsel was bij geen van ons beiden 't gevolg van bewuste overwegingen, zooals Perk 't hier voorstelt, maar vond natuurlijk zijn oorsprong in den tant soit peu gemeenschappelijken onbewusten ondergrond van alle dingen, over wiens wezen en inwendige processen niet met besliste zekerheid geredeneerd worden kan. Deze heele mededeeling van en redenatie over zijn ‘kiezen’ van den sonnetvorm, door Perk in zijn brief aan Vosmaer gegeven, is blijkbaar niet veel meer dan een zichzelf wat wijsmakende nagedachte van den jongen dichter geweest.

[p. 191]

had, als ik voor een rijmwoord eene zinsnede noodig had.

Voor den sonnettenvorm bestudeerde ik de Duitsche van Goethe, Heine, Platen, Rückert, Körner, en in Duitsche vertaling die van Petrarca; de Fransche van de Musset, terwijl ik die van Barbier niet ongelezen liet. De oude Hollandsche wemelen van zesvoetigen, terwijl ik bij Hooft slechts één vond van vijfvoetige regels (op de Groot).

U beveelt mij voor de verskunst aan juist degene die mij onder de hand zijn en die ik liefheb, vóór allen Goethe. Behalve met Goethe dweep ik met Vondel en Vergilius en met wat ik las van Dante. Heine, de Musset, Ovidius,⁽⁴⁾ Bilderdijk, zijn degene bij wie ik troost zoek, als ik mij door speling met klank en woord en gedachte wil opfleuren.

Van Vergilius en de andere Latijnen nam ik de ἑν διὰ δυοῖνover, die ik zoo mooi vind, doch die bij wijlen in 't Hollandsch bizar schijnt: arma virumque cano, enz. Als ik in de sonnetten eindig met ‘wanneer ik roerloos wacht op d'uchtendstond’, dan dacht ik aan Homerus IX, 662 ϰαι Ἠῶ δῖαν ἔμιμνεν⁽¹⁾, 't geen ik zulk een beeldende uitdrukking voor ‘slapen’ vind en zoo meer.....ik meen dat in den stijl der sonnetten elk woord dat stoppen moet overtollig is, en dat dergelijke gedichten meer moeten spreken door wat zij niet zeggen dan door wat zij in woorden mededeelen, met andere woorden, dat er veel aan den lezer wordt overgelaten om tusschen de regels te lezen.’

Men zal mij toestemmen dat een jong dichter die zoo

(4) Bl. 191, regel 11, v.b.
Dat Perk hier tegenover Vosmaer ook Bilderdijk noemt bij de dichters, die hij liefhad, bewijst weer alleen iets voor zijn vriendelijk-beleefde maatschappelijkheid. In den hieropvolgenden zomer toch van het hetzelfde jaar (1880), zei hij eens tegen mij, toen ik hem de ‘Ode aan Napoleon’ voorlas, waar ik mij in dien tijd verrukt door voelde: ‘Och, ik houd eigenlijk niets van Bilderdijk: ‘hij doet mij veel te druk, en er zit zoo weinig natuur in hem’. Perk, als de welopgevoede gezelschapper, die hij was, kan dus, in zijn brief aan Vosmaer, van een half jaar vroeger, Bilderdijk alleen vermeld hebben bij zijn lievlingsdichters, uit een gevoel van hoofsche meegaandheid met zijn zooveel oudren korrespondent, die juist te dien tijde gewend was met veel lof over B. te spreken.

(1) .... en wachtte den godlijken daagraad.

[p. 192]

schreef - hij telde toen twintig jaren - iets meer dan gewoons en mijne warme ingenomenheid, zoowel met zijnen levendigen humor als zijn talent, reeds gewettigd was. Weldra leerde ik Jacques Perk persoonlijk kennen. Hij was een rijzige jongman; het welbesneden gelaat in oogen en mond vol beweeglijkheid en uitdrukking, de dikke, blonde haarbos golvend om het hoofd, met levensvol en luimig woord, vurig bezield voor zijn kunst en met al den overmoed eener welig opwellende gave van uiting.⁽⁵⁾ In October 1880 zond hij weer een viertal sonnetten, wier schoonheid en frissche nieuwheid mij drongen ze in den Spectator te doen opnemen; het waren de vier die den 9den October 1880 verschenen, episoden uit den Mathilde-krans, getiteld: Bouwval, Duif en Sperwer, Nacht, Dorpsdans. In November daaraanvolgende verschenen eenige sonnetten in Nederland, die den lof van sommige Amsterdamsche letterkundigen verwierven.

Thans ligt de gansche stapel zijner geschriften ter mijner beschikking, in welke hij van vroege jaren af zijnen geest uitte en zijn studie nederschreef, en is het mij gegeven daaruit zijne jeugd te schetsen.

Jacques Fabrice Herman Perk was den 10^den Juni 1859 geboren te Dordrecht; hij was de eenige zoon onder drie gezusters, geboren uit het huwelijk van den letterkundigen en welsprekenden Waalschen predikant te Dordrecht M.A. Perk en jonkvrouwe J.G.C. Clifford Kocq van Breugel.

(5) Bl. 192, regel, 9, v.b. Deze opgave is minder juist. Vosmaer vergiste zich hier. Want die verzen hadden toen reeds 6 maanden bij den Spectator gelegen, en Vosmaer heeft ze ten slotte alleen geplaatst om Jacques te helpen in een bijzondere aangelegenheid. (Vergelijk: Nieuwe Literatuurgeschiedenis dl. II. 3e druk, pag. 201).

[p. 193]

Toen zijn vader, na een kort verblijf te Breda, in 1872 naar Amsterdam beroepen werd, ging de zoon daar naar de hoogere burgerschool om zich voor de militaire akademie te vormen.⁽⁶⁾ Hij volgde er den cursus van 1872 tot 1877. Met lust leerde hij er botanie en gedurende eenigen tijd trokken anatomie en schedelleer hem zoo aan, dat hij met Gall en Lavater ging dwepen en ieder, wien hij kon, den schedel bevoelde. Doch ten slotte ‘raakte, zeide hij, mijn gevoel overhoop met de chemische opvoeding die ik er ontving’. Er leefde een dichter in hem, en deze werd vooral gevoed door het letterkundig onderwijs van Dr. W. Doorenbos. Tal van schoolschriften was reeds sinds 1875-78 gevuld, deels met schoolopstellen over allerlei onderwerpen, deels met eigen oefeningen, zooals: in 1876, Een rekje duiveneieren (verscheiden schetsen); een cahier met geschiedkundige schetsen over de Nederlandsche letterkunde der 17^e eeuw; in 1877 een drietal levendig gevoelde opstellen over het optreden van Clara Ziegler; eene vertaling van Goethe's Tasso; cahiers vol aanteekeningen of eigen gedachten over kunst, kunstfilosofie, de roeping van den tooneelspeler, over liefde en verliefdheid, den mensch en de maatschappij. Onder de vroege geschriften vind ik een folio-cahier, getiteld Kamperfoelies en Heggewinden 1876-78; en daarin een gedicht, met het jaar 1876, reeds zoo vloeiend als dit:

Laat van je lippen

Kusjes glippen,

Kusjes reegnen,

(6) Bl. 193, regel 4, v.b.
Ik betwijfel of deze opgave over Perk's Hoogere Burgerschooljaren in alle opzichten juist is. Ik zelf was op de H.B.S. van 73-77: ik begon met de tweede klas. Toen ik in Sept. '74 in 3A was gekomen, leerde ik Perk van aanzicht kennen, zonder hem ooit te spreken. Want hij zat toen in 3B. In '75 ging ik over naar de 4e klas; maar Perk kwam daar toen niet: Want daar die klas geen dubbelgangster had, had ik dan met hem in één lokaal moeten komen zitten, wat niet is gebeurd. Toen ik in '76 naar de 5e klas overging, had Perk, naar ik meenen moet, de school reeds verlaten. Ik heb hem tenminste na dien tijd, op straat b.v. bij het uitgaan der school, of in de gangen van 't gebouw, nooit meer gezien.

