Bijdragen tot de geschiedenis der Nederlandsche letterkunde. Deel 2

[p. 73]

Brieven van Martinius, Suzanne van Baerle, Brandt. Oudaen en anderen.

[p. 75]

Brieven van Martinius, Suzanne van Baerle, Brandt, Oudaen en Anderen.

I.

Voor de levensgeschiedenis van Franciscus Martinius is verreweg de beste bron de verzameling zijner brieven, welke in 1653 in 12^o te Harderwijk ‘apud Johannem Tollium’ is uitgegeven onder den titel van Francisci Martini, concionatoris, dum viveret, Epensis, Epistolae ad Amicos, praesertim Campenses. (592 bladzz.).

Uit die brievenverzameling, waaruit ik later¹⁾ 't een en ander hoop mede te deelen, worden hier thans eenige brieven opgenomen aangaande de kennismaking van Hooft en Martinius. Daarbij zijn de brieven van Goddaeus en Hooft gevoegd, die op dit punt betrekking hebben.

Martinius was van Epe naar Amsterdam gekomen met eenen brief van Goddaeus ter introductie bij Hooft. Dat schrijven, hetwelk gevonden wordt in de Epistolae celeberrimorum virorum, eene weinig bekende verzameling, door J. Brandt in 1725 uitgegeven, luidt als volgt:

1) Behalve de Epistolae Francisci Martinii en zijne Gedichten, waarvan de derde druk tegen 't midden der vorige eeuw te Rotterdam bij Hendrik Maronier en Jacob Burgvliet verschenen is, kan men over het leven van Martinius lezen Dr. van Vlotens mededeeling in den Overijsselschen Almanak voor Oudheid en Letteren van 1853, bl. 85 vgg.; van der Aa's Biogr. Wb. XII, 330 vg.; en de Bijdragen tot de Geschiedenis van Overijssel, uitgegeven door Mr. van Doorninck en Mr. Nanninga Uitterdijk, IV, 158-166 en V, 243.

[p. 76]

Petro Cornelii Hooft, Satrapae Mudensi, &c.

Nobilissime et Amplissime Domine.

Injuriam feci humanitati et comitati tuae, quod jam dudum nihil ad te literarum dedi: cum verò semel silere caeperam, perrexi hactenus ultrò, plane ut illi, quibus res timida aut turbida est domi, pergunt turbare usque. Accedebat verecundia mea antiqua, agnatum tenuibus malum, quae me tantum depressit, quantum tua frons olim excitare poterat. Vicit tamen affectus in me tuus, et immerita benevolentia, quae me ad scribendum denuo impulit, ut negligentiae meae culpam apud te simul accusarem et deprecarer, ne facem illam tam gloriosae tuae amicitiae mea culpa extinguerem et memoriam obliterarem. Non enim sum nescius, hanc meae venerationis partem solam esse, qua te prosequi possim. quare officiosa fortassis importunitate peccare volui, quam amplius silere, postquam me semel in censum cultorum tuorum referre non es dedignatus. Et quomodo silerem apud te? qui munificentia tua me toties compellas, quoties augustam tuam Historiam aliaque scripta volvo ac revolvo, plena nervorum et spiritus, in quibus nihil humile, nihil abjectum; sed omnia sublimia, solida, grandia, verbis et sententiis; absque ullo tumore, et (quod rarum est) affectatione. Me sane plurimum delectant, levantque tristem solitudinem, qua cum in his desertis Velaviae regionibus colluctor: in quibus (ut cum gratia popularium meorum dicam) nihil invenias gratiarum, sed cum senticetis et ericetis pleraque horrida et aspera; ut parum absit, si coelum excipias, quin Hollandia nobis sit quasi Tibur, et hic tractus Sardinia. Ne tamen somno aut Lethargo opprimar, facit subinde consuetudo et familiaritas hujus τοῦ γραμματοφόρου D. Francisci Martinii, collegae mei vicini et intimi, amatoris tui summi et aestimatoris, qui te non aliunde quam ex scriptis tuis novit absentem: quem si parte aliqua praesentiae dignari voles, erit, unde novo nomine tibi sim obstrictus: Non enim dubium est, quin duobus sis gratificaturus in uno. Vale Vir Magnifice, meque, ut caepisti, benevolentia tua complecti perge. Clarissimo

[p. 77]

D. Barlaeo officiosissimam à me salutem. Dabam in Vaessen, An. mciɔcxlv. v. Id. Febr.

Tuae Nobiliss. Magnificentiae Studiosiss. et observantiss.

conradus goddaeus, Orator Ecclesiasticus in Vaessen.

Over zijn verblijf te Amsterdam geeft Franciscus Martinius in de twee volgende brieven (Martini Epist. p. 466 sqq.) eenige berichten:

D.M.J. Wilhelmo Wendbejel¹⁾ s.p.

Reverende Clarissime Vir,

Die Martis praeterito feliciter per Dei gratiam Amstelodamum appuli, omniaque satis tuta inveni, praeterquam quod pro lippientibus oculos paene clausos attulerim. Adeo tempestate coeli et defectu remedii depravati erant. His tamen ipsis Hoofdium Mudensem Satrapam aspicere ausus fui, Vespertilio Aquilam. Summa nostri congressus fuit, petiit ut ad se redirem. Interea et Vossium τὸν πάνυ de profligatione Hannibalis ex Italia audivi, caeterisque quae eo spectant ex Historia Romana, quae nunc non est narrandi locus. Nisi oculi mei doluissent sponte, materiam dolendi haberent ex recenti intuitu ruderum et semiustorum lapidum in Novo Templo. Flamma in ipsa saxa et columnas saeviit, et ambussit, quae comburere non potuit, nec sepulchris et cadaveribus pepercit.

Haec facies Solimae, cum caperetur, erat.

Dici non potest, quot luctuosa carmina in illam cladem composita sint, ab omni genere hominum. Et jam ex luctuosis Eristica fiunt. Nam Vondelius Heros ob Naeniam suam variis invectivis et mordacibus scriptis proscinditur. Frustra. Iam dudum enim occalluit.

Ac veluti rupes - - - -

nisi Proteus esset. Ego expecto si forte carmen illud meum ad finem perductum sit, ut exemplaria quaedam habere possim. Non

1) Joannes Wilhelmus Wentbeil was van 1623 tot 1652 rector der Latijnsche School te Kampen. Zie de Bijdragen tot de Geschiedenis van Overijssel, uitgegeven door Mr. van Doorninck en Mr. Nanninga Uitterdijk, V, 225, 238 vg.

[p. 78]

desinam vos orare, ut Typographicos errores, quantum in vobis est, castigetis. De Titulo, et an ibi nomen meum exprimendum sit, vos judices fero. Vidi hic Hugenii quaedam Sacra et Festa Carmina in solennitates annuas Christianorum, quae ipse dedicavit Hoofdiae (Magis enim mariti, quam suo noscetur nomine Hellemantia), Barlaeus autem edidit, et merito Encomio prosequutus est. Sane, si judicia minorum judicum audienda sunt, totus Hugenius in illis non invenitur. Non, quin carmina sint exacta, et Christiana, sed non satis, ut ajunt, Hugeniana, pro consuetudine tam regii et magnifici styli. Sive illum aula attenuet, sive aetas ingravescenti propior deterat; metuunt certe, ne Sol ejus declivis sit, sed Dent mihi veniam Tam minuti oives Parnassi, non dubium est, quin Heroï Zulechemio poenas sint daturi tam liberi, et poenitendi judicii. Vale Reverende D. Rector, et me tuum ama. 26. Februar. 1645. Ecce autem, quam non vulgarem clausulam adjicere datur, per quam mihi domus et animus Nobilissimi Hoofdii aperitur. Iam enim per famulum suum ad prandium me in ipso articulo invitat. Crede mihi, non tam epuli, quam epulantis causa, gaudeo, neque tam corporis, quam animi ergo veniam. Vale rursus, et cultrum nobis precare necessarium.

D.M.J. Wilhelmo Wendbejel s.p.

Reverende Clarissime Vir,

Nunquam hic in tanta civitate mihi argumentum scribendi deesse poterit, ubi plus scribitur, quam in utroque Lugduno, Celtico et Batavico. Nam inter Societatem Occidentalis et Orientalis Indiae ingens hodie gliscit altercatio, non verbis, sed centenis et millenis aureorum millibus. Quae res ingentem commotionem quotidie inter mercatores excitat. Nudius-tertius incidi in Coolium vestrum, quem ex navi Campensi exeuntem deduxi ad navim Goudanam, et tam diu cum illo substiti, donec stomachum suum muniisset adversus nauseam navigationis nocturnae, una atque altera halece haustuque cerevisiae Roterodamensis (ne Erasmianae dicam). Ego paulo ante literas ad te dederam de carmine nostro, quas non dubito, quin acceperis. Nunc eandem petitionem redintegro, ut, quantum fieri potest, maturet Typographus. Mea enim interest, ut exemplaria

[p. 79]

quaedam hic habere possim, et Heroï Hoofdio offerre. Praecedenti septimana cum Barlaeo conviva ejus fueram, cui supervenit Brosterhusius, quem non aliunde quam ex scriptis Hugenii noveram. Nunc iterum vocatus sum, ut cum magno Vossio apud illum sim, et aliis saeculi Ornamentis. Ego nonnihil trepido ad tam celebre consortium, in quo neminem familiarem habeo. Sed propterea non recuso. Ad mensam enim, non ad tribunal vocatus sum, aliaeque sunt convivii, aliae concilii leges. Quam vellem autem munusculum aliquod chartaceum, ni per Typographum staret, Iovi Xenio ante prandium objicere. Nam prius illud convivium non plane ἄμουσον fuit, certe non ἀμούσιϰον. Fortasse neque hoc erit. Vides autem, quantum Goddaeo nostro debeam,

Qui mihi quodcunque hoc regni est, qui sceptra Iovemque,
Conciliat, qui dat epulis accumbere Divum.

Audivi hic ex D. Leupenio Pastore, Boxhornium de comis quaedam edidisse, in quibus asserit, Hollandos caeterosque Belgas ab omni antiquitate caesariem habuisse, usque ad tempora Ducis Albani. Tunc enim in gratiam Hispanorum qui strictim non modo suum caput, sed etiam nostram cutem tondebant, capillos etiam abbreviare caeperunt, cum antea rasum aut detonsum caput ignominiosum esset, ut patet non tantum ex antiquis passim Belgarum phrasibus, etiam hodie usitatis, sed etiam picturis capitum, virorum μετὰ πάσης σεμνότητος. Hadrianus autem Iunius infamiam aliquam contraxerat ex detonso penitus capillitio. Recens istius temporis memoria est. Et tamen

- - quantum mutatus ab illo
Tempore mos noster - -

Vides ex tam operosa scriptione librorum, quantum Tragoediarum excitetur * * * *.

Quem hostes sui dignum judicant, qui ex φερωνυμίᾳ setis pro capillis utatur. Ridicule: quasi imprecationem suam autument Circaeam potestatem habere. Ne de Christianismo dicam, qui hoc vetat. Interea doleo, quod Eurus gelu rursus accendat hybernum, neque vernum tempus moretur. Quae res iter meum magis magisque suspendet, aut admodum difficile reddet. Sed spero mitiorem auram. Vale Reverende Clarissime Vir. Dabam 2. Mart. 1645. Amstelodami.

[p. 80]

Toen Martinius in Maart naar Epe terugkeerde, gaf Hooft¹⁾ hem een pakje aan Goddaeus mede, waarbij de volgende brief (Hoofts Brieven, ed. van Vloten, IV, 166 vg.) was gevoegd:

1) Ook Barlaeus gaf hem eenen brief aan Goddaeus mede. Zie Barlaei Epist. p. 923: ‘Dum ad te abit collega tuus ac symmystes D. Franciscus Martinius V.D.M. in Eepa, commodum visum fuit illum pro sarcina onerare litteris. Qui enim ad te curare possint per avias Velaviae vias prorsus ignoro’.

Aan Coenradus Goddaeus, Predikant tot Vaassen op de Veeluwe.

Eerwaardighe, hooghgeleerde, welwijze Heere,

Gelijk U E. geen' zijde spint, by 't vergelden eener geringe gifte, met zoo ujtbundigh een' geneeghenheit t'mywaarts: alzoo zal U E., by dit kooperen Dujtsch, oovergemaakt in betaaling van U E. gouden Latijn, niet alleenlijk niet aan den wissel winnen, maar verre aan 't kortste ejndt blijven. Zoo groot een getuighenis, als U E. van mijne schriften geeft, hoewel jk het meer ujt zucht dan ujt oordeel gesprooten waan, laat my daarom niet lief te weezen: dewijl men 't verwerven, zelfs der minste plaatse, in de gunst van mannen, zoo uitmuntende in vernuft en geleertheit als Uwer E. gelijken, niet voor de minste eere moet reekenen. My genoeghende met deeze, zend' jk, zonder voor afslagh mijner achtbaarheit by U E. (indien daar eenighe is) te vreezen, de nieuwe vrucht van onzen hooghstvlieghenden geest²⁾, die zich gewaardight heeft mijner huisvrouwe zoo een krans op de kruin te planten. Het oovervoeren van dit pak dar jk den Heere Franciscus Martinius verghen: die neevens U Ed. tot een bewijs dient, dat het den doornen van dat gewest aan maght mangelt om de roozelaars te verstikken. Dank hebbe U E., die my toegang ter kennisse van zoo waardigh een' persoon heeft geoopent; wien mijn wensch wel waare, dat jk meer vrundschaps hadde kunnen betoonen. Ende indien het gebeurde, dat U E. geliefde ook eenen van slechter verdienste my aan te beveelen, jk zoude hoopen te

2) Huygens' Heilige dagen, aan Hoofts echtgenoote opgedragen. (noot van Dr. van Vloten)

[p. 81]

doen blijken, dat deeze pen last van een oprecht hart heeft, omme my te teekenen,

Eerwaardighe, hooghgeleerde, welwijze Heere,

T' Amsterdam, den 7^en in Lentemaant des jaars 1645.

U E.

Ganschtoegedaanen, dienstwillighen

P.C. Hooft.

Over die hem betoonde vriendschap verheugde zich Martinius, en daarom zond hij Hooft den volgenden brief¹⁾:

1) Te vinden in de Epistolae celeberrimorum virorum, door J. Brandt uitgegeven, 190-192. Het HS. bestaat nog en is te vinden in het tweede deel der verzameling van van Papenbroek op de Bibliotheek der Universiteit te Leiden.