[p. 194]

 

Kusjes zeegnen,

 

Kusjes rollen,

 

Kusjes hollen,

 

Kusjes, kusjes, zonder maat,

 

Al te maal ten mijnen baat,

 

Zie hoe 't gaat,

 

En of je mond tot kussen staat.

En het bleef niet bij dien bundel gedichten; behalve vertalingen uit Goethe en Lessing, stroomden de liedjes en zangen hem uit de pen. In 1876 beproefde hij een blijspel, Alexander Duivelwater; en een ander, Hendrik Duval of vier jaren op schildwacht, operette naar Th. Körner; in 1877 oefende hij zijne kracht aan Herman en Martha, een tooneelspel in 5 bedrijven. Hoe druk hij zich met het tooneel bezig hield, blijkt uit zijne neergeschreven gedachten over de roeping van den tooneelspeler en de theorie van het tooneelstuk. Laat mij noch een gedicht van 1877 mogen aanhalen uit eene reeks van dwaze liedjes, Heiniaantjes, en in zoover niet oorspronkelijk, maar toch vol luim en gemak van dichten; het heet:

Het zeeburgermeir,⁽⁷⁾

Op d'Amstel daar hobbeld' een schuitjen,

Een bootjen zoo rank en zoo teêr;

Daar voer er een met zijn bruidjen,

Met zijn bruidjen al henen en weêr.

(7) Bl. 194, ‘Op het Zeeburgermeir’.
Uit dit vlotte schooljongensrijmlarijtje, zooals vele knapen er wel eens een maken, zonder dat zij daarom later dichters worden, zou zich geenszins de toekomstige poëet laten bevroeden. Er bestaan ‘Gasélen’ van Perk, die veel beter hadden kunnen dienen voor het doel.

[p. 195]

 

En hij roeide den Amstel al verder

 

Tot midden in 't Zeeburger meir,

 

Daar hobbelde 't bootjen veel harder,

 

Veel heviger henen en weêr.

 

 

 

't Was avond en 't maantjen besprankte

 

Het water met zilveren glans,

 

En 't windeken luwtjens bedankte

 

De golfjes voor iederen dans.

Natuurlijk komen er dan nixen uit het water, die lokken en de gelieven doen verdrinken; en het slot is de gewone ironie in Heine's trant:

En de ledige boot werd gevonden,

't Meir had haar naar d'Amstel gestuurd,

En zoo naar den eig'naar gezonden:

Ze hadden 't bij Speibel gehuurd.

Juni '77.

Doch wèl oorspronkelijk was dit liedeke, uit de Kamperfoelies van 1876-78, aan Marie:

Marie! ge vraagt hoe 'k nu op eens

Zoo vele liedjes kweel,

Terwijl ik nooit in vroeger tijd

Een hand sloeg aan de veêl!

[p. 196]

 

Ze waren in mijn harte reeds,

 

(Nu 'k 't achteraf bezie),

 

Gestapeld en ze smachtten steeds

 

Naar 't minnen van Marie.

 

 

 

Nu rollen zij te samen snel

 

Mij uit een minnaars mond

 

En dansen in een woordenwel

 

Uit 's harten diepsten grond.

Ik haal deze gedichten niet aan als zoo buitengewoon, maar omdat zij de aangeboren gave toonen van met het zangerig woord te spelen. Dat echter zijne jeugdige dichtproeven niet louter wildzang waren, blijkt uit een schrift van dien tijd. Ik zie daar namelijk tal van aanteekeningen, zelfgevondene, over de taal, de woordenkeus, reeksen van synoniemen of rijmen, over den dichterlijken kunstvorm, over klank- en ‘taalmuziek’, in welke hij de kracht van klinkers en medeklinkers, het spel der klanken in verschillende, ook oude, talen ontleedde, de muziek der letters en der alliteratie naspeurde; ik vind daarin ook dichtregels met muzieknotaties en voetmaten.

‘Allen spreken, teekende hij ergens aan, in meerderen of minderen graad juist, het is dus een van de moeilijkste zaken in het spreken uit te munten.’ In de dichtkunst zag hij ‘de hoogste kunst: zij verschaft een middel van vooruitgang, zij biedt uitstorting van zieleleven.’

Zoo, in gestadige oefening van een talent, dat hij zich meer en meer bewust werd in aanleg te bezitten en te willen

[p. 197]

ontwikkelen, kwam hij er in het voorjaar van 1877 toe, aan zijnen vader in een uitgewerkt geschrift te kennen te geven, dat de burgerschool hem niet kon geven wat hij behoefde. Hij verliet haar, en zijn vader gaf hem les in Grieksch en Latijn. Door eene bloedspuwing moest hij in 1878 die studiën voor een poos staken. Toen hij hersteld was, werkte hij eene maand of drie aan het Handelsblad, doch kwam in 1879 onder leiding eerst van Dr. J. van Leeuwen Jr. later van Dr. E.W. Wolff. In 1880 werd hij student in de rechten. Of er een jurist in hem stak? vroeg ik hem schertsend. De reden was echter gegrond; hij wilde eenen maatschappelijken werkkring verwerven; van litteratuur alleen kan men niet leven, maar het is tevens nuttig dat men praktiesch in de wereld arbeide. Zijne letterstudiën zoude hij daarom niet behoeven te verlaten. Zijn vader had dus geen ongelijk, toen hij op stellige en praktische studiën aandrong, die zoowel eene betrekking konden bieden, als een tegenwicht aan de alleenheerschappij der fantasie.

Toen hij in 1879 en '80 pogingen deed enkele van zijne sonnetten, den nu door hem geliefden dichtvorm, in een paar tijdschriften⁽⁸⁾ aan te bieden, vergiste men zich met daarin jeugdige proeven te zien en hem te zeggen: zich eerst ernstig te oefenen. Zoo als de meeste lyrische dichters was hij jong ontwikkeld. De tijd van proeven te doen lag van zijn 16^e tot zijn 19^e jaar. Zij berusten in de stapels cahiers vol stijl- en dichtoefeningen van allerlei aard en vorm, van het goedmoedige verjaarsrijm en de albumversjes tot de romancen en balladen, de liedjes en beeldjes, de puntdichten en satyren; van de aforismen in proza over al wat eenen jongen geest

(8) Bl. 197, regel 9 v.o. ‘in een paar tijdschriften’.
Uit deze mededeeling kan blijken met hoe weinig oplettendheid Vosmaer zijn Voorrede schreef. Tot de tijdschriften toch, die in '79 en '80 sonnetten van Perk, toen deze ze aanbood, weigerden op te nemen, had juist de door V. geredigeerde Spectator behoord. (Zie Vosmaer's Voorrede, pag: 2, en No 2 dezer Aanteekeningen). Vosmaer schreef mij eens, in '80, toen hij een paar mijner verzen weigerde, (die thans vóór in mijn eersten bundel staan). ‘Met die van Perk is het hetzelfde geval, eenigszins gewijzigd’.

[p. 198]

bezig houdt, tot de studies over taal en dichtmaat en kunst. In 1879, meen ik, schreef hij, naar aanleiding van eene gedachtenwisseling met eenen katholieken geleerde en kunstenaar: ‘In de stilte van mijn werkkamertje heb ik mij evenwel na strijd en moeite een soort van overtuiging gebouwd, die hoe onvolkomen zij van een jongen kon wezen, niettemin de noodige hechtheid bezit om mij gelukkig te maken en al mijne adspiraties te bevredigen. - Ik behoor in het godsdienstige beslist tot de moderne richting. - Langs den weg dien ik bewandel geloof ik alleen te kunnen komen tot de objectiviteit in godsdienst en kunst, die de waarheid is, de waarheid der intuitie en een deel van het drieëenig ideaal der schoonheid, goedheid, waarheid. -’

Hij nam kritiek gaarne aan, maar verdedigde zijne jeugd op deze aardige wijze:

‘Van der jeugd af heb ik verzen gemaakt, bundels vol. Eerst voor eenige jaren kwam ik op 't denkbeeld er van te laten drukken. In '78 plaatste de heer ten Brink het eerste. Sinds dien kwamen er in onaanzienlijke tijdschriften een paar aan het licht en ging ik voort mij te oefenen. Als alle jongelui, die beginnen, schreef ik in '76 een treurspel in 5 bedrijven en in verzen. Daarop volgden opstellen van allerlei aard en veel rijmelarij, dat ik alles goed verstopt in portefeuille houd.⁽⁹⁾ 't Voorjaar van '79 deed verscheidene nieuwe plannen bij mij oprijzen, waaronder er een was dat mij zeer aantrok en dat ik in den zomer van 't zelfde jaar ten uitvoer bracht. Ik schreef namelijk een zwerm sonnetten, die met elkander in verband stonden - een zeer goede oefening in de verstechniek!

(9) Bl. 198, regel 6 v.o. ‘'t Voorjaar van '79 deed verscheidene nieuwe ‘plannen bij mij oprijzen, waaronder er één was, dat mij zeer aantrok.’
Deze zin is weer een staaltje van die maatschappelijke, minder-juiste uitdrukkingswijze, die zoovelen op menige andre plaats in deze brieven gehinderd heeft. De ‘Mathilde’ toch is geenszins datgene geweest wat den dichter het meeste aantrok onder allerlei andere onderwerpen: neen, zij alleen was integendeel de stof waar hij tot in het diepste zijner ziel van was vervuld: zij alleen was de kwintessens van zijn kort te voren door hem ondervonden innerlijke en uiterlijke leven, het eenige wat hij maken moest en kon.

[p. 199]

- Ik was in staat mij in 't voeren van de pen te oefenen, doordien ik na de hoogere burgerschool te hebben bezocht, een poos aan een groot dagblad ben verbonden geweest.

Ik heb me dus wel geoefend, ofschoon ik daarom nog lang niet ben waar ik wil wezen. Als onrijp verwerp ik alles wat tot het vorig jaar door mij werd gesteld⁽¹⁰⁾. Veel heb ik nog te leeren; daarvan ben ik overtuigd, maar tevens meen ik te mogen beweren dat, wanneer oefening de pennen versnijdt en aanspraak geeft op den naam van schrijver, ik dien evengoed verdien als verscheidene lieden van rijperen leeftijd die zich minder oefenden.

⁽¹¹⁾'t Is waar, ik ben jong, (de brief is van 1880) maar ik heb den leeftijd bereikt waarop Kuros de jongere zijn tienduizend Grieken door Perzië geleid heeft en met roem bedekt stierf, een leeftijd waarop men 't best in staat is zich aan natuur en leven een roes te drinken. Maar mijn leven was steeds zoo ingericht dat ik in hooge mate mij zelf kon worden en veel kon nadenken en veel kon lezen. Weinige oogenblikken zijn nutteloos voor mij geweest, want jaren lang weet ik dat het leven ernst is, ernstig genoeg om met vroolijkheid te worden beschouwd.

Ik vind het onaangenaam dat men, waar men iets van (mijn) werk beoordeelt, mijn jeugd in aanmerking neemt. Ik gevoel me meer, ondanks mijn jeugd, dan mijn oude knecht, die mijn laarzen poetst en wien ik met geen mogelijkheid aan het verstand zou kunnen brengen dat hij geen dier is, of wel een dier.

Ik geef, zoo over mijn jeugd schrijvende, niet toe aan

(10) Bl. 199, regel 5 v.b. ‘Als onrijp verwerp ik alles wat tot het vorige jaar door mij werd gesteld’.
Dit als antwoord van Perk-zelf tegen sommigen, die in dezen bundel ook een bloemlezing uit zijn vroegere verzen wenschten opgenomen te zien. En de werkelijkheid geeft hier Perk volkomen gelijk. Alles wat hij vóór de Mathilde heeft geschreven, is inderdaad onrijp, in den sterksten zin des woords.

(11) Bl. 199, regel 12 v.b. ‘'t Is waar, ik ben jong, maar ik heb ‘den leeftijd bereikt, waarop Kuros de Jongere zijn tienduizend Grieken ‘door Perzië geleid heeft, en met roem bedekt stierf, etc.’
Dit deftige schermen van den twintigjarige (die bezig was zich voor te bereiden op zijn admissie-examen) met de eenvoudigste leerstof van iedren gymnasiast van 13-14 jaren heeft mij nu al een kwart-eeuw lang, telkens als ik het overlas, zacht-snaaks doen glimlachen, evenals ieder doet om zijn kleine neefje, dat thuis zoo wijs zit te vertellen over de voorname ‘geleerdheid’, die hij kreeg te hooren op zijn Latijnsche school.

[p. 200]

de neiging van sommige jongelui die gaarne mannen van in de dertig wenschen te wezen en daarom er den schijn van trachten aan te nemen, doch spreek naar mijn innig bewustzijn dat voor kunst of wetenschap geen leeftijd bestaat.’

Zoo schreef hij in 1880. Hij had toen de Mathilde nagenoeg voltooid en mocht daar fier op zijn. Een beeld zijner werkzaamheid geeft dit gedeelte uit eenen brief dien hij mij 30 Dec. 1880 schreef:

⁽¹²⁾‘Ik volg de philosophisch-litterarische colleges. Daarbij leef ik een familieleven, ontvang en breng bezoeken, wissel brieven en moet, terwijl ik dan nog verzen maak, lezen voor mijn vak en mijn kunst. Tevens verkeer ik met schilders en woon de donderdagsche kunstbeschouwingen in Arti bij, blijf op de hoogte van het tooneel, verwaarloos de periodieken niet, kunstbladen inkluis, vertaal een Franschen roman, 't Is een zegen dat mijn gestel bestand is tegen zulk een bewogen leven, trouwens ik maak dagelijks 1 uur gymnastiek. Dank den klassieken kan ik een ‘aequus animus’ bewaren en zal ‘boven het gewoel’ kunnen leven.

Naar ruimte en onbekrompenheid streef ik.... Het veld van ons ‘schoonvinden’ dient zoo uitgestrekt te zijn, dat er velerlei op kunne plaats bezitten. - Men schrijft echter voor zijns gelijken, die gevoelen als wij, doch geen woorden vinden om zich dit helder te maken.’

Tot dusver heb ik den jongen dichter geschetst, meerendeels door zijne eigene woorden, om zoo veel mogelijk daarvan te bewaren en hem zelven te laten spreken. Laat hij ons thans, weder door zijne eigene woorden, van eene andere zijde verschijnen. Hem, vurig van indrukken en verbeelding,