Petro Cornelii Hooft, Satrapae Mudensi, &c.

Nobilissime et Amplissime Domine

Cum ante paucos dies in Hollandia essem, nulla me laetitia major excepit, quam quod tantam apud te vim habuisset commendatio D. Goddaei nostri, ut non tantum me praesentem benevolentia summa complectereris, sed etiam cum foenore abeuntem dimitteres. Certe quid unquam nos homulli Tibi, Heros Virorum, reponere poterimus, praeter unum et quidem solum animum? Nam dum publicos hactenus testes habuisti ubique monumentorum tuorum, etiam domesticos acquiris humanitatis tuae. Ego sane, ut de me fatear, credo multos illic mercatores non majori desiderio toto anno expectare autumnum suum ex mari, quam ego olim expectare solebam divitias et monumenta Historiae tuae. Quam cum vidissem, et tacite legissem, quomodo sperare potui, me tecum aliquando in luce clarorum hominum tam feliciter locuturum? jam enim olim fando acceperam, posthumum illud opus fore, ut sunt multorum aliae historiae. Itaque non poterat nisi cum morte tua optari fructus ejus. Quod qui faceret, esset

Facto pius, et sceleratus eodem.

Vel ut melius Bato tuus alibi ait

In spijt sijns herten wreet, en schellemsch tegen sin.

[p. 82]

Non enim Belgica Latinis miscere auderem, nisi Tu omnem istam gloriam à Latinis ad Belgas transtulisses, et majestatem totius imperii vindicasses. Caeterum si oculos tuos subire audebunt pauca haec et verecunda ejus sermonis carmina, accipe, quia sacra sunt, propter argumentum. Caetera enim vix mea fateberis, postquam vestigia tua in iis (ne de reliquis dicam) nuda conspexeris. Vale plurimum Nobilissime et Amplissime Domine. Dominus noster omnium te diu sibi, tibi, et tuis sospitet et conservet. D. Goddaeo jam ab aliquot diebus non affui, qui procul dubio memoriam tuam, cum Clarissimi D. Barlaei recordatione sanctam et inviolatam habet. Dabam 1645. Calendis Aprilis Stylo Juliano,

Nobilitatis et Amplitudinis tuae observantissimus

Franciscus Martinius.

Pastor Epensis.

Uit den laatsten brief blijkt dat het gedicht, waarvan Martinius ook in de eerste brieven reeds gesproken had, was verschenen. Hooft liet er zich in eenen brief aan C. Barlaeus van 20 April 1645 (Hoofts Brieven, ed. van Vloten, IV, 182) op de volgende wijze over uit:

Mag men niet wel zeggen, 't is den luiden niet aan te zien? Wie zoude gedroomt hebben dat die Predikant, laastmaals met U E. en den Heere Poirier, 't mijnent ten eeten geweest, toegang ten heiligdoome der zanggodinnen gehadt hadde? Daarentusschen zeindt hy my dit gedicht, waar in ik veele aardige slaagen en schranderheeden speur, die my doen gelooven, dat hy voor geenen van onze Duitsche Rijmers (ik zonder altijds den Heer van Zuilichem uit) zouw behoeven te wijken, wen het hem lustte zijnen geest aan de Poëzy te koste te leggen.

In eenen brief van 21 Juni 1645 geeft Martinius (Epist. p. 477 sqq.) een verslag van een gesprek ten huize van Hooft. We nemen het hier over, niet om den inhoud, maar omdat het ons weer eenen blik doet slaan in het letterkundig leven van den Muiderkring. Martinius dan vertelt:

[p. 83]

Erat disputatio tunc inter convivas Hoofdii Satrapae Mudensis, quomodo in versu Callimachi:

Κρῆτες ἀεὶ ψεῦσται, ϰαϰα ϑηρία, γαστέρες ἀργαί,

quem Paulus citat ad Titum¹⁾, γαστέρες ἀργαί, vel ἀργαί²⁾ interpretandi essent? Nata est aliqua dissensio. Tres mihi convivae prope dissentire. Et quidem pro triplici significatione τοῦ ἀργός³⁾. Afferebant enim ex Eustathio, quod ἀργός significet, modo ἄεργος, iners, modo λευϰός, albus, modo ταχύς, velox. Ut cum Homerus non semel ϰαὶ ϰύνας ἀργούς dixit, canes albos, id est, celeres, veloces, qui sicut albedo visum dissipat, sic pernicitate cursus oculos hominum ludificant. Quaerebatur ergo, quae significatio conveniret Cretensium γαστράσι? Barlaeus propugnabat primam significationem, γαστέρες ἀργοί, id est, ἄεργοι, inertes, pigri, ut vulgo in versionibus. Rejecit eam Vossius, et elegit illud λευϰός, venter albus. Tertius Professor Theologiae Pontificiae ex Sorbonna, cujus nomen mihi excidit, praetulit ταχύς, quia Cretenses tanquam duabus rotis innixi currebant ad convivia praecipites. Quod ne longiuscule petitum tibi videatur, confirmatur simili exemplo comedonis cujusdam Batavi, in Epigrammatis Belgicis, qui nullos pedes in stadio, sed plus quam binos in convivio habebat. Iam nemo erat, qui non miraretur sententiam Vossii, qui solus sine ratione, ut videbatur, Cretenses volebat ventres albos vocari, quasi reliqui homines extra Aethiopiam nigros ventres haberent. Premebatur

1) De Statenbijbel vertaalt (Titus, I, 12b): ‘De Cretensen zijn altijd leugenachtig, kwade beesten, luije buiken’. Ook de nieuwe synodale vertaling heeft ‘luije buiken’, en voegt er tot verklaring bij: ‘Dit ziet op vadsigheid en zucht naar zinnelijk genot. Vergel. Fil. III, 19’. - Paulus spreekt van ‘hun eigen Profeet’, die de uitdrukking gebezigd had. Hij bedoelt daarmede niet Callimachus, maar Epimenides, een' dichter uit de zesde eeuw voor Christus, die voor een profeet gehouden werd. Zie de vertaling van het Nieuwe Testament van Vissering, en de nieuwe vertaling der Synode.

2) Juiste opmerking van Martinius: oudtijds had ἀργός = ἀεργός voor het geslacht twee uitgangen, eerst later drie.

3) De nieuwere lexicografen als Pape, van den Es enz. nemen terecht twee afzonderlijke woorden ἀργός aan: het eene met de beteekenis van wit, schitterend wit, glinsterend (afgel. beteek. van snel); het tweede = ἀεργός, zonder arbeid, werkeloos, niets uitwerkend, onbewerkt, ongedaan.

[p. 84]

ergo undique, quod hoc non convitium Cretensibus futurum esset, si album ventrem haberent, non magis ac nobis convivantibus, cum tamen Apostolus tanquam infames hoc nomine eos traduxisset. Ille imperterritus, nisi hoc probavero, inquit, non ero Animal, quod Vossius vocatur. Coepit igitur fuse exponere, non modo pallorem Romanis in vitio fuisse, sed etiam alborem. Alba enim membra plerumque desidiam, luxuriem, et ingluviem denotasse. Unde etiam ventos dicebat, qui languorem inducerent, hoc nomine diffamatos esse.

Albus ut obscuro deterget nubila coelo
Saepe Notus - - item alibi,
- - ego quid sit ater
Hadriae novi sinus, et quid albus
Peccet Japyx.

Sic ergo ventres albi, luxuriosi, pingues, et infames sunt. Et ne quis ullo modo dubitaret, adducebat praeter alios, testimonium Sulpiciae, matronae caeteroquin castissimae, quae in Satyra sua de Domitiano luxurioso et obeso ventre:

Non trabe sed tergo prolapsus, et ingluvie albus.

Quod de facie intelligi nequit, quae teste Tacito rubicunda fuit, sed commodissime de ventre distento.

Mota manus Procerum est, et quid facundia posset,
Tunc patuit. - -

Vossius palmam prae reliquis obtinuit, et quo victoria magis dubia fuit, eo illustrior erat. Certe si vel ipsa Sacra consulere velimus, quantum delicatulis et luxuriosis albor convenit, tantum famelicis et miseris nigror asscribitur, qui cutem laxat et deturpat. Unde non modo Iob, ater ambulo (inquit) non à Sole. Unde ergo? Cutis mea denigrata est super me, et ossa mea exarserunt prae siccitate. Sed etiam Hierosolymitani in Threnis: Obscurior est nigredine forma eorum, non agnoscuntur in vicis, concreta est cutis eorum cum osse ipsorum, aret et similis est ligno. Pelles nostrae, ut furnus, atratae sunt, propter procellas famis. Quod ita esse Ventres Amstelodamensium puellarum et Germanarum Exulum ex opposito possent convincere.

[p. 85]

II.

Tot inleiding op de brieven van Suzanne van Baerle, Caspers dochter, kan gevoegelijk het volgende stuk uit Het Leven van Geeraert Brandt, beschreven door Joan de Haes dienen:

‘In het jaer 1648 verloor Brandt zijnen Mecenas K. van Baerle, welk verlies hem gevoeligh smartte, gelijk het Lijkdicht den overleden ter eere gezongen kan uitwijzen: te meer dewijl dit in een' tijt voorviel, wanneer hy eenige gedachten scheppende om zich tot d'oefening der H. Theologie te begeven, het grootste voordeel nu eerst te wachten hadt uit den ommegang van dien man, en

Zijn' goddelijken geest en vrientschap, die zijn jeugt
De wijze lessen las, en wees den wegh ter deugt.

Hier quam nogh by, dat het gezin van dien Professor, mits het missen van het hooft, opbrak en met der woon naer Katwijk vertrok, waer door hy afgescheurt werdt van het gezelschap eener Vriendinne, die hem d'allerliefste op aerde en ook zelf niet ongunstigh was. Doch 't geen hier toe, zoo wel als tot zijne Theologische studien gelegenheit gaf, dient hier wat hooger opgehaelt. Na dat hy zich door het Treurspel van Torquatus den wegh ter gunste van Barleus gebaent hadt, werdt hy wel haest gemeenzaem aen het huis van dien Professor, dat in dien tijt bloeide door wakkere kinderen, zonen en dochteren, levendige schilderijen van hunnen grooten Vader. Onder de dochters muntte in lichamelijke schoonheit, deftigheit van zeden, en gaven van geeste, Zuzanne als een flonkerstar uit.

Een van haer zoetste zinlijkheden was ook de poëzy, die zy zelf geoefent heeft in hare moedertael, waer van men blijk vindt in de Gedichten van G. Brandt en elders. Geen wonder dan, dat Brandt de kracht van zoo beknellende bekoringen, maghtigh te veroveren ongevoeliger harten, dan het zijne, onwederstandelijk vondt, en in den gloet der minne ontfonkte, dien hy haer ook kort voor het overlijden haers Vaders openbaerde. Maer hier omtrent deden zich groote zwarigheden op. Zijn beroep, namelijk horologiemaken, stondt haer geweldigh tegen, 't welk zy hem

[p. 86]

ook rontuit verklaerde, niet duister daer by te kennen gevende, dat zijn persoon haer niet onaengenaem was, indien hy iets anders by der hant nam, en t'aengenamer zoude zijn, zoo hy zich der H. Theologie toeëigende¹⁾. Hier was werk aen vast. Hy hadt den ouderdom van 22 jaren reeds bereikt, en was der Latijnsche tale onkundigh. Dan dit alles was niet maghtigh hem af te schrikken. Zijn liefde ontstak zijnen lust en yver, zoo dat hy zich dien moeielijken arbeit getroostte. Eerst liet hy zich het Latijn leeren van zeker meester, die aennam in een jaer tijts hem zoo wijt in de kennisse van die tael te brengen, dat hy Virgilius zoude kunnen verstaen, 't welk hy mits Brandts groote vlijt en naerstigheit ook volbraght. Wie hem in het Grieksch onderwezen heeft, is my niet gebleken, maer wel, dat hy des niet onkundigh is geweest; gelijk hy ook de Fransche tael grondigh en eenighzins de Italiaensche verstondt. Daer na heeft hy zich onder den vermaerden Professor Stefanus Curcelleus in de schole der Remonstranten omtrent den tijt van drie jaren geoefent met een' onvermoeiden yver: tot dat hy in den jare MDCLII tot het predikampt bequaem werdt geoordeelt en tot den kerkedienst der Remonstrantsche gemeente beroepen te Nieukoop, een dorp en hooge heerlijkheit in een' afgelegen hoek van Hollant, omtrent een mijl weegs, van Zwadenburgerdam en den ouden Rijn, op de grenzen van 't Sticht, gelegen. Weinigh maenden daer na ontfing hy ook het loon zijner getrouwe liefde van zijn vriendin Zuzanne van Baerle, die, mits alle zwarigheden nu uit den wegh geruimt zijnde, zich in den echt met hem verbondt den 8. in Herfstmaent van dit zelve jaer. De trou werdt t' Amsterdam op het Prinsenhof bevestigt, naerdien het Stadthuis op dat pas afgebrandt was. Maer eer ik verder ga staet hier niet te verzwijgen, hoe deze wakkere vrou ook het hare toebraght tot vordering van haren vrient in de Theologische studien. Haer geheugen was verwonderlijk: en wel zoodanigh, dat zy, al wat zy eens gehoort of gelezen hadt, wist te verhalen. Dus heeft zy menighmael t'huis komende uit de preke, niet alleen het merkwaerdighste aengeteekent maer zelfs een beknopt ontwerp

1) De Haes noteert bij dit bericht: ‘Uit het verhael van Joannes Brant’.

[p. 87]

(Analysis) der voorraemste deelen van een gansche predikatie op papier gestelt, waer mede G. Brandt, niet alleen in den loop zijner Theologische studien, maer ook naderhant ten predikampte gevordert, zijn voordeel heeft weten te doen.’

Er bestaan nog zes brieven van Suzanne van Baerle, welke zij in de jaren 1650, 1651 en 1652 aan Geeraerdt Brandt heeft geschreven. Ze zijn in het bezit geweest van Dr. A. de Jager en in den Catalogus zijner bibliotheek ('s-Gravenhage, Nijhoff, 1878) vermeld op bladz. 140 onder nummer 49. Ze zijn gekocht door den Heer J.N. Scheltema, Oud-Archivaris der Gemeente Gouda, thans te Amsterdam, door wiens welwillendheid ik er in Februari 1880 afschriften van ontving, en met wiens toestemming ik ze thans den lezer der Bijdragen kan mededeelen.