(12) Bl. 200, regel 9 v.b. ‘Ik volg de philosophisch-litterarische colleges. Daarbij,’ etc.
Ook dit is een brief-fragment, dat m.i. beter weg-gelaten waar. Dit gewichtig-doen van Perk met dingen die heel gewoon zijn, want zooals iedre beschaafde jongen er telkens tallooze, en ‘au fond’ even onbeduidende, heeft, lijkt mij niets dan een kinderlijk naïeve poging van den jongeling tegenover den bijna 3 maal ouderen Vosmaer om een degelijk en ernstig figuur te slaan. Wie oprecht van Perk houdt, en zijn wezenlijke innerlijke waarde hoog-stelt, zooals ik zelf dat doe, moet wel een beetje gehinderd worden door dit malle pronken met een schijn.
Vooral een ‘comble’ is het, te moeten hooren: ‘dank den klassieken kan ik een aequus animus bewaren,’ omdat het gezegd wordt door een jongmensch, dat nauwelijks begon te studeeren, dat een paar jaar privaat-les had gehad in Grieksche en Latijnsche grammatica, en dus slechts een matige hoeveelheid bladzijden van een paar makkelijke auteurs, bv. Xenophon en Ovidius, had gelezen, met behulp van een woordenboek, door iemand, zeg ik, die de klassieke talen als 't ware nog moest spellen, en dus van het diepere wezen der oudheid volstrekt niets weten kon; daar hij van de waarlijk-groote antieke wijsgeeren en dichters, Plato en Aeschylus, Horatius en Seneca, die alleen ons een ‘aequus animus’ zouden kunnen bijbrengen, volstrekt niets meer dan hoogstens den enklen naam had gehoord. Voor Perk's reputatie bij de volwassene, ontwikkelde menschen had Vosmaer m.i. wijzer gedaan, als hij die aardige, maar toch knaapachtige grootdoenerij, waar Perk zich hier in een zichzelf vergetend oogenblik aan schuldig maakte, heelemaal in het duister gelaten had. Want de vlot-aanstellerige jongen, die, zoo grappig, een air van doorwrocht kenner der klassieken trachtte aan te nemen tegenover zijn bejaarden, ook voor klassiek-doorgaanden korrespondent, was, gelukkig, een heel andre als de groote dichter, die de ‘Mathilde’ had geschapen. Uit niets blijkt zóo duidelijk, dat hij de schoolbanken nauwelijks achter zich had.
Kom, laat ik mij hier eens-voor-goed met mijn lezers verstaan: Niemand zal ooit van mij kunnen beweren, dat ik te kort ben geschoten in warme sympathie voor Perk's ware grootheid en in degelijken ijver om zijn nagedachtenis hoog te houden en voort te doen duren tot in den versten tijd der toekomst. Maar dat mag mij, - wil ik objectief zijn, waar ik altijd naar streef - toch geenszins weerhouden, om ook den andren, den oppervlakkigen en tijdlijken kant van Perk, zooals die door Vosmaer's toedoen in deze brieven publiek eigendom is geworden, op zijn juiste waarde of liever onwaarde te schatten, en te noemen, zooals hij te heeten verdient, nl. ‘flut’, d.i. glanzing van ondiepen schijn.
Ja, kom-aan: de waarachtige, de diep-in-schoone en nobele Perk, zooals de dichter is geweest, als hij met zichzelf alleen was in de stilte van zijn kamer, des avonds - ik zie hem in mijn verbeelding, de papieren liggen vóór hem, waar zijn hand van tijd tot tijd wat verzen op schrijft, len als hij zijn oogen opslaat, staan die heel anders als in het daaglijksche even, want als-verweg, ernstig, klaar-verdiept, welnu, die wezenlijke, die echt-psychische Perk, die de uitsluitend-blijvende is, zooals hij spreekt uit zijn altijd-levende verzen, zal door het sterke kontrast dat hij maakt met den onwezenlijken, niet veel meer dan holle woorden uitwerpenden briefschrijver aan Vosmaer, in een des te klaarder en dus verrassender licht komen te staan. Die Perk nu, de zuivere gevoelsmensch, de ziener en zanger, is de eenige met wien het nageslacht te maken heeft, en het zal mij een heerlijke voldoening wezen, als ik er door de uitwerking mijner woorden in geslaagd mag blijken, dezen Perk, den hoogen vreugde-gever, die alleen recht van eeuwig bestaan heeft, maar dien slechts weinigen kenden, op den voorgrond te hebben doen komen, voor goed. De andere Perk, dien de slecht-ingelichte Vosmaer aan den dag wou brengen, mag dan terug-zinken in de vergetelheid, met al het andere onbelangrijke, dat vergaat.
Begrijpt men nu - ik vraag 't aan ieder die Perk liefheeft - waarom de onware, want slechts de kleinste, en niet de schoonste helft van den heelen Perk, aanduidende voorstelling, die Vosmaer gaf, mij altijd een beetje dwars gezeten heeft, en hoe ik dus met het voorstel van den uitgever moest instemmen, om dat schijnbeeld voortaan weg te laten uit het voorwerk van Perk's poëzie?
Omdat sommige menschen uit gewoontesleur nog maar altijd om die blijkbaar haastig in elkaêr gezette voorrede bleven roepen, is zij nu sinds de zevende editie terug-gekeerd. Maar niemand kan mij dan ook kwalijk nemen, dat ik naast dit onvolledige en dus weinig begrijpelijke en allerminst sympathieke beeld van mijn vroeg-gestorven vriend, zooals de hem, natuurlijk, slechts zeer weinig kennende Vosmaer het opstelde, in enkele door mijzelf waargenomen trekken den grooten goeden, fijn-zenuwig-ernstigen, den eenig-waarachtigen Perk heb geplaatst, den jongen man, die wezenlijk en diep-in-voelde, en zoo alleen in staat was, een echt gedicht als de Mathilde te schrijven, dat over tweehonderd jaar nog even mooi zal zijn als nu. Het slot van dezen brief met zijn stijf-aangekleede banaliteiten, ‘het veld van ons schoonvinden dient zoo uitgestrekt te zijn, dat er velerlei op kunne plaats bezitten’ lijkt wel regelrecht weg-geloopen uit een dier plattelandsnutslezingen waar de dorpling 's winters de gezelligheid bij zoekt.
Neen, nogmaals, men krijgt in deze brieven niet Perk te zien, zooals hij waarlijk geweest is, maar alleen een voor de gelegenheid zich opschroevenden jongen, die op 't nageslacht geen prettigen indruk maken kan. Het is een gebrek aan takt te noemen in Vosmaer, dat hij dezen schijn-Perk wou doen voort-bestaan, en zijn eenige, maar dan ook voldoende, verontschuldiging voor dezen misgreep ligt in de elders door mij aangetoonde waarheid, dat hij letterlijk is moeten ‘gelijmd’ worden, om als uitgever op te treden, daar de moderne kunst van Perk, zoowel als die der andre jongelui, van '80, hem, den slechts oog en oor voor Homerus hebbende, zoo koud liet als een steen.
Ik hoop nu maar dat door mijn mededeelingen over den echten Perk, den zuiveren, eenvoudigen, diepen gevoelsmensch, de onpleizierige indruk, dien het door Vosmaer geschetste beeld moet maken, zooveel mogelijk op den achtergrond raken zal.
Ik heb mij natuurlijk wijzelijk onthouden, bladzij voor bladzij dezer Voorrede te bespreken: de lezer, die er pleizier in heeft, zal nu zelf wel in staat zijn, zoowel uit deze niet zeer natuurlijke gelegenheidsbrieven als uit Vosmaer's sesthetische en andere opmerkingen menige zinsnee te halen, die een glimlach wekken moet. De omgang per brief tusschen Vosmaer en Perk was er volstrekt niet een als van wijs-helpenden vader tot kinderlijk-gevoelig luistrenden zoon, gelijk die, beider leeftijd en positie in aanmerking genomen, had behooren te wezen, maar een geheel en al oppervlakkige, vol leege komplimentjes van de zijde des jongren, vol afwijzende terughouding van den kant des oudren mans. Noch Vosmaer, noch Perk leert men er door kennen in hun waarlijk-goede, ja, voortreffelijke kwaliteiten: de intiemere helft van ieder opende zich naar heel andre kanten, menschen zoowel als dingen, heen. Vosmaer zag toen niet veel in Perk - getuige het weigeren van Mathilde sonnetten - en Perk zelf zag in Vosmaer slechts den hem misschien helpen kunnenden tijdschrift-redacteur. Zoo bleef de omgang tusschen beiden, blijkens deze Voorrede, levendig-maatschappelijk, maar ieder's eigenlijke, innerlijke wezen hield zich, in dien omgang, geheel en al schuil.
Laat mij nu, na deze karakteriseerende uiteenzetting, nog even mogen wijzen op eenige niets ter zake dienende, want met Perk's dichterschap in geen enkel verband staande mededeelingen aan het slot van Vosmaer's stuk.

[p. 201]

stormden in 't jonge hart allerlei, soms tegenstrijdige gevoelens. Aardsche liefde kon er tot ideale vereering en ekstase stijgen, het geloof eene pantheïstische tint aannemen, wilskracht en studie eene wijle wijken voor mijmering en de stoute vlucht van onbepaalde adspiraties, de joligste jonkheid schuil gaan in donkere melancholie, liefde voor verwanten en vrienden en gevoel zich vermommen achter spot en schijnbaar cynisme. Hoe hij werkelijk liefhad, daarvan getuigen zijne brieven aan zijne ouders, als hij schrijft: ‘Aan de beminde Amsterdamsche huiselijkheid’, of als hij aan zijn zusje op de kostschool te Diekirch brieven zendt, beurtlings met angstige zorg vermanend als een vader, dan weer zoo teeder of speelsch als een minnaar. Deze laatste brieven heb ik niet zonder aandoening kunnen lezen; kon ik ze mededeelen, zij zouden een van de liefste trekken voegen bij het beeld dat ik boots.

Doch ik mag zonder onbescheidenheid eenige uittreksels geven uit brieven aan zijne ouders geschreven, toen hij met eenen vriend een reisje deed in België. Deze geven ons zulk eenen indruk van jong, sprankelend leven, in zulk een schertsenden, humoristischen toon, met soms overmoedigen lust in komiesch overdreven epitheta of tegenstellingen, dat wij ons den type van eenen jongen, wilden poëet voorstellen, iets als eenen jongen Heine. Den 10^den Juli 1880 schrijft hij uit ‘Laroche sur Ourthe, Meunier frères,’ aan de ‘Duurbare oudertjes’ en ‘den zooveelsten Juli 1880’ aan ‘de lieflijk liefderijke lui van de Reguliersgracht:’

‘Dagelijks doe ik 2 of 3 tochten, in het lichtgrijs gekleed, mijn roode kamermuts op, blauwe das en gele tabakszak

[p. 202]

bungelende tegen mijn buik. Na het genot van wild-zwijnenvleesch, rivierkreeften, reebout en forellen, met de weelde nu en dan van een flesch Bourgogne of Moselle, zit ik gaarne mijn fijne cigaar te rooken onder de nieuw gebouwde veranda van het café royal die uitziet op de brug en de rivier. Daar geniet ik dan ook van de peinzende, van de gonzende eenzaamheid, vooral in de vroegte, en de zwoele zomerwarmte, om weldra weer op weg te tijgen en den omtrek te verkennen. Op het oogenblik schrijf ik ook onder die veranda en drink het goedkoope Larochebier, terwijl de blauwe wolkjes uit mijn pijp wegdartelen in den zonneschijn daarbuiten en om een paar getemde, jonge sperwers of steenarenden, die zij hier in den boom hebben zitten. Ik vermaak mij met nu en dan te kijken naar een paar kindertjes van twaalf jaar of zoo, die in haar nachtjaponnetjes plassen in de rivier, die onder de brug doorstroomt; o, frisch gezicht, die ploeterende jeugd.

nbsp;

Ik heb plan om twaalf uur met prachtigen maneschijn uit te gaan, van den nacht te genieten en de zon te zien opkomen op den hoogsten berg van de streek.

Nu, adieu, de bel rinkelt. Uwe dierbare brieven steek ik aan mijn hart en een stevigen maaltijd er onder. Mijn geld slinkt, mijn lichaam zwelt. Ik werk niet, ik leef, ben gezond en bemin u allen.’

‘3e Dinsdag in Juli '80

....Laat mij beginnen u te danken voor uw vriendelijke

[p. 203]

brieven, die zielestreeling waren voor den vereenzaamden en verweeuwden zoon. - Ik brak (aan tafel) het een en ander open met de zenuwachtige haast van hem die het weten begeert, gelijk ik een oogenblik te voren de kaken van peperzoete rivierkreeften had opengebroken..... en tranen braken er uit mijn oogen. Die helsche, hemelsche gevoeligheid druppelde op de letteren der liefde en maakte mij het lezen onmogelijk. Een andere reden waarom ik niet met het lezen op slag raakte was, dat ik van her en der werd aangegaapt van wege het beminnelijk gerand en gekarteld papier der zusjes, en een derde, dat ik de vormen in het oog diende te houden en niet te veel kon lezen aan tafel.

Maar vandaag las ik herhaaldelijk wat u mij te lezen hebt gegeven en wel in den omtrek der kluis van onzen kluizenaar. Toen peilde mijn blik de diepste onpeilbaarheid des hemelblauwen hemels en frommelde mijn hoofd zich in de verknuffelde wilgenloovers langs het pad, die welig rond mijn lichaam opschieten. Ik toch lag bek-af te mijmeren bij Marcourt, achterover aan den zoom van de heirbaan. Toen werd ik door de levende loovertjes omhelsd en ik dacht aan u evenzeer als ik het immer doe wanneer ik ijl naar mijn geliefde, de lustige Ourthe, die mij schaterend van plezier opvangt in haar molligen schoot en mij de betraande lokken met natte kussen overdekt; zij drukt mij in haar armen, de frisschen, de wijkenden, en zaligheid kiemt in den golvenden en omgolfden boezem. Dan denk ik van harte aan u allen en kus de dansende baren, en denk aan de vluchtende zusterkens, die wegdartelen als de huppelende, krullende rimpels van het water, en aan mijn ouders, die mij statig tegenzwemmen als dikke, hoog-

[p. 204]

gedoftegolven, die tegen mij aanrollen met donkergrauwen schaterlach. O, verrukkelijke Ourthestroom met uw peilbaren bodem en peillooze goedhartigheid, mij zijt gij dierbaar.

nbsp;

⁽¹³⁾Onze gast is verschenen. Wie is onze gast? Niet de Dood! Voor hem is geen plaats in het levend gemoed. Niet het leven: te groote levendigheid maakt dood; maar de matige ernst, de doordachte geleerdheid en jeugdige ouderdom: dr. Doorenbos. Van Zaterdag-avond tot heden ochtend was hij te Laroche om zijn jongeren te zien. Weggesneld van het heete Brussel, liep hij ons in de open armen en voelde er zich wel bij. Wij leidden hem rond in de prachtige zomerkalmte en lieten de verkwikkende streek werken op het hart des ‘veelervaren mans’, die met zich alle schoolherinneringen voerde, doch met ons verkeerde als een vriend met zijn vrienden. Hij kroonde ons tweetal en zat er aan tafel tusschen, gevat als een dorstige, grijze, vroolijk glinsterende diamant tusschen jeugdig groene smaragden. Alom heeft hij de aandacht getrokken en men bleef hier staan om dien geestigen prater, dien pratenden oude, dien ouden jonkman gade te slaan, zooals hij daar drentelde tusschen een paar jolige kuikens, vóór wier geboorte hij reeds een oude was.

Welnu D. heeft ons als gast vergast op vriendelijke pittigheid en pittigen wijn en onthaalde ons op zijn gezelschap, gelijk de natuur ons op hitte en blakerende zomerschoonheid onthaalt. Nu is hij vertrokken, maar niet zonder onze zaligsprekingen. Met ons had hij rondgezwalkt en gedoold. Samen oogden wij naar de stervende zon, die nederzonk in het vlammenbed op de kim, en de hooge bergen droegen ons

(13) Bl. 204, regel 4 van b. ‘Onze gast is verschenen. Wie was onze gast? Niet de Dood! etc. etc.’ (tot bladz. 210 r. 10 v.b.).
De karakteristiek hier van Doorenbos is geheel verkeerd, en Jacques Perk zoog wat hij hier mededeelt, bijna geheel uit zijn verbeeldingsrijken jongensduim. Wie zou uit dezen zwierigen speecher, die zich te buiten gaat aan oratorische frasenmakerij, den kort-afgebeten-krachtig en pittigmenschlijk sprekenden Doorenbos herkennen, die aan niets zóó het land had als aan drukke onnatuurlijkheid en hollen schijn? Als men het niet beter wist, zou men eer denken dat hier professor Matthijs de Vries aan den gang was, dan de door en door eenvoudige en menschelijk-echte Doorenbos. Indertijd had ik Vosmaer al op het volstrekt niet gelijkende dezer weergave gewezen, en deze heeft er dan ook een nootje bijgezet. Maar beter had hij m.i. gedaan als hij deze heele quasi-studentikoze manier van voorstellen, waarvan D. bij 't groote publiek het slachtoffer is geweest, in het duister der onbekendheid gelaten had. Ik zelf was er bij, en kan de verzekering geven, dat Doorenbos niet zoo gesproken heeft.

[p. 205]

samen naar den effen-gewelfden hemel, terwijl een zelfde beekgemurmel in de diepten der wouden onze zes ooren kittelde en zong van de jeugd der schepping en de eeuwige scheppingskracht van de jeugd. Dan zeide hij: Vrienden, gij beiden! Onthoudt u van stoeien met woorden en geestig schermutselen der geesten, gij poseert voor het nageslacht. Wellicht wordt het dichterwoord opgevangen en draagt de faam de kleinste uiting uwer zielen over op hare breedontplooide schachten naar de zielen van den verren naneef.⁽¹⁾ Amen! Vaarwel D.... Wij brachten hem weg in den ochtend van heden.