Door hetgeen door de Haes is vermeld staat dus vast dat reeds voor den dood van van Baerle, dus voor 14 Januari 1648, Brandt met Suzanne over zijne liefde voor haar had gesproken, en dat een half weigerend en half toestemmend antwoord was gevolgd.

De eerste brief van Suzanne aan Brandt is van Katwijk verzonden naar Amsterdam. Hij is van den volgenden inhoud:

De uwe is my ter hant gecomen. En om dit couvert niet ledigh te laten, send ick ue dit pampiertje, daer tegenwoordigh niet veel op te schrijven valt, door dien wy ons huijs vol volck hebben, en den dagh hierdoor niet overlaet om aen vrinden te schryven. maer tis altijt tijts genoegh om aen deselve te dencken, twelck menighmael gebeurt. oock sou ick tbeter laten blycken, indien dit couvert bequaem was kermiskoeck te bergen. ick heb hier fijn lijwaed voor ue en my gekocht tot ons bijder kermis, die hier sonder moeijte gepasseert is. onse gasten sijn ma seur josijna¹⁾ met haer dochter. Monsr. bisschop²⁾ heeft er oock 2

1) Jozyne van Baerle was 19 Mei 1648 gehuwd met J. Leenaerts. Zie Brandts Gedichten (1649), bl. 68 vg. Jan Vos schreef een gedichtje Aen Jozina van Baarle, in de Dichtkunst (1658), bl. 291.

2) Is Margareta de Bisschop, wier huwelijk (4 Juni 1652) met den predikant Gerart Heemskerk door Brandt bezongen is (zie boven bl. 33 en bl. 65), eene dochter van dezen Monsr. Bisschop? - In den brief van 26 Februari 1651 spreekt Suzanne van ‘Juffer Bisschops komst’.

[p. 88]

dagen geweest. van daegh is cornelis ooms vrou¹⁾ en dochter hier gekomen, sullen morgen vertrecken. van onse vrinden haer haegsche rijs hoor ick nu niet spreken, soodat ick er niet van kan schrijven. sal niet nalaten ue bijtijts daervan te waerschouwen. ick ben tegenwoordigh vry beter als over 8 dagen; door dien de hertklopping my seer quelde, heb mij verleden saterdagh doen laten, twelck my god lof wel becomen is. wenste het eer geschiet was. hoop dat het nu wel gaen sal, en wens ue volcomen gesondhijt in (en?) genoegen. hoop ue haest te spreken. myn susters hebben my haer brieven van ue laten lesen, doch de mijne was niet communichabel. Adieu.

in katwijck, 's nachts ten 12. den 6 juli 1650.

Ue genegen vriendin

Susanna Barleus.

Groet juffer eva²⁾ van mijnentwege³⁾.

Den 24 Juli 1650, dus nog in diezelfde maand, zond Brandt aan Suzanne den brief, die begint met de regels:

‘Nu ga myn brief alleen
Naar 't dootsche Katwyk⁴⁾ heen;
Ter plaatze daar niet lang geleên
Myn oog de wellust van myn ziel
En haar gezicht te beurte viel’.

1) Wie is die Oom Cornelis? Casper van Baerle had slechts één broeder, Lambertus, en ééne zuster, Susanna. Zie Mr. P.S. Schulls Poëzy van Casper van Baerle, bl. 6. De echtgenoot van Susanna kan nu Cornelis geheeten hebben, doch of zij getrouwd is geweest en of haar man Cornelis heeft geheeten, kan ik hier niet onderzoeken. Gewis zal Brandts echtgenoote naar hare tante genoemd zijn. 't Kon echter ook wezen dat Oom Cornelis een oom van moeders zijde was. Casper van Baerle was getrouwd met Barbara Sayon. Brandt zegt van Barbara Sayon in de Historie der Reformatie, III, bl. 848 dat zij was ‘een dochter van Antony Sayon, wel eer Scheepen der stadt Brugge, en nicht van den vermaerden Poëet Janus Lernutius, die haer vooght was geweest’. Of zij een' broeder heeft gehad, die Cornelis heette, weet ik niet.

2) Juffer Eva is, gelijk uit de volgende brieven blijkt, Juffer Eva de Bruyn, van welke van elders niets naders bekend schijnt te zijn.

3) Het adres van den brief is: Monsieur Gerardus Brandt de Jonge.

4) Brandt had (zie Bijdragen, I, 48) in Versch. Ned. Ged. ‘Armuyde’ laten drukken. Dat Armuiden gold toen reeds als eene ‘doodsche’ plaats. In de Poëzy van J. Six van Chandelier leest men op pag. 69:

‘terwyl de Stad,

Zoo leedich als Armuide sat,
Dat in een Libie van sand
Vergeeten treurt, meer dan het strand
Van Middelburgh, in koopvaardy,
Berucht geweest langs 't zeegety’.

[p. 89]

Men vindt dien brief in zijn geheel in het eerste deel dezer Bijdragen, bl. 48 vgg. afgedrukt. Met eene verwijzing daarheen meen ik te kunnen volstaan, er het verzoek bijvoegende om, ter wille van het verband, dat gedicht nog eens te lezen.

Het eerste, wat we na dit vers van Brandt weer van de correspondentie weten, is een gelukwensch, dien de minnaar haar op haren jaardag zendt¹⁾.

Wacht niet dat ik hier uw handen

Met een zyden lint vercier,

Nu ik uw geboorte vier;

Want ik weet gy haat de banden,

Ja den schyn van slaverny.

Wacht ook nu geen krans van my;

Want de kleuren van uw kaken,

En de geuren van uw' mondt,

Die men nooit op bloemen vondt,

Kunnen zelfs uw krans wel maken.

Doch de lieffelyke deugt

Van uw ongeveinsde jeugt

Kan noch beter kranssen tonen:
Zeden zyn de beste kronen.

Den xx. Januar. mdcli.

Op Zondag 26 Februari 1651 schrijft Suzanne aan Brandt uit Katwijk den volgenden brief:

1) Brandts Poëzy, 1688, bl. 234.

[p. 90]

Waerde Vriendt.

Wij hebben de oranje appelen wel ontfangen en eenige met smaek gegeten en goet bevonden. soo dat ick reden heb ue voor dese, neffens veel andere diergelyke soete giften, te bedancken. en indien hier ontrent iets aengenaems was, twelck weerdigh was aen ue gesonden te werden, ick sou myn pligt int werk stellen. maer moet by gebrek nalatigh blyven. 't boere roggen broot is ue tegenwoordigh niet dienstich, tvalt te hart om te verteren, sonder hulp van vrolijcke humeuren, die selden te vinden sijn in luijden, die al te seer verlangen, en hiervan schijn ick de oorsaek te sijn ontrent ue, twelck my leet is en buyten mijn schult, soo veel myn brieff belangt, want ick die, gelijk ue heeft konnen sien, maendach geschreven heb, van meninge sijnde die dinsdags smorgens na leyden te senden, maer de schipper dat selden beurt was dien morgen ten 9 uren afgevaren, en soo is den brieff verachtert, en desen een dagje te eer daerom geschreven, die ick wenste dat ick ue selfs mogt behandigen om met eenen ue te vermaken met een kraemvrous en bakermoers praetje, dat beter geseyt als geschreven wil syn, en oock te gering om myn sondach te passeren, die vrij korter sou vallen, soo ick neffens ue dominus Loedingius¹⁾ in syn tronij mogt kijcken, en hooren de volmaeckte leeringe, die ick mij inbeeld, dat sijn E. tegenwoordigh voorstelt. hoop evenwel dat ue een wijnigh voor my gehoort sal hebben, twelk ick met verlangen sal verwagten, terwyl ick tgeluck niet magh hebben van daer tegenwoordigh te sijn. verlanghe te weten oft avontmael onses heeren over VII dagen gehouden sal werden. wenste tselve 8 dagen uytgestelt was, dat ick mij inbeeldt wel geschiet mogt syn met de haegsche begraeffenis²⁾, want de voorberijdinghe sou daegs daer aen sijn, twelck my dunkt soo heel veel niet komen sou, want veel luijden sullen nae dese wereltsche staci meer lopen,

1) Zie over dezen boven bl. 66 vgg.

2) Deze was bepaald op Dinsdag 7 Maart 1651, maar werd wegens de overstroomingen en verwoestingen door den storm van 5 Maart uitgesteld tot 8 Maart. Zie Hollantsche Mercurius van 1651, bl. 31 vgg., en Het Leven van Willem den II ('s-Gravenhage, van Thol, 1738), II, 755 vg.

[p. 91]

als na de lyckstaci en gedenckweerdige begraefenis van haren hemelschen prins en heer. sal met den eersten hier tyding af wachten, want wy garen daer tegen thuys souden sijn, en over 14 dagen sout al qualijck willen vallen, maer van daeg 3 weken hoop ick by ue te sijn, ten waer joffr. bisschops komst¹⁾ eenige veranderingh bragt. myn broeder gaet oock na den haegh om te kycken. ick sal thuys blyven, gelijck ick vertrou ue mede doen sal, ten waer ue sich selfs daer vermaek mede aen kost doen met een haegs reijsje. hier te komen vind ick om veel redenen niet goet, sal se ue beter konnen seggen als schrijven. 3 weken sijn haest om. bidde daerom dat ue dien tijt met vermaek en genoegen wilt besteden, gelijck oock hoop te doen. ue genege vrindin

Susanna Barleus.

In Katwijck den 26 Februari 1651²⁾.
Myn gebiedenisse aen juffr. de Bruyn³⁾.

Twee dagen daarna ontving Brandt reeds weer eenen brief. Suzanne meldde hem een sterfgeval in de familie.

1) Waarschijnlijk Margareta de Bisschop. Zie bl. 87, noot 2.

2) Het adres van den brief luidt:

Monsieur
Monsieur Geerardus Brant de jonghe.
opt Rokin tot Amsterdam.

Dat Brandt op 't Rokin woonde blijkt ook uit het adres van den brief van Suzanne van 9 Mei 1652. Men vindt hetzelfde adres op den brief van Bruno van 6 Februari 1646, en van Fr. Martinius van 1648, die beide in de Bibl. der Rijksuniversiteit te Leiden (Coll. van Papenbroek, deel 2) zijn te vinden, en die gedrukt zijn in de Haes' Leven van Brandt, bl. 117 en 119 vgg.

3) Namelijk Eva de Bruyn. Zie den brief van Suzanne van 6 Juli 1650.

Waerde Vrint,

jck kan niet laten ue te schryven de schielycke verandering, die hier is voorgevallen met het sterven van onse soete Steven⁴⁾, die op sondagh noch kloek en gesont was, en maendach 's morgens de stuypjes heeft gecregen, die hem hart aengetast hebben. is dese middach ten 1 uren gerust. wy hebben daer groote droefhyt aan gesien en desen nacht sonder slapen doorgebracht, soo-

4) Wellicht een neef van haar.

[p. 92]

dat ick groote pyn int hooft heb, en evenwel ue dit most schryven, terwyl Heer Leenaerts¹⁾ hier is, die my uwen laesten behandicht heeft. van onse komst weet ick nu geen sekerheyt. sal nader schrijven. tgelt van juffr. Paets heeft matroosje aen de soon behandigt. aengaende de begraafenis daer van zal ue myn meningh verstaen hebben. hier is nu geen tijt meer te schryven. doet dese tydingh aen Eva Bruyn. vaert wel

Ue vrindin

Susanna Barleus.

dinsdach den 28 feb. 1651²⁾.

Tegen 't midden van 't jaar 1651 was het Eerste Deel der Verscheyde Nederduytsche Gedichten gereed gekomen, en Brandt had toen aan Suzanne een exemplaar dier bloemlezing gezonden met een gedicht, dat de lezer in deze Bijdragen, eerste deel, bl. 75 kan vinden.

Den 9 Augustus 1651 vinden we Brandt en Suzanne te Zwammerdam. Ze zijn er echter niet met hun beiden, maar we treffen er een geheel gezelschap aan, dat een bezoek heeft gebracht aan ‘'t vriendlyk Zoetermeer’. Suzanne ziet er hare zuster Anna³⁾ en hare vriendinnen Johanna en Wilhelmina van der Hoeve⁴⁾, en

1) Zie boven bl. 87, noot 1.

2) Op het adres van den brief staat: Monsieur Brant.

3) Anna wordt als eene dochter van van Baerle vermeld in Hoofts Brieven, IV, bl. 98: ‘de Heer Barlaeus, samt zijner E. dochter Joffre. Anna’. - In de Dichtkunst van Jan Vos vindt men op bl. 288 een vers Aen S.K. Op het Klavesimbaal speelen van Joffrou Anna van Baerle. Het gedicht is geheel en al veranderd opgenomen in de Gedichten van Jan Vos, I (1662), 280 vg. In de Gedichten van G. Brandt, 1649, bl. 88 wordt een vierregelig versje (overgenomen in Bijdragen, I, 50) gevonden Op het Klavesimbel-speelen van Arbela. Geen twijfel of die Arbela = Barlea is Anna Barlaeus.

4) Dat hier in Brandts gedicht Wilhelmina en Johanna beiden genoemd worden, is inzooverre van belang, dat we nu weten welke Johanna van der Hoeve (zie boven bl. 31 en 32) of van der Houve bedoeld wordt. In de Dichtkunst van Jan Vos (1658) wordt op bl. 305 een versje gevonden: ‘Aan de Juffrouwen Joanne, Wilmijne en Marie van der Hoeven, toen zij mijn Dochtertje Marie Vos banket vereerden’. Blijkbaar zijn ze zusters. En nu wordt in de boven, bl. 33, noot 2 geciteerde genealogie Het Geslacht Hooft op bl. 15 vermeld dat Arnout Hooft, de zoon van P.C. Hooft, in 1655 trouwde met ‘Maria van der Houven, dochter van Robbert en Maria van Offenburgh’. Hieruit volgt dus dat deze Johanna van der Hoeve, de vriendin van Suzanne van Baerle Caspersdochter, de dochter is van Robbert van der Hoeve. Men verwarre haar dus niet met eene andere Johanna van der Hoeve of van der Houve, die de dochter is van Jonker Matthijs van der Houve. Deze laatste Johanna had slechts ééne zuster, die Anna Pieternella heette. Zie Matthijs van der Houve, Hantvest of Chartre Chronyck, 2de dr., bl. 188; van der Aa, Biogr. Wb. VIII, 1339 en Kok, Vaderl. Wb. XXI, 105.
Vondel spreek' in de Opdracht van den Joseph in Dothan van eene schilderij ‘ten huize van den hooghgeleerden en ervaren Dokter Robbert Verhoeven’. Mr. van Lennep zegt in de noot (III, 730): ‘hy was geneesheer te Leyden’. Slaat men nu het Register achter van Lenneps uitgave op, dan vindt men (XII, 426) in 't geheel geen melding gemaakt van Robbert Verhoeven of van der Hoeven, maar wel van Matthijs van der Hoeve, en bij dezen wordt gezegd dat hij (nl. Matthijs) geneesheer te Leyden was, en dan wordt juist de bovenstaande plaats, III, 730 geciteerd. Elders (VI, 367) zegt Mr. van Lennep weer dat Maria van der Hoeve ‘de dochter van den verdienstelijken geneesheer Robbert van der Hoeve te Leyden’ is.
Vondel heeft het huwelijk van Arnout Hooft met Maria van der Hoeve bezongen (v. L. VI, 368 vgg.). Voor ons zijn opmerkelijk de verzen 40-43:

‘Aen den kant,

Daer de Rijnstroom loopt ten ende,

Zagh hy flux een kuische duif,

Zitten onder de bekenden’.