Nauwelijks had de morgen van purper goud gemaakt, of wij ratelden gedrieën over den grooten weg heen en naar Melreux. Droevige sluiers kleefden zich aan de kammen der bergen.... nu wolkten de nevelen weg bij het ontwaken, weg en hoog naar den hoogen zonnigen hemel. Door de ontwakende wouden reden wij voort en verlieten hem, die ons was komen bezoeken, halverwege.⁽¹⁴⁾ Wij togen omhoog naar den Hermiet van St. Thibaldus, wien ik onnoozel wilde vragen naar kluis en kluizenaar, toen de man mij dadelijk maakte tot een vergeetachtige of een logenaar, door mij te herkennen, en o jammer, onmiddellijk te willen doopen. De tweede reize was ik nu tot hem gekomen, mijn gelaat droeg, volgens hem, de zielsrust van den geloovigsten Roomsche, dus God had mij daarheen gezonden, en zuiveren vrede moest hij mij inademen. ‘O, bid tot de Maagd Maria,’ zeide

(1) Ofschoon de dichter zich in deze kleurige voorstelling wel zal hebben laten gelden, geef ik dit toch zooals hij het schreef, om het karakter van zijnen brief te bewaren.

(14) bl. 205, regel 9, v.o. ‘Wij togen omhoog naar den hermiet van St.-Thibaldus’... tot ‘misboek’.
Vosmaer had, naar mijn stellige overtuiging, ook dezen jongensstreek van Perk niet moeten publiceeren in deze korte levensschets, die alleen de ontwikkeling van den dichter te geven heeft.
Want Perk doet en praat hier, als een Protestantsche kind-jongeheer, met zooals men 't noemt ‘verlichte beginselen’, maar in zijn heele houding tegenover dien waarachtig-geloovigen, doch kinderlijk-slimmen kluizenaar kan ik niets beminnelijks, noch wezenlijk-verlichts vinden. Er zat iets gecompliceerd-aardigs in dien man, wat Perk als realistisch dichter, zooals hij toch óók was, had behooren te merken, in plaats van, zooals hij deed, als toch eigenlijk maar weinig wijzer modern protestant, den draak met hem te steken op zeer goedkoope wijs.
Nu begrijp ik wel, dat Perk zoo deed, och, hij was, in begrip en wereld-kennis, natuurlijk nog niet veel meer dan een schooljongen, maar Vosmaer had zich hier niet door zijn fellen haat tegen het katholicisme, of liever tegen een zeker aantal invloedrijke katholieken, moeten laten verleiden tot het publiceeren van dezen flauwen kwajongensstreek.
Over het algemeen ben ik het met Vosmaer geheel oneens, dat het proza dezer brieven zou sprankelen van jeugd en humor. Kende men Perk niet anders, had men hem niet bijgewoond in de echtere en diepere, de wezenlijke momenten zijns levens, en hadde hij ook niet zijne onsterfelijke verzen geschreven, dan zouden deze brieven een idee van hem kunnen geven, dat niet voor den schrijver innam, omdat zij hem geenszins doen kennen als een schoonziend en hoog-voelend dichter, zooals hij wezenlijk geweest is, maar als een wat koud-opgewonden, warhoofdige knaap, die zich voor wil doen, of hij een geestige en geestdriftige man is van kennis en kunde, hetgeen Jacques Perk, hoe hoog ik hem ook stel als heerlijk dichter en diep-inwendig groot-bizonder mensch,in zijn meer daaglijksche mensch-zijn, zooals hij leefde en werkte en zich uitte, nooit is geweest, noch, krachtens zijn haastkinderlijken leeftijd, zelfs is kunnen zijn.
Er zit voor mij, in al deze brieven, iets psychisch-leêgs en toch gewildgewichtigs, alsof de schrijver zichzelf op wil schroeven tot de door hem vermoede hoogte van Vosmaer, en dus per slot van rekening iets drukdoend vaags. Vosmaer heeft dit half-bewust ook eenigszins gevoeld, en vraagt daarom op bladz. 208: ‘Wat dacht, wat meende Perk eigenlijk, wat ging er in hem om?’ Men had hem kunnen antwoorden: Och, meneer Vosmaer, niet zoo heel veel: wel te weten, zooals hij zich voordoet aan ú: uw jeugdige correspondent babbelt maar zoo wat raak en den wezenlijken, echten, diepren Perk, den grooten dichter en gevoeligen mensch krijgt gij heelemaal niet te zien. Ik herinner mij hier b.v.: een gesprek, dat ik eens met Perk gehad heb, waarin hij Goethe prees als wijzen man, omdat deze nooit aan de menschen liet merken wat er in hem omging: behalve natuurlijk, en dan nog niet eens héélemaal, in zijn kunst. Zoo ging het ook met Perk: over zijn eigenlijke diepre dingen sprak hij nooit, die bewaarde hij voor zijn werk. Maar natuurlijk, terwijl Goethe zijn wetenschap had en wereldkennis, om met de menschen te bespreken, moest Perk, die dit alles nog miste, in zijn spreken en correspondentie een beetje zotteklap uitslaan, om niet met den mond vol tanden te zitten. En zoo vertoont hij zich dan ook, in deze brieven aan Vosmaer, als een mensch, die niet te serieus genomen worden moet. In waarheid is hij echter volstrekt niet zoo oppervlakkig-kletserig en oratorisch-aanstellerig geweest, als deze epistels zouden doen vermoeden. Integendeel daarachter heeft de echte mensch gezeten, die hemzelf slechts bewust was, en wiens bestaan, behalve in zijn kunst, slechts een heel enkel keer, in den omgang met anderen, naar buiten merkbaar werd.

[p. 206]

hij, ‘zonder Wier heilige hulp niets bij den zoeten Jezus vermocht wordt! Denk er aan hoe gij uw moeder aan boord klamptet, als gij iets van uw vader begeerdet. Laat u doopen en bekeer u op staanden voet. Straks kunt gij sterven en voor u is dat zaligheid derven! Het zal in stilte geschieden en zeg er niemand iets van. De menschen te bedriegen is edel, wanneer gij God en Maria maar niet bedriegt!’

Ik heb hem gezegd dat ik er eens over denken zou en dat God mij op 't oogenblik worsteling in het hart stortte. Hij moest mij toegeven, dat ook dat Gods werk was, nu ik niet onmiddellijk en zoo maar grif weg tot een katholiek kon worden en ik verliet hem plus zijn zegen met de belofte, dat ik dadelijk zou weerkomen en mij bekeeren zou, als ik merkte dat het Gods wil was. Hij oogde mij zwijgend na, den berg af, en bidt voor mijn twee dubbeltjes.

Hij herinnerde zich zeer goed ons (vroeger) bezoek. Ook wist hij nog hoe knap wij waren en liet mij nogmaals ‘Gaudeamus’ lezen uit het misboek.

V. d. V.⁽¹⁾ heeft eenmaal in zijn hoofd gekregen om aan een Engelsch gezelschap mede te deelen, dat ik ‘a young Dutch poet’ was, en sinds dat oogenblik geld ik er hier voor, daar die Albioneezen het links en rechts rondbazuinen. Nu zitten ze me onophoudelijk met poëzie na en oordeelen, dat ik de rotsen moet opklimmen om er bezieling te putten. Steeds tracht ik mijn goeden naam op te houden op een treffende wijze, en ik verschijn altijd met prachtige poëtische bloemruikers in het knoopsgat, iets, dat zij allen uiterst

(1) Een goede kennis, die toen juist te Laroche was.

[p. 207]

poëtisch vinden. Het spreekt van zelf, dat menig meisje mij voorziet van de bloemen die ik zelf niet kan krijgen, zooals eigengekweekte Latherussen. Ook spreek ik uitheemsch aan tafel over protestantisme en hermieten en ga dan mijn kuier doen naar het Zwitsersch huisje, dat een verrukkelijk uitzicht biedt op het maanverdronken stadje. Een zuivere maneschijn verzilvert nu alles.....’