Mr. van Lennep noteert: ‘te Leyden’. Indien het nu waar is dat Robbert van der Hoeve geneesheer te Leiden was, wat we, daar van Lennep geen bron citeert, niet kunnen nagaan (zie mede eene aanteekening onder Suzanne's brief van 15 Nov. 1651), dan kan het Leiden zijn; doch dan zoude men, ook om de versregels, mede aan Katwijk kunnen denken. Gewis waren de van Baerles ‘bekenden’ te noemen. Vers 51 van datzelfde gedicht van Vondel: ‘Helptme, Zusters, Speelnoots, Broeder’ leert ons dat er behalve de door Vos vermelde zusters ook nog een broeder was.

[p. 93]

Brandt vindt er zijne vrienden Johannes Loeding en Gerart Heemskerk¹⁾. Van Zoetermeer zijn ze naar Zwammerdam gereden, want Ds. Loeding moet met de schuit naar Utrecht. Hierop doelt, al zijn ook alle bizonderheden voor ons nog niet duidelijk, het volgende vers van Brandt²⁾.

1) Bij Gerart Heemskerk waren ze waarschijnlijk op een bezoek geweest. Hij was daar predikant sedert het begin van 1649. Hij was er 6 Dec. 1648 beroepen. Zie J. Tideman, De Remonstrantsche Broederschap, bl. 177.

2) Brandts Poëzy (1688), bl. 560 vg.

[p. 94]

Op het vertrek van Johannes Loeding, van Zwammerdam naar Uitrecht.

 

Kan loeding nu geen zoet bekoren,

 

En kan hy van zyn vrienden vlien,

 

Zo wil hy geen verzoek verhoren,

 

Zo kan hy geen gedachten zien.

 

En och! zo zal

 

Ons ongeval

 

Al 't aangenaam, dat onze hoop voorzeit,

 

Dan zien verandren in een treurigheit?

 

 

 

Wy zullen Uitrecht dan benyden

 

De steurster der verhoopte vreugt:

 

En noemen 't d' oorzaak van ons lyden,

 

De vyandin die zich verheugt

 

In onze smart,

 

Terwijl het hart

 

Noch denkt om 't zoet van 't vriendlyk Zoetermeer.

 

'K had veel verworven maar 'k verlies noch meer.

 

 

 

Wie zal nu op zyn hoop vertrouwen?

 

Hier worstelt Annaas zoete dwang,

 

Johanna wil Johannes houwen,

 

Zuzanna nodigt met haar zang;

 

Wilhelmaas taal,

 

En ons verhaal,

 

En al 't vermaak dat vrienden trekken kan

 

Kan niet verwerven, want hy scheit 'er van.

 

 

 

Is dit bezoek, of is 't verzoeken!

 

'T is tergen van ontstoke lust

 

Waar zal ik nu 't gezicht gaan zoeken,

 

Dat onze ziel met d' ogen kust:

 

De goude tong,

 

Die alles dwong,

 

En zo veel gunst met zo veel harten won,

 

Neemt afscheit dat toen niemant geven kon.

 

 

[p. 95]

 

Men kan hier wel een afscheit geven,

 

Kon 't afscheit zonder scheiden zyn,

 

Kon 't wisslen van het zoetste leven

 

En 't zoet voor 't zuur en vreugt voor pyn,

 

Ons blydschap zyn:

 

Zo zou de Ryn

 

Die onze wellust schielyk scheiden ziet

 

Geen tranen zien, maar vreugde voor verdriet.

 

 

 

Waar blyft myn hart met dit vertrekken?

 

Waar blyft nu myn genegentheit.

 

Johannes en Zuzanna trekken,

 

En daar haar reis naar Damme leidt,

 

Leidt zyn naar 't Sticht.

 

Kon nu myn plicht,

 

De vrientschap en de min gelyk voldoen,

 

'K zou my gelyk naar Damme en Uitrecht spoen.

 

 

 

Maar wie zou nu 't gezelschap leiden,

 

Dat by myn vrient vier zielen laat?

 

De wagen zal wel van hem scheiden

 

Maar niet haar zin, die met hem gaat;

 

Die vliegt hem na.

 

Ik ga, ik ga.

 

Vergeef my, schynt het dat ik u verlaat,

 

Ik ga met hem, met wien uw harte gaat.

Voor de vuist. Den 9 Augusti 1651.

Op dit gedicht slaat Suzanne's

Die als een ander is geboren,

En smaeck en oogh en ooren heeft,

Hoe souw die niet sulck soet bekooren,

Sulck soet onthael, en soo beleeft?

[p. 96]

 

Ach ongeval,

 

Noyt kan noch sal

 

Mijn siel vergeten, watse derven souw,

 

Doen s' onbeleeft moest sijn, en niet en wou.

 

 

 

2.

 

Geen Uytrecht soo veel uyt kon rechten:

 

Maer 't was wat anders, datter dwongh

 

Te derven al die taelgerechten,

 

Die blijde sangh, die vrije tongh,

 

Dat soet, dat sout,

 

Dat heusch, dat stout,

 

Die statige en vermakelijcke vreugt,

 

Die vreugt, die langer alse duert verheugt.

 

 

 

3.

 

Wie liet hem niet gewilligh houwen,

 

Daer sulken vreugt het herte treckt?

 

Derft op uw hoop o Brant vertrouwen,

 

Ofschoon uw vrient soo ras vertreckt.

 

Geen vier, maer een

 

Vermocht alleen

 

Genoegh om mij te binden in de vlugt,

 

Die scheijden most, en noch om 't scheyden sucht.

 

 

 

4.

 

Klaegh dan niet over dat besoecken:

 

Maer laet mij klaegen wat een smert,

 

Wat pijnigingh en wat versoecken

 

Die korte vreugde liet int hert.

 

Die nodigingh,

 

Die wijgeringh,

 

Dat afslaen van het aengebode soet

 

Dwerst mij geduerich door 't verstelt gemoet.

 

 

 

5.

 

Ick most, 't is waer, een afscheyt geven,

 

Maer 't was een afscheyt nae den schijn,

 

Nae 't uyterlijck, met tegenstreven

 

Van 't innerlijck en herte pijn.

[p. 97]

 

De siele bleeff.

 

Geeff, seyse, geeff,

 

Om dat het wesen moet de leste kus,

 

Maer geef met een het hert, en bleeff aldus.

 

 

 

6.

 

 

 

Zij bleeff aldus, maar laes 't vertrecken

 

Van 't sienelijck uyt het gesicht

 

Kon echter noch al pijn verwecken.

 

Het ooge quest de siele licht.

 

O soete Brant,

 

Susanna kan 't

 

Afnemen uyt dat brandende gedigt,

 

Dat Brant geschreven heeft brant gestigt.

 

 

 

7.

 

 

 

Maer waer laet ick mij henen leyden,

 

Vervoert door voorgangh van uw lier?

 

Kon ick mijn penne soo bereyden

 

En sacht doen vloeyen op 't pampier,

 

Als d' uwe drijft,

 

Hoeveel se schrijft,

 

Noch schreeff ick meer getroffen in het hert

 

Van vreugd, van vrees, van blijtschap, en van smert.

 

 

 

Susanna Barleus.

Na dit vers van Augustus 1651 vinden we eerst in November weer eenen brief¹⁾ van Suzanne aan Brandt, die in Delft gelogeerd is.

1) Dit is, voorzoover mij bekend, de eenige der brieven van Suzanne, die in 't licht gegeven was, en wel in Het Leven van Geeraert Brandt, beschreven door Joan de Haes, bl. 15 vgg.

Waerde Vriendt,

ick weet wel dat dese voorbaricheid int schryven my niet en betaemt, die 't beter voegt eerst te sien wat een ander schrijft. en maeck het spreekwoort waer dat kreupel en manck alltyt voor willen dansen. nochtans heb ick dit niet derven laten en geschiet

[p. 98]

dit niet soo seer uijt onbedachtheit als wel om myn beloften, die ues versoeck my veroorsaeckt hebben te houden, en om te toonen hoe veel vermogen een vrient heeft op sijn vrindin, wanneer syn beleefdheit niet meer van haer eischt als sy kan geven. ue begeert van my niet anders als een teeken van myn gesondheit en geen papier, versien met wysheit en oordeel, 't geen vant vrouwentimmer niet te verwachten is, maer een papier vervult met genegentheit, daer sy de mannen niet in behoeven te wycken. dese lettren dan konnen ue sonder spreken seggen dat ick leeff, en gesond leeff, en met genegentheit tot u leeff, en vernoegt hoop te leven. nu sou dit schrift ten eynde sijn. maer ue eijscht veel, om te sien soo ick meen hoeveel schoon papier ick vuyl kan maken. ick sal ues begeerte soeken te voldoen. doch verwondert u niet indient hier me gaet, gelyck't gemeenlyck doet met de lieden van mijn geslacht, die hoe se meer spreken en schryven hoe haer onverstant beter en meer gesien werd. om dan myn foute voor ue niet te verbergen, sal ick ue laten sien dat ick geen minder teemster ben als al de rest van myn ordre, die ick licht aen myn hals sou halen en die my voorseker uit souden boenen¹⁾, soo ick haer niet gelyck wert. indien ick nu iets bysonders uytgeregt had, tsou ue bekent werden, maer de dagen van myn eenicheyt syn soo weinig datse even een getal kunnen maken, waervan ick den eene in ues dienst besteet heb met het samenvoegen van D. Poelenburgs²⁾ haken en oogen. ick ben daer bedreven als een snoek opt solder. ue sal daeruyt konnen oordelen dat men beter een domina als een domine van my sou konnen maken. ick beken gaerne dat het mannewerck is en dat sonder haer geen goe connectie of tsamenbindingh kan werden. den dach van gisteren ben ick met myn lichaem by de juffren van der Hoeven³⁾ geweest, maer met myn sinnen en gedachten

1) In den gedrukten tekst: bannen.

2) Namelijk Arnoldus Poelenburgh. Zie J. Tideman, De Remonstrantsche Broederschap, bl. 18. Met de ‘haken en oogen’ schijnt zij eene schets van de gehoorde preek te bedoelen. Zie bl. 86 vg.

3) Zie de vierde noot op bl. 92. Dit komt met de daar gegeven opmerking van van Lennep niet overeen, want deze Monsieur van der Hoeven woont te Amsterdam. Of is hij de broeder der ‘juffren’ van der Hoeven?

[p. 99]

ontrent u. Monsr. van der Hoeven, die even thuys gecomen was, verhaelde my tleven, dat hy met sijn companjon geleyt had, en vraegde wat my daer af docht. ick antwoorde syn E dat men soo met kalcoenen en andere beesten leeft, wanneer men die de keel afsteken wil, want wy weten doch wel dat luy lecker leven des menschen verderff is. ick vraegde of sy niet gedaen hadden als eten en drincken. en tscheen syn E. myn gedachten kon sien als hy met veel woorden my gingh verseekeren dat sy geen vrouvolck gesien hadden, daer ick dapper om lachte, maer dit sy aen ue alleen geschreven en niet aan de hagenaers. tnieuws dat hier niet veel is sult gy in den haeg by myn broeder¹⁾ konnen hooren, die morgen een brieff sal hebben van den voornoemden heer. houwt myn temen ten beste en gebiet my niet meer lange brieven te schryven, om uselven te befryen van tlezen, doch een dinck isser af: ue heefter ten 4 uren niet om op te staen om daer uyt te soeken tgeen der niet in is. nu heb ick noch niet getuttelt²⁾, een werck dat eertyds den wysen hooft toebetrout wiert, en daerom heb ickt my niet onderwonden, maer voor ue overgelaten. soodat hier alles aen ontbreekt en onvolmaekt is, behalven de genegenheyt die u draegt en draegen sal

Ue vrindinne

Susanna Barleus.

In Amsterdam den

15 November 1651.

Een dinck versoek ick ue dat gy u niet licht opt meer³⁾ begeeft in dit onstuymich weer⁴⁾.

1) In den gedrukten tekst staat: ‘myn broeder Antoni’. Zie over dezen broeder de noot op bl. 105.

2) Zie over dat ‘betuttelen’ de beide plaatsen uit Hoofts Brieven, die in het Uitlegkundig Wb. op de Werken van P.C. Hooft, I, bl. 139 te lezen zijn.

3) Het Haarlemmermeer. Brandt was te Delft.

4) Op het adres van den brief staat: Monsieur
Monsieur Gerardus Brandt de Jonghe ten huyse van Sr. Jan Willemse Persyn, in de schenkkan by de Rotterdamsche poort tot Delft.

[p. 100]

Thans moeten wij, opdat toch de correspondentie van Brandt en Suzanne zoo volledig mogelijk worde medegedeeld, spreken over het gedicht Aen joffr. a. b., dat we boven, bl. 64 vg., in zijn geheel lieten afdrukken, en waarin Brandt ook over Suzanne schrijft. Twee der drie dames waren ongetwijfeld Margareta de Bisschop en Suzanne Barlaeus. De derde is de zuster van een van die twee. Nu weten we niets van eene zuster van Margareta, en passen de initialen a. b. juist op Anna Barlaeus (zie boven bl. 92, noot 3), zoodat we vrij zeker in dezen aan haar te denken hebben. Anna was in Augustus 1651 ook met Suzanne in Zoetermeer geweest. a. b. had trouwens ook Adriana Barlaeus kunnen zijn; maar dit kan hier 't geval niet wezen, want Adriana was toen reeds gehuwd. We weten dat de juffrouw, aan wie deze brief gericht is, dien dag haar jaardag vierde:

‘en nu ghy jaerigh zijt

Soo wenscht hy dat u een van dryen haest verblijdt:
De langste Geeraerdt die te langh schijnt in 't begeeren,
Sal hoop ik kort zijn, dat is kort in 't herwaerts keeren.
Is dit genoegh gewenscht?’

Wie is die langste Geeraerdt? Onder Brandts vrienden van dezen tijd ken ik, behalve Gerart Heemskerk, nog slechts éénen Gerrit, namelijk Geeraerdt Pietersz. van Syl. Brandt heeft aan dezen schilder het Eerste Deel der Verscheyde Nederduytsche Gedichten opgedragen (Bijdragen, I, 5 en 6), en deze heeft een portret van Suzanne geschilderd (Bijdragen, I, 73). Of hij nu bedoeld is weten we niet, en de naam van den minnaar van Anna van Baerle zal wel nimmer met zekerheid te noemen zijn. Dat van Syl een vriend van Brandt is, en dat hij het portret van Suzanne gemaakt heeft, doet ons aan hem denken, maar meer dan eene gissing is het niet. Of van Syl in 1651 buitenlands was, is ook onbekend. Het ‘herwaerts’ in het gedicht van Brandt doelt op Katwijk, en van Syl woonde te Amsterdam. Zie in Bijdragen I, 5 hetgeen Immerzeel van hem meldt, vooral de mededeeling dat hij van 1655 tot 1658 de stad Amsterdam bewoonde. Was werkelijk de vriend van Brandt ook een huisvriend bij de van Baerles, dan zouden wij hem voor den ‘schilder’ hou-

[p. 101]

den, tot wien Brandt in 1645 de versregels richtte Op een zingende Joffrouw (Gedichten, 1649, bl. 88).

Nu in elk geval het zoo goed als zeker is dat a. b. Anna Barlaeus is, en zij den 17 December 1651 jarig was, brengt ons deze laatste omstandigheid op eene andere plaats in Brandts Gedichten op den rechten weg. We vinden in die Gedichten, 1649, bl. 81 vg. een vers Op het Jaarbanket etc. met de dagteekening 1645 12/17, dat is 17 December 1645. Geen twijfel dus of het is een gedicht van Brandt, bij gelegenheid van Anna's jaardag aan een souper ten huize van van Baerle voorgedragen.

We komen, om tot Suzanne terug te keeren, ongemerkt tot 20 Januari 1652, haren jaardag. Ook thans zond Brandt haar een gedicht, dat men aantreft in zijne Poëzy, 1688, bl. 235 vgg., en dat we om de volledigheid opnemen, evenals het daar onmiddelijk op volgende antwoord van Suzanne.

Wat dank, wat lof zal ik myn God, myn Schepper geven,
Om dat ik, ô vriendin, deze uuren magh beleven,

Om dat ik u magh zien op uw geboortedagh?

Dat nu de tranen weer verkeren in een lach,

Myn vrees in zoete rust, myn zorg in dankbaarheden
Tot hem, die 't alles is; die gisteren, die heden,

Die morgen, alles gaf, en geeft, en geven zal.

Want u verkreeg ik door geen redeloos geval.

Godt gaf my een vriendin: en geeft nu, dat haar leven
Verstant en oordeel heeft om my noch meer te geven:

Om my een gezellin in voor- en tegenspoet,

Een medehulp in noodt, een troost, die zorg verzoet,

Een blyschap in myn ziel en in myn arm te brengen.
Een weelde, die de jeugt en 't leven kan verlengen

Die 't al verzacht, verwacht, veracht daar d'oude haat

Der werelt ons door dreigt: die een gerusten staat

Met my kan stichten door de wysheit van uw reden,
Die my kan lichten door uw uitgeleze zeden.

Dat schrander oordeel kon een baak zyn in myn nacht!

Dit gaf en geeft men wel, maar 't geen myn hoop verwacht,

[p. 102]

 

Stelt Godt in uw gewelt, gy kunt myn hoop verrassen.

 

Gy kunt uw tranen met myn hant van d'ogen wassen.

 

Ik meen de tranen, die gy onlangs hebt geschreit,

 

Toen my op zulk een traan een weêrhelft wiert ontzeit,

 

Toen gy op zulk een traan aan 't twyffelen geslagen

 

Niet wist of liefde of zorg den zegen weg zou dragen,

 

Tot dat de liefde door de tranen henen drong,

 

En het gesloten hart met blyschap opensprong,

 

En d'ogen sloten, maar 't was geen besluit van zorgen,

 

Noch endt van angst, die van den avont tot den morgen

 

Twee zielen pynigt; want ik voel 't ook als gy quynt.

 

Myn blyschap zucht en sterft, wanneer uw vreugt verdwynt.

 

Och kon ik nu voortaan al wat u dwingt bedwingen!

 

Nu zuchtge, en klaagt, en vreest met uw bekommeringen;

 

Maar ik sta tusschen hoop en vrees; en 't Jaargedicht

 

Verandert in een Bede, op dat het u verlicht.

 

Gedoog nu dat ik hier geen jaarbanket wil winnen,

 

Maar dat ik in den strydt der worstelende zinnen,

 

Die in uw hart noch duurt, en die uw ziel beschreit,

 

Naar vrede sta: zo sterve uw wankelmoedigheit.

 

Wilt gy dan vastigheit in uw gemoedt verwerven,

 

Zo sluit met my een bandt, die zorgen zal doen sterven.

 

Indien uw oog op my, en myn getrouheit viel,

 

Zo laat my eigendom genieten aan uw ziel.

 

En wenscht uw hart om my, en wil 't by my wel wezen,

 

Zo geef my dan uw hart. Verlos my van al 't vrezen.

 

Maar zo myn liefde u dwingt, gelyk uw pen bekent,

 

Wat weigert gy my dan? zyt ge overtuigt in 't endt,

 

Gelyk uw dicht my klaagt, waar blyft dan uw medogen?

 

Betoon nu dat ge zyt tot in uw ziel bewogen.

 

En ben ik 't die naast Godt u dichtst aan 't harte leit,

 

Hoe mag 't u dan van 't hart, dat het my hulp ontzeit?

 

Verhoor myn rede nu, die u aan Brandt en banden

 

En Brandt aan banden raadt om nimmermeer te branden.

 

Zo zal dees dagh dan meer als eens gezegent zyn.

 

Uw zorg zal dan uw rust uw vreugt zyn zonder pyn.

 

Zo zal de wysheit my beloven by te blyven:

[p. 103]

 

Zo zal ik dezen dagh met myn geluk beschryven.

 

Want uw Geboortedagh, medogende Vriendin,

 

Zal al uw deugden dan verbinden aan myn min.

Den xx Januarius

MDCLII.

Onlangs vont ik myn vrient met twe bekretene ogen,
Met een ontstelt gemoet, tot in de ziel bewogen

Met hem die my naast Godt het dichtst aan 't harte leit,

Om dat myn droeve zorg hem een vriendin ontzeit,

Die hy niet missen kan, en ik hem wel kon geven.
Dit 's d' oorzaak van een stryt die my bedroeft doet leven.

Dit 's d' oorzaak dat gy my zo dikmaal treurig ziet.

Dit 's d' oorzaak dat het nat uit bei myn ogen vliet,

Die voor u open staan; doch 't hart houdt noch verborgen
Het geen u liefde hoopt, maar myne min leert zorgen.

De liefde tot my zelf wil dat ik my onthou:

De liefde tot myn vrient dwingt my tot zyne trou:

De liefde tot myn plicht roept, dat ik niet kan laten
Hem die my lieft uit liefde en liefde zonder maten:

Dit stryen is myn stryt, dit houdt my heel verwart,

Dit berst ten ogen uit door een gesloten hart.

Een hart, dat altyt wil en wenst by u te wezen,
En altydt wederkeert, door minnen, hopen, vrezen.

Nu weet gy, waarde vrient, wat uw vriendinne quelt,

Als gy haar somtyts vindt ontvrolykt en ontstelt.

Dus treurig vont gy haar, toen gyze quaamt verrassen,
En uit medogentheit de tranen af kost wassen;

Niet met gesogt gevlei, maar met u wyzen raat,

Waar door gy haar terstont bragt in een blyder staat,

Met raat, die rede bragt, en hadt zo groot vermogen,
Dat zy het hart ontsloot, en sluiten deê myn ogen.

Een raat die zonder bandt my binden kon aan banden,

En raden aan een Brandt om nimmermeer te branden.

Januar. MDCLII.

Zusanna Barleus.

[p. 104]

Beide gedichten zijn belangrijk, en al mogen alle omstandigheden voor ons niet duidelijk zijn, zoo veel blijkt dat Suzanne, al werd nu Brandt ook Predikant, toch eenige bezwaren had tegen een huwelijk met hem, en dat zij soms ‘bedroeft’ was¹⁾.

Waarschijnlijk reeds in 't begin van dit jaar is Brandt Proponent geworden, en wellicht werd toen de verloving publiek. De eerste brief, dien we nu weer aantreffen, is van 5 Mei 1652.

1) Liever dan hier gissingen te maken over de oorzaken dier droefheid verwijs ik den lezer naar eene ‘Verhandeling over de Geveinstheit’, door G. Brandt geschreven, en geplaatst achter Het Leven van Geeraert Brandt, beschreven door Joan de Haes, bl. 235 vgg. In het Bericht aan den Lezer voor dat Leven wordt medegedeeld dat die Verhandeling ‘door den Heer Brandt in zyne jongkheit is ontworpen, en (zoo wy meenen) gericht aen Jongkvrouwe Suzanne van Baerle, in dien tyt zyne waerdste vriendinne, en naderhant ook door een gelukkigh huwelyk zyne echtgenoote’. Ik geloof dat die meening juist is. En, indien zulks zoo is, dan is die Verhandeling belangrijk.

Allerlieste.

Gisteren heb ick ues papieren neffens de soeticheyt, en van daeg ues ingesloten briefkens ontfangen. ick was van meninge desen naermiddagh aen ue te schryven, doch om uw verlangen niet te verlenghen neem ik dit uertje voordemiddagh waar, twelk ue desen een dach te eer sal doen hebben. ick merck uyt uwe schryven dat myn langh verblijf alhier u oorsaeck begint te geven tot moeyelyckheit, de welke ue haest sou benomen syn indien ick alleen na myn genegentheit te werk mogt gaen. het ongenoegen dat ick hier selfs uyt gevoel leert my aen het uwe gedencken, maer waerste vrient, tis my niet wel mogelyck in uw atwesen te toonen hoe aengenaem my uw bywesen is. laet u dit genoeg syn dat ick waer vinde tgeen ue eertyts schreeft van 2 eensgesinde personen, dat als de eene klaegt d' ander de smert gevoelt²⁾. ick en ben soo geluckich niet als ue om mijn gedachte door schryven uijt te drucken. hoop hetselve mondelingh beter val sal hebben, in onse byeencomst, die na myn voornemen int laest van d' aenstaende week sou syn, doch sal door tussen-

2) In zijn gedicht van 20 Januari 1652 (zie bl. 102).

[p. 105]

comen van iets, dat hier noch te doen is en daer ue niet gans af hebt dat ick schryf, noch 3 of 4 dagen langer vallen. bidde dat ue patientie aen desen corten tyt sich niet wil binden. ondertusche wensche ick dat myn comste soo veel aengenaemheit by ue mach vinden dat daerdoor alt verleden en geleden, vergeten en verbetert mach werden. van andere saecken daer ue af schrijft sal ick by gelegenhyt myn oordeel beter af spreken als schryven. wens ue ondertusschen neffens de uwe alle welvaren en heyl.

ick kan niet nalaten te schryven dat de saken van myn broeder Antoni¹⁾ tot syn ongeluck en tegen ons aller meninge afge-

1) Deze was in krijgsdienst. Hij was de jongste broeder van Suzanne. Zie R. Ansloos Poëzy, uitgegeven door Joan de Haes, bl. 370. Den 9 September 1659 zond Brandt (Poëzy, III (ed. 1727), bl. 51 vg.) een' ‘Brief aan den Bruidegom Antony van Baarle, Luitenant over een vaandel voetvolks ten dienste van Hunne Hoog. Mog. en de Bruit Joffrou Walburg van Bokhoven’. In dien brief schrijft Brandt o.a.:

‘Met dat ik uw brief ontsloot

Ging ons hart met eenen open.
Wenschen borsten los met hopen.

't Hart ging voor, dat wou ter feest.

Was ook 't lichaam los geweest,

't Hadt zich naar Cadzant begeven.
Nu is 't hier in 't Veen gebleven.

Wees te vreên dan met het hart,

Dat zich in dit wit en zwart

('t Geen ik zonder kunst verspil)

Zo niet toonen kan als 't wil.

Is myn rymen u te stom,

Broeder, Vrindt, en Bruidegom,

Denk nu vry die geest is heenen,
En in veenlucht lang verdwenen.

Met veel ander werks verkropt,

Werdt die ader toegestopt.

Vaart dan wel vereende menschen.
Of de menschen u wat wenschen

't Rechte goedt komt af van Godt. enz.

In Vos' Gedichten, I (1662), bl. 720 wordt een versje gevonden ‘Op de doodt van Jozyna Barbera, dochtertje van den E. Heer Antony Barleus, Kapitein etc.’

[p. 106]

daen syn. Van swieten heeft een vaendel aen syn neef self gegeven, soodat op menschen niet te vertrouwen is, doch hout dit stil, ten waer ue daar iets of hoorde of van famieljare vrinden na gevraegt wiert. men sal sien wat hier nu verder in te doen staet. wy syn in dit stuk seer verset, als ue kan denken en maeckt dit onder ons groote onlust en sorgh om vele reden, maar wat raet. patiencie. geluckich sijn se die sulke luyden niet van doen hebben. tgelt sal van ons soo haest mogelyk is verwacht werden. vaert wel, godt bewaer myn vrient. ick blyf ue

genege vrindin

Susanne Barleus.

Den 5 Mei 1652.

Groet juffr. Eva de Bruyn. ick sal van de week noch eens schryven. gaet eens by myn suster de Wolf¹⁾ en doet myn groetenis en segt haer dat ick de huyck mede sal brengen²⁾.

Reeds vier dagen daarna schreef Suzanne weer.