Ik geloof, dat ik niet te veel aanhaal. Wij winnen er immers eenige bladzijden van het luchtigste, van humor en jongheid sprankelende proza mede en leeren den dichter kennen met zijn hart vol liefde, zijnen zin voor de natuur, en die, zooals een veulen wild dartelt in de weide, uitgelaten is nu hij op reis op eigen wieken drijft. Hij was toen in een tijdstip van ‘Sturm und Drang’. Het jeugdige Maria-ideaal had voor dat der Mathilde plaats gemaakt, zooals dit daarna weder week voor het Joanna-ideaal. Men zoude zich bedriegen als men in deze brieven een beeld van louter vroolijkheid zag. Zijne vroolijkheid was somtijds een gevolg van jeugdig welbehagen in het rijke leven, maar somtijds ook van keus en wil. Hij was vaak droefgeestig, wat in een jongen denkenden dichter niet vreemd is. In waarheid was hij eene mengeling van vroolijkheid en zwaarmoedigheid, of zoo als een vriend het juist uitdrukte, hij was zwevend tusschen deze beide en daarom gewoonlijk in evenwicht. Ook zullen sommigen van hen, wien hij ter harte ging, er prijs op stellen dat ik zorge dat de schertsende toon niet stuite als spot en cynisme. Zijn scherts drong soms zijn gevoel en zijnen ernst ter zijde. De ernstige vragen des levens overdacht hij ernstig.

[p. 208]

In 1879 schreef hij in een opstel zijne ‘Gedachten over God’ neder. Zijn toenmalig vrijzinnig protestantsch beginsel, met zijn geloof aan vrijheid en ontwikkeling, als behoeften des menschelijken geestes, verdedigde hij eens als jongman van nauw twintig jaren tegen eenen voorstander van het autoriteitsgeloof, en hij noemde zich toen een beslist voorstander der modern godsdienstige richting. Daarop volgde eene wijle, waarin hij zich als fatalist uitte. Wat was zijn geloof? Weefde zijne poëzie pantheïstische draden door zijn overtuiging? Was hij religieus zonder religie? Behoorde hij tot hen voor wie bij de vragen over oneindigheid en godheid geene formule bestaat, maar eene Ahnung, eene hoop? In hoever was het vlijmend sarcasme zijner gloeiende ziel gemeend, in hoever slechts dichterlijke opbruisching? Wellicht van dit alles iets. Maar aan geene beslissing kan ik mij wagen.

Zooveel is voor mij zeker, dat hij althans geloofd heeft aan dat naamloos hoogere, waartoe sommigen zich door den godsdienst, anderen door het schoone zoeken te verheffen.

In dien tijd tot welken de laatst aangehaalde brieven behooren, volgde hij nevens de verplichte ook uit eigen lust de lessen van professor Spruijt over zielkunde en die van prof. Pierson over aesthetiek en nieuwere letteren. In dien tijd schreef hij ook verschillende reisschetsen en het begin eener novelle, die in de portefeuille bleven. In 1882 teekende hij, in den Spectator, in Hooftschen stijl doormengd met speelsche overdrijving, de Hooftfeesten te Amsterdam en gaf hij zijne zeer fraaie terzinen aan den Drossaart gewijd.

Zijn voornaamste arbeid van 1880-81 was de Mathilde, Sonnettenkrans.⁽¹⁵⁾

(15) Bl. 208, regel 1 v.o. ‘Zijn voornaamste arbeid van 80-81 was de ‘Mathilde’ zegt Vosmaer. Maar dit moet buiten kijf zijn: '79-80. Toen ik in Mei '80 voor de eerste maal bij Perk kwam, was de Mathilde reeds compleet. Ik heb haar in den zomer van '80 geruimen tijd bij mij in huis gehad.

[p. 209]

De stof daarvoor was reeds in hem saâmgevloeid uit denken en voelen, uit ideale liefde, uit zijne hartstochtelijke schoonheidsvereering. Verscheidene van die sonnetten waren hem ingegeven door de natuur, die hij op zijne tochten bij een vroegere reis in de omstreken van Dinant en een jaar daarna in de Ourthe-streken waarnam. Hij zag haar als schilder en wijsgeer en beeldde haar als dichter af. Zoo brachten, bij voorbeeld, de sonnetten die hij den 3^en September 1881 in den Spectator gaf, in beeld wat de grotten van Han en Rochefort hem deden gewaar worden. Daar de uitgaaf van de Mathilde als geheel noch onzeker was, vatte hij er een tiental samen onder den titel van Eene helle en hemelvaart, die hij toen onder het aegidium van zijn Joanna-ideaal plaatste, van haar die den naam droeg der vrouw ‘welke de Beatrix van Dante in zijn Vita Nuova tot gezellin strekte.’⁽¹⁾ Het schoonheidsvizioen, dat hij in de Mathilde afbeeldt, zal te zijner plaatse worden verklaard.

Mijn vriend Willem Kloos, wiens opstel mijne levensschets aanvult, was met al de aspiraties van zijn hart en zijne kunst vertrouwd. De wisseling van gedachten en gevoelens uitte zich tusschen hen in tal van sonnetten, en zoo is Kloos de meest gewenschte interpretator der Mathilde-zangen, wier beste redactie hij uit de drie aanwezige bundels heeft vastgesteld, op eene wijze, waarmede ik mij geheel vereenig. De allengs gansch geïdealiseerde Mathilde was daarin eene Beatrix geworden en het streven naar het ideaal des dichters is er de doorloopende draad. Daar voegen zich nu eens de

(1) Zie zijn woord over die sonnetten in den Spectator van 3 September l881.

[p. 210]

schoonste natuur-tafreelen tusschen, als de schilderingen in de grot van Han; of wel eene naïeve landidylleals Dorpsdans, en genrebeeldjes als De bouwval; te zamen een schat van verbeelding, gevoel en gedachten, in vlucht verheven, in beeldspraak rijk en stout, in vormen bij ons nieuw en vol kleur, klank en muziek. Hier worden nieuwe snaren gespannen en zelden gehoorde tonen aangeslagen. Men voelt dat hier een jonger is, die aan de hand van Dante, zoo als Dante eens aan die van Vergilius, die ‘zee van wijsheid’, van hel tot Elysium gaat. Daar klopt het

High spirit-winged Heart,

daar kleppen de

Bright plumes of thought

van welke Shelley zingt.

⁽¹⁶⁾Schoonheid, kunst, de dichtkunst bovenal, waren voor hem iets verhevens.

‘Ja, ik ben een van die “schoonheidssensitieven”, zooals gij schrijft, - en die “stupor suavis”, zeker! dat is “der schoonheid huivrend schouwen.” Ach, wat heb ik in mijn korte leventje al velerlei liefgehad en wat al schoonheid genoten!

Wij armen willen zoo gaarne in de wriemeling der alledaagschheid iets edelers zien, en omdat het er doorgaans niet is, moeten wij het zelf maken⁽¹⁾, Apolloon weet met

(16) Bl. 210, regel 10 v.o. ‘Schoonheid, kunst, de dichtkunst bovenal waren voor hem iets verhevens’.
Moeilijk zou men zich onhandig-stijver kunnen uitdrukken: Dit zinnetje, men ruikt het, is afkomstig uit een tijd, toen men altijd met ondefinieerbare abstractie's schermde: schoonheid, verhevenheid, etc.

(1) Beter, dunkt mij: omdat het overal verspreid en dikwijls verholen ligt, moeten wij het verzamelen in een kunstwerk.

[p. 211]

hoeveel hartzeer, hoeveel genot en, als men jong is vooral, met hoeveel zweetgedrenkte inspanning. - O Muze, machtige moeder, uw aanblik loutert!’

Wanneer hij de inspiratie gevoelde, hield hij de ingeving vast en schreef haar op, hetzij een ruw ontwerp, hetzij een beeld, een klank, een zangerig rijmpaar, zooals wij die op kladjes en reepjes papier hebben gevonden. Geene moeite spaarde hij in het verbeteren. De Mathilde ligt in drie redacties voor ons, en daarnevens tal van wijzigingen. Met angstvallige zorg verfijnde hij en overwoog voorgeslagen verbeteringen, - of verdedigde een door hem gekozen en geliefd woord of klank.