1) Adriana van Baerle huwde 22 Nov. 1642 met Karel de Wolf. Zie de Dichtkunst van Jan Vos (1658), bl. 263 vgg. en Barlaei Epist. 889: ‘Est mihi domi sponsa, filia natu maxima, Adriana, quae juveni Roterodamensi Carolo Wolphio nubet’. Zie mede Barlaei Epist. 893-899, en Hoofts Brieven, IV, 66, 310 en 367.

2) Op het adres van den brief staat:

Aen Monsieur
Gerardus Brandt de Jonge
tot Amsterdam.

Allerlieste.

ick ben van meeningh op saturdach 't huys te syn, soot godt toelaat, int geselschap van juffr. Overbeeck en een van haer broeders. wy sullen van hier met de wagens op Haarlem ryden, die gewoon syn op de schuit van 5 of 6 te ryden, soodat ue my nu niet hoeft te halen of ergens te wachten. ik had u gedacht te verrassen, doch vreesende of ue na myn vertrek mocht schryven, sal ick niet derven laten u dese toe te senden. morgen wachten wy het geld. dit schryf ick te post. ick ga na de kerk.

vaert wel tot saturdagh. dan hoop ick ue self te spreken van tgeen de tyt nu niet toelaet te schryven.

Op hemelvaertsdach

9 Maij 1652.

Uwe vrindin

Susanna Barleus.

[p. 107]

Dese brief kost ick te middach niet besteld crygen. de meit was uit. van dese namiddach hebben wy het geld ontvangen. uwen brief hoop ick met de mond te beantwoorden. segt eens tot onsent dat ik Saturdach denck te komen, en groet juffr. de Bruyn en D. Loedingh, die ick wel geluk wensch met syn speelnootschap alsoo ick niet en twyfel of D. Ewyck¹⁾ sal dese stacie helpen houden. juffr. Petiet sal speelnoot syn, neffens een Tetje Heemskerk. maar ick teem weer, en vergeet van blydschap dat ick myn vriend haest sal spreken. adieu²⁾.

In dezen brief wordt van speelnooten gesproken, en Suzanne zal reizen in gezelschap van Juffr. van Overbeek en een' van haar broeders. Beide gegevens brengen ons tot de gissing dat Suzanne en Brandt den 28 Mei 1652³⁾ gasten zijn geweest op de bruiloft van Joannes van Overbeke en Klara van Baserode, en dat Brandt daar zelf het bruiloftsdicht voordroeg, dat men in de Versch. Ned. Ged. II, 43 (zie boven, bl. 31) en in Brandts Poëzy, 1688, bl. 272 vg. kan lezen.

In dit jaar 1652 werd Brandt benoemd tot Predikant te Nieuwkoop. In Mei 1652 was de Predikant der Remonstrantsche Gemeente te Nieuwkoop, Nicolaus Borremans, beroepen te Maasland. Hij had het beroep goedgekeurd of aangenomen, maar vertrok niet terstond daarheen, want op 6 Augustus 1652 treedt hij in de Groote Vergadering der Broederschap nog als Predikant van Nieuwkoop op. In zijne plaats werd nu te Nieuwkoop de Proponent Geeraerdt Brandt beroepen. Zie over dit punt J. Tideman, De Remonstrantsche Broederschap, bl. 100 en 195.

Of Nicolaus Borremans, die met Brandt bevriend was, hem

1) Jacobus Evicius of Ewijck was van 1645 tot 1654 predikant bij de Remonstrantsche Gemeente te Delft. Zie J. Tideman, De Remonstrantsche Broederschap, 68.

2) Het adres van den brief is:

Monsieur Gerardus Brant,
op 't rockin
tot Amsterdam.

3) Waarom Brandt zelf den 4 Juni 1652 niet op de bruiloft van zijn' vriend Gerart Heemskerk is geweest (zie boven bl. 33) is niet bekend.

[p. 108]

in dezen geholpen en gesteund heeft weten we niet. Toch is het wel aan te nemen. Hier herinner ik er nog even aan dat Brandt (zie boven bl. 31) een gedicht maakte Op den Geboortedagh van Anthonie Borremans, een' zoon van dezen Nicolaus¹⁾.

Brandt mocht verheugd en tevreden zijn dat hij, na nog geen jaar Propenent te zijn geweest, reeds eene plaats had, en wel kon hij (zie bl. boven bl. 30) van deze maand Augustus zeggen:

‘De Maendt die my gelukkigh maekt
Door 't eindigen van veel ellenden’.

Den 8 September 1652 had het huwelijk van Dominee Geeraerdt Brandt en Suzanne van Baerle plaats. Ds. Loeding zond hun zijne Huwelijx-rijmen (zie boven bl. 66 vg.). Zoo waren nu twee der drie Gerrits (zie boven, bl. 65 en 100) getrouwd; of ook de derde zijne Anna tot vrouw heeft gekregen, dat meldt de historie niet.

Maar wèl weten we dat Suzanne en Brandt een gelukkig leven als echtgenooten gehad hebben. Brandts verzen²⁾ zijn nog over, die het ons duidelijk genoeg aanwijzen. En ook Brandts kleinzoon, de Haes, vertelt van zijne grootmoeder dat zij twee en twintig jaren ‘in echt en wonderlijke eendracht’ met zijnen grootvader heeft geleefd.

1) Volgens J. Tideman, De Remonstrantsche Boederschap, 368 en van der Aa's Biogr. Wb. II, 941, was Antonius Borremans, die in 1671 te Gorinchem beroepen werd, de oudste zoon van Nicolaus. We zullen dien Antonius wel denzelfden persoon durven noemen als den Anthonie, wiens geboortedag Brandt bezong. De vraag in noot 3 op bladzijde 31 van dit deel der Bijdragen dient dus bevestigend te worden beantwoord. Volgens Tideman t.a.p. bl. 366 is Nicolaus eerst in 1648 Proponent geworden. En het in de noot op bl. 31 vermelde huwelijk van Dominee Borremans had in 1645 plaats. Die twee gegevens had ik niet weten te combineeren, en daarom mijne vraag. Ik gis nu dat het D. op den titel van het bruiloftsdicht van 1645 er later voorgevoegd is. Vergelijk nog Dr. H.C. Rogge's Cat. der Pamfletten-verzameling van de Boekerij der Rem. Kerk te Amst. Stuk I, Afd. I, bl. 240, waar N. Borremans ook genoemd wordt als de verzamelaar-uitgever van Brandts Gedichten van 1649 (zie mede Navorscher, XIV, 171, 208, 267 en 328).

2) Poëzy, ed. 1688, bl. 246, 401 vgg., 430 en 460.

[p. 109]

III.

Van de briefwisseling van Oudaen en Brandt bestaan nog slechts een tiental brieven, die hier den lezer worden aangeboden. De eerste brief is, voorzoover mij bekend, de eenige van de tien, die uitgegeven is, en wel in Het Leven van Geeraert Brandt, beschreven door Joan de Haes, bl. 125 vgg. De negen andere worden bewaard in de Bibliotheek der Rijksuniversiteit te Leiden, en maken daar een deel uit van de aanzienlijke verzameling brieven, die eens het eigendom zijn geweest van den bekenden Geeraert van Papenbroek.

Aan Dr. W.N. du Rieu te Leiden breng ik bij dezen mijnen dank voor het mij gedurende eenigen tijd ten gebruike geven van deze en andere brieven uit de Leidsche boekerij.

Eerwaardige en zeer geachte vriend,

Ik hebbe al lang de genegentheit gevoelt, om onze vriendschap, die in de jaren onzer jeugt haren aanvang heeft genomen, door een lettertje van aanschryving eenigsins te vernieuwen, en als wederom wakker te maken, dewylze door verscheidenheit van beroep, en veellicht ook door ver afgescheidene afwezigheit, tot eenige verkoeling schynt gebraght te zijn. Ziende evenwel dat een gelijke neiging in veel deelen onze gemoederen aan den anderen verbond, en dat d'eenzedigheit een' allerschoonsten trek van vriendschap maakt, hebbe ik, gelijk gezegt, al lang genegen geweest de kennisse daarvan wederom op te vatten, om dat deze maar alleen onder de levenden plaats heeft, en ons daarvan somtijts zoo haast de gelegentheit benomen is. Voornamelijk hebbe ik dit in den zin gehad, toen ons Uw E. Historisch verhaal sedert de Reformatie door den druk wiert mede gedeelt¹⁾;

1) Op het in 1657 verschenen Kort verhael van de reformatie en van den oorlogh tegen Spanje in en ontrent de Nederlanden tot den jare 1600 was in 1663 gevolgd het Verhaal van de reformatie in en omtrent de Nederlanden. Zie de Haes' Leven van Geeraert Brandt, bl. 23, 24, 25 en 37; Rogge's Beschrijvenden Catal. der Pamfletten-verzameling van de Boekerij der Remonstrantsche Kerk te Amsterdam, Stuk I, Afd. I, bl. 173 vg.; en Dr. G.M.C. Loeff, De Nederlandsche Kerkgeschiedschrijver Geeraardt Brandt, bl. 22-26, 27, 28, 29, 31, 136.

[p. 110]

waarin ik Uw E. aanmerkingen, byzonder omtrent de ontdekking van den zeer verdorven aart des Pausdoms, zodanig heb bevonden, dat ze my ten hoogste behagelijk en welgevallig zijn geweest; want, ik weet niet door welke ingebore neiging, of erfbezit mijner Voorouderen, door een bykomende overweging en redenmatigheit gesterkt, ik voele zodanigen ingedrukten afkeer, en vergruwing, van alles, wat die Roomsche Kerk, als zodanig, eigen is¹⁾, (gelijk ik, opdat ik dit in 't voorbygaan zegge, in 't korte, zoo my d' Almaghtige hiertoe het leven spaart, door eenig werk, althans by my onder handen, noch nader hoop te toonen) dat het my niet anders als ten hoogste welsmakelijk is, 't geen met reden haare in den gront verdorventheit voor de werelt ten toon stelt, om alle menschen daar van af te schrikken. Ik zegge, met reden; omdat eenige verwerping, of benadeelende afmaling, die niet de rede tot haar richtsnoer heeft, my echter noit door ingenomenheit (indien ik my zelven hier in kenne) tot eenige meestemming heeft kunnen vervoeren. En gelijk ik dan in Uw E. gemelde werk deeze vereischte hoedanigheit ten volle meene gevonden te hebben, zoo heeft het my niet anders als een volkome vergenoeging kunnen baren; waarvan, dat ik mijne gemoeds toegenegentheit niet betuigt hebbe, ik weet naulijks door welke versloffende nalatigheit het by gekomen is: tot dat het Uw E. belieft heeft, my met Uw E. heerlijk Vredegebed²⁾, en daarin

1) Zie mede van Hoogstratens Leven van Oudaen, bl. 58 vg.

2) Namelijk de Bede voor den Welstandt des Vaderlandts, te vinden in Brandts Poëzy, 1688, bl. 32-36. Het gedicht schijnt afzonderlijk te zijn uitgegeven. Van den Bisschop werd o.a. gezegd:

‘Deez Myterdrager

Draagt zich nu als een plager,

Kiest voor kouters stale zwaarden;
En voor lamren oorlogspaarden,

Trots van draf;

En zijn staf

Leit hy voor de krygspiets af;

De myter voor 't helmet;

Den tabbert laat hy 't harnas dekken,

Root besmet.

Kan hy dus een Herder strekken
Met de wolven op te wekken?

Stryt hy dus voor zyn geloof,

Zo heet op roof?’

[p. 111]

een uitgedrukte print van dien verkeerden Roomschen onderharder en Bisschop van Galen, my als eerst wederom aanmanende te vereeren; waervoor Uw E. ten hoogsten ben bedankende. En om van mijnen kant te doen zien, dat die eens gevatte neiging noit zoo ontwortelt word, of zy keert somtyts tot haar' eersten aart en indruk weder (ik spreke nu van de genegentheit tot de rijmkonst, die een poos lang by my als verstorven gelegen heeft) hebbe ik wel willen deze mijne ontworpene gedachten, op de Verzoeking onzes Zaligmakers, thans van onder de persse gekomen, tot een geringe betuiging van dankbaarheit hier nevens doen gaan: wel wetende, dat de Dichters, die dikmaals by de Schilders vergeleken worden, ook hierin de zelven gelijk zijn, datze, terwijlze hun eigen konststukken bearbeiden en uitwerken, ook die van anderen hunne winkel, of immers kabinet- en oeffenkamer, zoeken by te voegen; als zijnde zelfs in 't gemeen de meeste liefhebbers, veellicht om datze hun eigen oordeel een allerrechtmatigste keur durven toevertrouwen; 't en zyze achten zich zelven zoo verre boven alle gelijkheit met anderen gestegen te zyn, datze, by de hunne alle andere vergelijking verachtende, ook alle aanmerking van 't geen eens anders is, ter zyde en achter rugge stellen. Doch 't geen ik weet dat alhier, aangaande 't mijne, wat de konst belangt, in geene aanmerking komen kan, zal acht ik d' uitgekoze stof vervullen. Ontfang dezelve met zoodanigen toegenegen gemoed als waar uit ze toegezonden word; en in de vernieuwing uwer vriendschap, nevens zijne hertelijke toewensching van alle zegening naar ziel en lichaam, ook aan alle die Uw E. lief zijn,

Uw E. gansch geneigden vriend en dienaer,

Joachim Oudaan.

Te Rotterdam den

7 February 1666.

[p. 112]

D. Gerard Brand.

Waarde en zeer bijzondere Vrind, en Broeder in Christo. Na dat ik de gelegentheijd niet en had met uw' E. te kunnen spreken, vermits uw' vertrek, had ik uw' E. vrij veel te zeggen, van dingen die mij al bedenkende in 't zin quamen, en misschien in de vergrooting van uwe Historie der Reformatie eenige aanmerking zouden kunnen verdienen. Ik zalze dan alhier op het papier neerzetten, niet juijst gelijk een welvoegzame aaneenbinding van tijd, of stoffe, of stijl vereijscht, maar gelijk ze mij nu vervolgens wederom in gedachte voorkomen.

Gij merkt aan de schrikkelijke scheuring in den jaare 712 tot Gent ontstaan, uijt Hoofds Hist. de welke ik meen dat de Heer Hoofd uijt N. Burgundus heeft ontleent, alzoo bespeuren kan dat hij in verscheijde dingen van gemelden Heere word gevolgt. de zelve dan gedenkt dezer scheuring op zijn 127^ste blad in 4^to maar voegt er terstond bij, Exin continua pax, ac durata in Romanam sedem fides ac longa securitas ecclesiae. Cuius tranquillitatem anno MCCCCXLIV homo plebejus Duaci sollicitare ausus, petitis ab Archiepiscopo judicibus violatae religionis poenas primus exolvit etc. Vremd dunkt mij dat hij dit zeijt, dewijl, volgens getuijgenisse van anderen, in uwe Historien aangeroert, overvloedig genoeg bewezen word, dat 'er, en, meer opstand tegen de Roomsche kerk, en, het ombrengen van veelen om de zelve, in deze tusschentijd, voorgevallen is. Ook word dit voorval te Douaij van Uw' E. op dezen jaare, mijns wetens, niet gedacht; ten zij het het zelve zij met het gene Uw' E. stelt op het jaar 1421, pag. 45¹⁾.

Lodewijk van Beijeren zeijt Burgundus (in de beschrijving van des zelven Keijzers leven, op het laatste blad) dat na zijn dood van den Paus Eugenius, als ook van het Concili van Basel, Roomsch Keijzer word genoemt²⁾.

Uijt de mond van P. Scriverius hebbe voor waarachtig hooren vertellen, dat in het beleg van Leijden, toen het Papierengeld was gemunt, over het opschrift des zelfs bij den predikant,

1) Vergelijk Brandts Historie der Reformatie, I (1671), 31 en 42.

2) Daarom spreekt Brandt in de Historie der Ref., I (1671), 28 ook van ‘Keiser Luidewijk’.

[p. 113]

den Taling genaamt, op den predikstoel wierd geschrolt, en tegen de magistraat uijtgevaren, dewijl 'er op stond Haec Libertatis ergo; maar dat'er op had moeten staan Haec Religionis ergo: welke berisping zoo hoog ging, dat de Secretaris Jan van Hout (een man van forssen inborst, en van wien een spreekwoord in zwang ging, gepast op zijne heerschachtigheijd het Hout dwingt den Hond, spelende op het zegswoord dat die van Leijden Hondehangers zijn) zittende nevens den Burgemeester Vander Werf in het Heerengestoelte, een geladen pistool uijt den zak trok, zeggende tot den Burgemeester, Wil ik hem 'er aflichten? meenende van den predikstoel; 't geen den Burgemeester wijsselijk schutte, en zeijde, wat zoud gij beginnen, wat onrust zouwt gij aanrechten¹⁾.

Taxa Camerae Apostolicae of Prijskaart²⁾ op alle de zonden is gedrukt (na de exemplaren van Roomen en Parijs) te s'Hartogenbosse, bij Steven du Mont; en geautenthiseert bij twee Schepenen en den Secretaris dier Stede. Of gij ze gezien hebt weet ik niet.

Indien iets belust waart te doen aangaande 't leven en de bedrijven van Leijcester, een wijdluftig verhaal hier van, en waar in zoodanige staaltjes die bijna ongelooffelijk schijnen, en tot nochtoe noijt in 't licht en zijn geweest, is onlangs bij geval iemand van mijne vrinden in handen gekomen, en waarvan ik mij sterk make Uw' E. het gebruijk te zouden kunnen beschaffen. doch is een Engelsch manuscript, en, gelijk uijt vele omstandigheden aftenemen is, al bij 't leven van Leijcester zelf geschreven, hoewel tot na zijn dood uijtgestrekt, maar, gelijk waarschijnlijk is, 't geen om de tederheijd der stoffe in die tijd noijt het licht heeft mogen of durven zien. Die 'er mij onder 't lezen eenige dingen uijt vertaalt hebben (want het Engelsch zelf versta ik niet) waardeeren het voor een stuk van ongemeene prijs. kan 'er Uw' E. zich van dienen, of de smaak begeerlijk van voorstellen, zulks wetende zal mijn best doen, om het zelve Uw' E. te behandigen.

Een paapsch klooster-manuscript (ut mihi videtur) mij voor eenige tijd in handen vallende, bevinde ik ook daar in een pre-

1) Dit verhaal is door Brandt overgenomen in de Hist. d. Ref. I (1671), 554, maar hij spreekt van ‘een der Predikanten’, zonder den naam te noemen. En de Secretaris Jan van Hout wordt daar ‘een seker Amptenaer der stadt’!

2) Men leze Brandts Hist. der Ref. I (1671), 39.

[p. 114]

dikatie of twee van dien befaamden J. Brugman, van woord te woord gevolgt, 't welk alhoewel van niet veel aangelegentheijd echter zouw kunnen dienen tot voldoening der nieuwsgierigheijd.

Historie en geschiedenisse van het vangen Christophori Fabritij, en Olivarij Bochij, met alle 't gene daar aan vast is¹⁾, mitsgaders alle de brieven, heb ik, te Antwerpen gedrukt a^o 1582.

Het Boekje²⁾ van Harman Schinkel hebbe niet kunnen bekomen; de Nicht alhier, diens overgrootvader Schinkel is geweest, zeijt haare laatste exemplaar weg vereert te hebben, menende weder andere te kunnen bekomen bij den drukker Waalpot tot Delft, doch die zeijde toen gene te kunnen vinden, en niet te weten of hij 'er noch wel een van overig had. Willem van Heemskerk³⁾, weet ik wel, heeft 'er voor deze een gehad. In de beschrijving der Stad Delft⁴⁾, van dezen jaare in 't licht gegeven, word mede van Schinkel gewag gemaakt, en eenige bijzonderheden van gemeld.

Van mijne twee brieven van Gerard Mercator, den Atlas-schrijver, zende den eene in originali, en den andere in kopij; alzoo mij deze om haar stoffe zeer aanmerkelijk schijnt. ook is het laatste gedeelte dezer originele een vervolg van stoffe van den andere.

Onder mijne dubbelden heb ik geen bijzondere, als eene van Andreas Rivet, en Prato a Crast, eene van Eduardus Poppius, als ook d' ondertekening van Gebhard verdreven Keurvorst van Keulen, die het Pausdom verliet, en een vrouw troude⁵⁾; deze indien Uw' E. dienst kunnen doen staan te uwen gebiede, als mede eenen fransen brief ondertekent bij Viglius Zwichemus; want alhoewel geenen anderen brief van den zelve en hebbe, zoo hebbe echter des zelfs Codicillare dispositie, voor Notaris en zeven getuijgen (zijnde alle voorname Heeren dies tijds, aan het Hof te

1) Zie Brandts Hist. der Ref. I (1671), 262-264.

2) Brandt, Hist. der Ref. I (1671), 482-484. Brandt citeert sijne laetste brieven, door Dirk van der Burg uitgegeven. Dit zal het bedoelde ‘Boekje’ zijn.

3) Dezelfde, van wien boven, bl. 33-35, gesproken is. Ter aanvulling van het daar medegedeelde diene dat in Oudaens Poëzy, I, 327-333 eenige gedichten op door hem ‘bediamantstifte’ roemers enz. worden gevonden.

4) Waarschijnlijk wordt hier de Beschrijvinge der stadt Delft door D. van Bleyswyck Ez. bedoeld.

5) Zie Schlossers Algemeene Geschiedenis, XIII, 238-240.

[p. 115]

Brussel) die alle benevens Viglius de zelve ondertekent hebben, zoo dat ten gevalle van een goed Vrind den gezeijden brief zal kunnen en willen missen.

Hier bij doe een vodderijtje van 't Sacrament ter Heijlige Stede, t' Amsterdam gedrukt 1568. Als ook een belijdenisse des geloofs van Koning Jacobus van Schotland, van den jaare 1581. De welke alhoewel beijde van weijnig belang, echter misschien Uw' E. ergens in zouden kunnen te stade komen. Gelieft alles in het goede te nemen, en te erkennen tot een betuijging van aanhoudende vrindschap; en dat ik ben en onophoudelijk blijve

Uwe E. zeer geneijgde bereijdwillige

Vrind en Dienaar

Joachim Oudaan.

Rotterd. 24 Julij 1669.

D. Gerard Brandt.

Waarde, en zeer bijzondere Vriend. Op uwen aangenamen van den 8^en dezer, hebbe tot nochtoe uijtgestelt te antwoorden, om dat van zeker Vrind toezegging had van te zullen bekomen het boekje van H. Schinkel¹⁾; doch tot noch toe in de zelve hoop te leur gestelt, hebbe niet willen mijne antwoord verder verwijderen. Ik bevinde dan in den uwen ingesloten eene wijdluftige lijst van Autographa, meerder dan ik verwacht hadde. Ende indien het niet te zeer met de beleeftheijd en vriendenplicht en streed, ik zoude ze altemaal, uijtgezondert eenige weijnige, waarvan ik voorzien ben, wel begeeren. Die mij dan gebreken, zijn deze²⁾:

Aitsema

Arminius

Beverovicius

Buchelius

Cats

Clusius

Conringius

Cuneus

Curcellaeus

Honardus

Hooft

Huigens

Louijse de Collignij

Joh. Is. Pontanus

Scototarratius

Tesselschade

Tilenus

Westerbaan.

1) Zie de tweede noot op de vorige bladzijde.

2) Brandt noteerde in margine: C. Boyus, van der Burg, Episcopius, J. Forestus, van der Myle, Is. Dorislaus, Jos. Sacema, Spanhemius, G. Staekmans. - Verder is (waarschijnlijk door Brandt) voor alle door Oudaen genoemde namen een streepje geplaatst met uitzondering van Arminius, Tilenus en Loijse de Colligny.

[p. 116]

Van wijlen Uwe Eerw. Schoonvader de Heer Barlaeus hebb'er een van 't jaar 1610 doch het papier vrij mishandelt; van D. Episcopius hebbe niet dan een simpele ondertekening, met anderen gemeen; van Forestus is het onderschrift enkelijk Forestus, zonder voornaam, of jaar-tekening, zoo dat onzeker ben; van Ruarus en Uijtenbogaart hebbe icse die goed zijn. Die Uw' E. zal believen te missen, en mij toe te schikken, zal met de hoogste verbintenis ontfangen, en de afschriften in 't kort te rugge zenden. Die van Viglius gaat hier ingesloten. Indien Uw' E. dienstig achte de afbeelding van Engel Merula, dien vromen en oprechten ouden Hollandschen Martelaar, in den nieuwen druk van Uwe E. Verhaal in te vlijen, ik meen dat ik Uw' E. de aftekening des zelfs zouw kunnen doen hebben na des zelfs schilderij, zijnde principaal, welke tegenwoordig bewaart word in het Weeshuijs in den Briel. Ook berust alhier noch, onder de Afkomelingen, de schilderij van Paap Hubrecht Duijfhuijzen; of zulks te weten Uw' E. te eeniger tijd te stade komen kost. Ik blijve

Uw' E. zeer geneijgde Vrind en Dienaar

Joachim Oudaan.

Rotterd. 22 Augusti 1669¹⁾.

1) Op het adres van den brief staat:

Eerwaardige Godvruchtige
D. Gerard Brand, Bedienaar der Remonstrantsche
Gemeente
tot
Amsterdam.
onder Vrinds Couverte.

D. Brand. Eerwaardige, zeer bijzondere Vrind.

Ik kome zoo uijt den huijze van eene Vander Hoeve, getrouwt met een zoons dochter van Hubert Duijfhuijzen; te welken huijze des zelfs Duijfhuijzens afbeelding, levens-groote, gevonden word; mijn hoop en voornemen was den zelven te kunnen bewegen, om hier van een aftekening te mogen maken, doch alle redenen te vergeefs gequist, het slot is, Aber das werd nicht 't zeyn. Tot eens zoons zoon, waar ten huijze mede een afbeelding is, in een

[p. 117]

altaarstuk, dat van de Schilder Zorg geoordeelt word vrij wel gedaan, en meer dan honderd gulden waardig te zijn, vonden het humeur noch veel verwarder, want alzoo deze is een hevig voorstander van de Publique Kerk, dunkt mij in den zelven bespeurt te kunnen worden de erffenis, niet van den aart zijnes Grootvaders, maar van die hevigheijd en bitterheijd waar met dien goeden man, in zijn tijd, van de Kerkelijken bejegent is; zoo dat hier wederom bevestigt word het zeggen dat de Heer Hoofd van de Neijen, Marten en Jan, vader en zoon, gebruijkt¹⁾. Immers hij liet zich hooren, dat hij eens het tafereel al uijt de lijst had genomen, en het op het vier gelegt, om te verbranden, doch dat hij zich bedenkende het wederom te rugge trok, maar dat hij dat veel liever noch op staande voet zouw doen, dan 'er eenige afbeelding van te laten nemen. Quid huic hominum generi facias, tam tetrico, obstinato, et perverse sapienti? Uijt monde van Vander Hoeve, als ook van des zelfs vrouw, verstond eenige particularia, die mij niet ondienstig dachten op staande voet aan te tekenen. Dat, namentlijk, hij Duijfhuijzen, was een Schevelinger²⁾ van geboorte. Dat, voor de tijd van de Reformatie, alhier tot Rotterdam was voorgevallen, dat eene Eeuwit Prins (wijlen de Grootvader van de jongst overledene Burgemr. Adriaan Prins, alhier) met zijn eijgen koopmanschap van haring en vis gewoon was op Antwerpen te varen, alwaar hij gezien hebbende iemand om de Religie van leven ter dood brengen, daar zoodanigen schrik van had gevat, dat hij het met de hoogste verontwaardiging voor wat nieuws op zijne te huijs-komst aan zijne Burgeren vertelde; 't geen zoo verre ging, dat het gerucht daar van mede ter ooren quam van die genen, welke het zich haare plicht meenden te zijn, tegen de opkomende en inkruijpende ketterijen te waken; voor de welke dan gemelde Prins ontboden, om van deze zijn vertelling, als ook verder van zijn geloof rekenschap te geven, zoo gevielt dat Duijfhuijzen, als Priester, president van dit Collegie was, die, onder 't examineren van den

1) Hoofts Historien, ed. Hecker, II, bl. 214: ‘Waaruit men, gelyk by meenigh ander exempel, speurt, dat gezintheit in 't stuk van godsdienst en partijkeur, geen erf is’.

2) Brandt schreef er boven: Rotterdammer.