⁽¹⁷⁾Men heeft hem van duisterheid beschuldigd. Die duisterheid is een betrekkelijk begrip. Ons klinkt het thans vreemd, dat men in Beethovens werk te zijnen tijde duisternis, vaak on- en waanzin vond. Het is slechts de vraag aan welke poëzie men gewoon is. Duisternis wijkt voor de inspanning van begrijpen en medevoelen. Men beeldt ook geene fijne of diepliggende gewaarwordingen af met eene gewone dagheldere uitdrukking. Waar een dichter uit de spanning van al zijne vermogens iets verhevens schept, is het niet vreemd, dat een vluchtig lezer bij de eerste inzage niet alle mysteriën daarvan op eens deelachtig wordt. Eerst als de lezer des dichters steilen bergtocht heeft medegemaakt, zal hij mogen verlangen het grootsche uitzicht mede te genieten. Perk meende dat de dichter zijnen lezer moet nopen hem na te fantaseeren, niet lijdzaam maar zelf werkzaam te lezen.

Dat zijn zinbouw gedrongen was, zijne woordkeus

(17) Bl. 211, regel 13, v.b. ‘Men heeft hem van duisterheid beschuldigd, etc.’
Deze heele redenatie is tegenwoordig natuurlijk overbodig geworden. Dat Jacques Perk ‘duister’ zou zijn, zooals de toenmalige journalisten beweerden, is thans geheel en al uit den tijd, nu het publiek van toen van het tooneel is verdwenen, en het daarna-komende ontwikkeld is geworden door de kunst en de kritiek van de laatste kwart-eeuw.

[p. 212]

kieskeurig zocht naar het niet alledaagsche, het klank- en kleurvolle, dat zijne dichtmystiek aan stoute beelden behoefte had, dat ligt in den aard zijner poëzie. Ja, de dichter moet zelfs over meer mogen beschikken dan de grammatica altijd kan goedkeuren; hij moet vaak ook zijne middelen scheppen, en, even als in het schilderen, men kan dikwijls niets anders dan door zekere middelen zekere werkingen teweeg brengen.

Zoo ik hier eenige voorbeelden aanvoer, ik zeg, om eene laffe tegenwerping te voorkomen, er bij: Si licet magnis componere parva.^(*)

Wijt aan Rembrandt niet, dat hij in ruwe krassen en geweldig licht-en-bruin Oolgotha's drama etst; hoe zou hij het in zachte lijnen en heldere tonen? Wijt het aan Israëls niet, dat hij een weemoedig levensdrama in grauwe tonen weergeeft; s'il peint d'ombre et de douleur, dan is het als hij weemoed heeft uit te drukken. Als Dante duister is - zijn hellevaart is ook geen spelevaart in het zonnetje.

Zonder stouter woord en diepere zinbeelden krijgt men niet een effekt als bij voorbeeld in Perks Iris zoo aangrijpend is.

In zijne Mathilde-sonnetten heeft hij getooverd met de klank en muziek der taal, met de stoutste beeldenpracht. Reeds terstond grijpt hij u aan en doet u trillen, met een begin als dit:

(*) Het is stuitend dat men zich moet vrijwaren tegen slecht lezen: vergelijken is geen gelijk stellen, en aanwijzen dat een kunstenaar in den geest van een genie werkt, zegt niet, dat hij met dat genie in omvang geheel gelijk staat.

[p. 213]

 

Klinkt helder op, gebeeldhouwde sonnetten

 

 

 

Sonnetten, klinkt! U dichten was genieten.

En men lette eens op, welk eene gerijpte en volmaakte kunst er ligt in de weinige regels die het grootsche natuurverschijnsel schilderen, en welk eene fijnheid in de dooreen gevlochten allitteraties en klanken, in het sonnet dus aanvangende:

't Was bladstil, en een Iauwe loomheid lag
En woog op beemd en dorre wei die dorstten....

Welk eene muziek in die grandiose verschijning der ‘blonde Muze’ (IV)! Welk eene teekening in dit avondlandschap (XV):

Het zuidewindje suist door zwarte twijgen

En kust het slapend dons der zangers teeder,

De zilvren boomen wiegen heen en weder

En doen hun schaduw met hen mede nijgen.^(*)

(*) Hoezeer hij met kennis en bewustheid de middelen der dichtkunst gebruikte blijkt uit hetgeen hij mij schreef bij de toezending van Helle en hemelvaart.
‘De terzinen van Hemelvaart en het laatste sonnet (Δεινὴ Θεός) kunnen, dunkt mij, de kracht van staand rijm doen gevoelen. In De Holle Berg schildert het rijm. En in Fakkelglans missen de liggende rijmen, dunkt mij, het uitwerksel van vrouwelijke vrees geenszins’.

[p. 214]

De volle maat van zijn gerijpt talent heeft Jacques Perk in de Iris, zijnen zwanenzang, gegeven.^(*)

Dat hij dit deed met volle bewustzijn van het wezen en de taak der poëzie, blijke uit deze woorden, waarin hij die karakteriseert:

‘De dichter, die helaas niet altijd zoo begrepen wordt als de musicus of de schilder, omdat om hem te begrijpen meer wordt gevorderd dan oor of oog, hoort de engelen zingen en ziet voor zich wat hij in woorden giet. Hij is musicus en schilder en daarenboven denker.

Weemoed, vreugde, daartoe is alles te herleiden. Dat regelt ook de voetmaat der gedichten’.

Bij stoutheid van opvatting, hoog dichterlijke fantasie, en met eene samensmelting van Helleensche beeldspraak en moderne diepte van zin, heeft dit prachtige gedicht eene muziek van klanken en rhythmen, eene plechtige voornaamheid, welke als geheel in onze poëzie nieuw is.

Nieuw is ook zijne meesterlijke aanwending van het Sonnet en enkele metrische vormen van Shelley.

⁽¹⁸⁾Men vergete niet dat er velerlei Muzen zijn. Geve, wie wil, voorkeur aan de eene of andere, wij zullen niet geschokt worden in de overtuiging dat hier eene der hoogste dichtsoorten ons toezingt en dat de verhevene lyrische dichtgodin, die Dante en Petrarca en Shelley op hare vleugelen gedragen heeft, den jongen dichter der beste Mathilde-Sonnetten en van Iris den weg gewezen heeft, waar de hoogste poëzie te bereiken is.

(*) Geweigerd door De Gids; - opgenomen in De Tijdspiegel van October 1881.

(18) Bl. 214, regel 8 v.o. ‘Men vergete niet dat er velerlei muzen zijn....’ tot ‘te bereiken is’.
Ook deze alinea, met haar ouderwetsch-akademische zegging heeft haar belang verloren voor 't publiek. Ik geloof, dat Vosmaer zelf, als hij het succes van Perk's werk had mogen beleven, deze halve bladzij weg-gelaten of tenminste zeer gewijzigd hebben zou.

[p. 215]

Den 22^sten September 1881 werd Jacques Perk plotseling ziek. Bij eene katharale aandoening van maag en ingewanden, voegde zich een abces in de long. Langzaam maar zeker ging het sloopingswerk voort. Lang bleef hij worstelen, want hij smachtte naar het leven en wilde het door geestkracht ophouden. Na eens nog met wanhopige inspanning allerlei voedings- en geneesmiddelen te hebben gebruikt, bedacht hij zich plotseling en zei: ‘Neen, ik geef het op!’ Toen nam hij afscheid van zijn ouders, dankte allen voor hunne liefde, had een teeder woord voor elk zijner zusters en zijnen zwager, herdacht zijne leermeesters en vrienden, vermaakte aan enkelen iets en sprak tot zijnen vader: ‘Ik ga met volle bewustheid de eeuwigheid in; morgen zijn haar mysteriën, waarvoor gij nog staat, mij onthuld’. Dit was Zondag 30 October. Den volgenden morgen leefde hij nog en zeide tot zijne moeder, die een uur was gaan rusten, met zijnen gewonen humor: ‘Goeden morgen, ik ben er nog’. Dinsdag 1 November, om 5 uren des namiddags, hield hij op te leven.

Den 5^den November is hij op het Oosterkerkhof buiten de Muiderpoort ter ruste gelegd.

Rust, jonge vriend; ik ben overtuigd dat uw machtige dichtgaaf uwen naam zal doen leven, - maar, ik had u noch zoo gaarne zelven onder de levenden wedergezien.

C. VOSMAER.