[p. 118]

anderen, zich al stil hield, tot dat den anderen op de belijdenis zijns geloofs gesommeert, zijn uijtvlucht nam, met het gemeene spreekwoord, dat zijn geloof was, gelijk de kreupele zeij tegen de Blinde: die wel doet, zal wel vinden, waar op Duijfhuijzen opstaande, hem de hand op het hoofd leij met te zeggen: Wel zoon, gaat zoo voort, dat geloof is goed, houd u daar bij, en doet'er na. En dat hij wijders het discoers zoodanig wist te dirigeren, dat het verder examineren achter wege bleef, en den beklaagde hier mede vrij gekent, en zuijver in 't geloof verklaart wierd. Die naderhand tot rijper kennisse gekomen, sedert altijd plag te zeggen, dat Duijfhuizen op die tijd oorzaak van zijns levens behoudenisse was geweest¹⁾. Zooveel vermag godvruchtigheijd met omzichtigheijd gematigt.

Verstond wijders, dat het met gemelde Duijfhuijzen eenderleij gelegentheijd had, wegens het gebruijk van zijn Vrou, als met de vier Pastoren, in den Haag verbrand; en dat hij derhalven op de zelve tijd, om de zelve oorzaak, Commissarissen van het Hof te zijnen huijze kreeg; de welke ontfangende met een groote minzaamheijd, en beleeftheijd, zeijde allang wel belust en genegen geweest te zijn, om van die materie met verstandige luijden te spreken; derhalven dat haare komst hem aangenaam was; maar verzocht (alvorens eer tot deze verhandeling te komen) dat het den Heeren Commissarissen gelieven zouw, eerst met hem wat te eeten; en dede tevens de tafel dekken, en de zelve ook van wijn voorzien, om zijn gasten wel te onthalen, die op zoo beleefde en verplichtende noodiging dit niet ontzeggen kosten; tevens had hij ordere gestelt, dat hem, bij den gene, die de taaffel diende, in plaats van wijn niet dan water zouw geschonken worden, om in alle gelegentheijd zijns verstands machtig te zijn. Aldus de maaltijd ettelijke uuren gerekt hebbende, waarin niet dan welgevallige propoosten gewisselt wierden, als op het slot des zelfs de Commissarissen van haare boodschap begosten

1) Brandts Hist. der Ref. I (1671), 613 vg. - Over het leven van Duifhuis zou men, zoo men 't wenschte, kunnen raadplegen Mr. Scheltema, Geschied- en Letterkundig Mengelwerk, Stuk II, bl. 124 vgg.; Mr. J. van Oordt, Iets over Hubertus Duyfhuis, Rott. 1841; en Dr. E. Diest Lorgion, Hubertus Duifhuis, een tafereel uit den tijd der Kerkhervorming, Gron. 1854.

[p. 119]

te spreken, zoo zeijde hij, Dit was een dag van vrolijkheijd, men moest malkandere nu met geen zwaarmoedige propoosten bezwaren, ook dacht hem dat de waardigheijd en gewichtigheijd der stoffe wel vereijschte, dat hier toe niet anders dan met bedaart verstand, en nuchtere zinnen, die met geen beneveling van spijs of drank bezet waren, getreden wierd; en derhalven dat best was hier des anderen daags 's morgens goeds tijds van te spreken, zij zouden komen zoo vroeg alsse wilden, en hem wilvaardig vinden. Dit goed gekent, en van henluijden toegestaan, vertrokken zij in haare herreberg, en hij noch van die zelve nacht te stad uijt, en voorts op Keulen, met welke slingerslag hij haare handen, en het gevaar ontging. Tot Keulen vond zich wel haast in de uijterste verlegentheijd, alzoo groot geld op zijn lijf gezet wierd, en hij van geen eenig mensch bekent, zich aan geen mensch openbaren dorst; waar 't weijnige dat hij bij hem hadde haast verteert was, en hij, mits de korts-gevolgde Troubelen, van beneden geen onderstand en kreeg; waar over in de hoogste nood, dat hij gene uijtkomst meer en wist, ging met zijn oudste zoontje aan de hand, met de tranen in d' oogen, buijten de stad wandelen. hier gemoet hem een man, die hem kende, en vrindelijk aansprak, met te zeggen, Heer Hubert, ben ji dat, heb ik u hier? waar over hij verwondert, en ontstelt, zeijt, Vriend kent gij mij, ik ken u niet; en den ander weder, Ik ken u wel, heb u dikmaals tot Rotterdam hooren preken etc. en van deze in andere redene komende, bespeurde zijne groote verlegentheijd, zeijde verder, Ik zie wel wat u schort en hoe gij te moe zijt, ik ben hier van Keulen van daan, en woon tegenwoordig tot Dordrecht, mijn koopmanschap is in Rijnsse wijn. Zie daar is een Wisselbrief op zulk een man, ontfangt die, en behelpt 'er u mede. waar op Duijfhuijzen: Ik zal geen middel hebben u weder te kunnen betalen etc. En hij, Dat's geen nood, ik heb noch meer voor u ten besten etc. Sedert is hier op zijn beroep tot Utrecht gevolgt¹⁾.

Zoo ziet men dat God uijtkomst geeft, wanneer de mensch alle raad ten ende is. Dit hebbe goed gedacht aldus hier neer te

1) Brandts Hist. der Ref. I (1671), 614 vg.

[p. 120]

stellen, 't welk of wel van geen groote aangelegentheijd, echter somtijds zijn nut zouw kunnen doen.

Om de Afbeelding van Engel Merula heb na den Briel geschreven, maar noch geen antwoord bekomen. De voornaam van den Taling¹⁾ is mij niet bekent. maar twijfele niet, of de zelve zal in de beschrijving van Leijden van J. Orlers, dewelke niet bij de hand hebbe, gevonden kunnen worden.

Omtrent vier of vijf jaren geleden, is bij mij geweest Johan van Assendelft, Dochters-zoon van wijlen de Burgemr. Vander Werf, in 't Leijds-beleg zoo vermaart. Deze zeijde verstaan te hebben, dat ik van mening was eenige Gedenkschriften uijt te geven rakende de Nederlandsche geschiedenissen ('t was op de zelve tijd dat ik bezig was met mijn werk van de Roomsche Mogentheijd, waarin eenige dingen onze oude Landt-stand rakende,) 't welk zoo zijnde bood hij mij aan om ter hand te stellen verscheijde autenthijque stukken van wijlen zijn Grootvader Vander Werf, toen onder hem berustende. 't welk ik, gemerkt onze niet ten zelven eijnde mikkende oogmerk, met dankzegging en beleeftheijd excuseerde; als niet geraden achtende iemand van 't zijne te ontbloten, zonder den beleefden Aanbieder zijn voorgestelde eijnde te doen genieten. Sedert heb op Uw' E, en uw' nu onderhanden zijnde werk gedacht, dat meerder van zoodanige natuur schijnt te zijn, als het mijne toen is geweest. 't Is wel waar dat gemelde van Assendelft midlerwijl is komen te overlijden, maar zijne Weduwe, ofte twee van zijne Broeders tot Leijden noch in 't leven zijnde, zouden 't zelve behulp (zoo 't hen mede zoo goed dacht) kunnen toebrengen, 't welk u hiermede wel heb willen bekent laten zijn.

D' Autographa zoo veele, en van zooveel vermaarde mannen, heb met meerder gretigheijd en begeerte, dan welvoegzaamheijd, ontfangen; want, met enkelijk te bedanken, u van zoodanigen schat te ontbloten, is de beleeftheijd vrij te kort gedaan. En evenwel indien bij Vrinden plaats mocht hebben, 't geen ten opzicht van God almachtig, den oppersten gever alles goeds, niet alleen welvoegzaam maar ook onze plicht is, dat is, hoe wij

1) Zie boven, bl. 113.

[p. 121]

meer van hem ontfangende, wij meer van hem verzoeken en begeren mogen en moeten, indien, zeg ik, dit bij Vrinden niet wanschikkelijk was, ik zoude noch alhier mijn begeerte niet bepalen, maar d' eens gegeve hoop van iets van de hand van Arminius, en Tilenus, als ook van Loijse de Colignij¹⁾, te kunnen verkrijgen, niet zoo lichtelijk laten slippen, maar wederom indachtig maken. Ja en ook iets van de Heer J.G. Vossius, uijt bedunken of van de zelven eenig overschot onder de schat uws Schoonvaders mag voorhanden zijn, daar bij bedelen. Maar wetende dat deze bron niet oneijndelijk, gelijk bij dien grooten Alvermoger, maar uijtputtelijk is, zoo wil veel liever alhier mijn begeerte bepalen, met oneijndelijken dank te zeggen voor het geen gereeds genoten heb, dan met eenige verder eijsch Uw' E. de minste belemmering of moeijenis te veroorzaken. Inmiddels, zie hier voor het gegeve goud, het koper, indien niet het lood, of hetgeen noch geringer is, eeniger afschriften; waar van de rest in 't kort te volgen staat, een weijnig aan de kant vergult, met eene van Rivet, als ook eene ondertekening van Gebhart Truxes, keurvorst van Keulen, dewelke alhoewel van geen groote aangelegentheijd, echter om zijn bijzondere reformatie, en dat hij, met een vrou te trouwen, zich in de Gedenkschriften, inzonderheijd die van Famianus Strada, eenen met een zwarte kool getekende naam verworven heeft, 't oog van iemand te zijner beschouwing zouw mogen kunnen trekken. Neem dit mijn langwijlig geschrift in 't goede; terwijl ik eijndige met mijne hertelijke groetenisse en een openhertige getuijgenisse, dat ik ben

Uwe verplichte, zeer geneijgde

Dienaar en Vrind

Joachim Oudaan.

Rotterd. 16^en Sept. 1669.

1) Juist voor deze drie namen was in den vorigen brief geen streepje gemaakt.

Zeer geliefde Vrind en Br. in Christo.

Al zoekende geraakt men tot meerder klaarheijd en bescheijd van 't geen eerst met eenige duijsterheijd omwonden was. De zwarigheden, of tegenwerpingen, die gij mij wegens Mr. Hubert

[p. 122]

Duijfhuijzen te gemoet voert, had ik mij zelven, uijt het nader nalezen van de Heer Hoofd, en Uijtenboogaard, al gemaakt, en zach'er niet klaar door, tot dat ik alles met zooveel opzoekens naspeurende, als doenlijk was, nu meen tot de waare geschapenheijd van de zaak ingedrongen te zijn. 't Is dan zulks, dat al 't gunt voor deze hebbe geschreven van de gezondene Commissarissen etc. ook zoo bevinde waarachtig te zijn, en alhier tot Rotterdam geschied. doch misschien met deze weijnige verandering, dat ik meene geschreven te hebben (wel en weet ik het niet, want ik heb'er geen kopij afgehouden) dat het onderzoek zoude aangelegt zijn, om dat hij met zijn huijshoudster kinderen won, welke huijshoudster hij voor zijn echte vrou was houdende, en niet voor zijn bijzit verklaren wouw; 't welk wel zoo is, maar daar schijnt bijgekomen te hebben, een nader of nauwer onderzoek op zijn Geloof in 't algemeen. Want weijnig tijds te voren, was voorgevallen, dat alhier in de Groote kerk een Spaansch Priester predikte, in het Spaansch (zoo men mij zeijt, waarschijnlijker is met vermenging van eenige redenen in de zelve taal, 't en ware het geweest zij met het inkomen der Spanjaarden met Bossu, en in een predicatie voor de Spanjaarden, want op de zelve tijd is het gebeurt) waar in hij onder anderen zich liet hooren, Dat ook deze kerk met Lutheranerij besmet was, en dat hij daar tegenwoordig was die 'er d' oorzaak van was, doch dat het niet lang aan zouw loopen, of men zouw hem wel hebben, en hem een vuur onder zijn poort stoken [met deeze woorden vertelde men 't mij] dat de Inquisitores hier toe al op weg waren etc. 's Anderendaags na de Predicatie komt zeker Schipper, gewoon op Spanje te varen, bij Duijfhuijzen, hem vragende of hij wel wist wat de Spanjaart daags te voren gepreekt hadde? Hij zeijde neen, wel gezien te hebben dat hij ijverig in zijn preken was geweest, maar die taal in veelen niet te hebben kunnen verstaan; waar op hem de andere deze rede verklaarde, en zeijde beducht te zijn dat het op hem [Duijfhuijzen] gemunt was. 't geen hem dede op zijn hoede zijn, en op het komen van de Commissarissen zoodanige middelen gebruijken als ik voordezen heb geschreven; dit geviel in den jaare 1572 in de maand van Meij, of 't voorste van Junij, want hij te Keulen zijnde wierd

[p. 123]

terstond van zijn vrouw gevolgt, en die daar eenige weijnige dagen aangekomen zijnde, quam 'er in de kraam te bevallen op St. Jakobs dag¹⁾.

Bewijs nu dat dit waarachtig is meen ik zekerlijk afgenomen te kunnen worden, uijt de originele brieven die ik gezien en ten huijze van den eijgenaar uijtgetekent hebbe (gelijk op dit ingeslote briefje) waar bij het huijs van den zelven Duijfhuijzen, als fugitive, bij executie word verkoft en gelevert. De Sententie zelf zoude ons meerder klaarheijd geven; doch of die bij het Hof van Holland, of bij eenig geestelijk Hof, gewezen zij geweest, is mij niet gebeurt te kunnen naspeuren. Ik heb'er de Heer Vander Aa na gevraacht (als ook na de Sententie van eene Maijke van Deventer [op dat ik'er dit in 't voor bij gaan bij doe] tot Rotterdam in den jaare 1573 gedood; dus zeijt het Menniste Martelaars boek), doch zijne Ed. meende niet dat hier van iets gevonden zoude worden, om datse, uijt vreze van verandering, deze dingen maar op losse papieren hebben geschreven, of sedert, uijt schaamte, de zelve hebben weg gedaan. Zijn Ed. evenwel heeft mij toegezeijt daar na te zullen zoeken, 't geen nu niet wel doen kost, om dat na den Hage moest verreijzen.

Dit hebbe met verwondering aangemerkt, dat de executie, ter zake dezes, noch in den jaare 1576 ter uijtwerking is gebracht.

Nu komt het aan op de tijd des beroeps tot Utrecht, en hoe aldaar noch als Priester. Uijtenbogaard stelt de Reformatie van Duijfhuijzen, aldaar, op het jaar 1577, doch, gelijk hijze noemt, van zijne parochie. hoe komt dit zijne Parochie, ten zij hij 'er te voren heb gestaan? 't Geen niet alleen Bor, maar ook het grafschrift van 't overlijden zijner huijsvrou, stellende het jaar 1574 schijnt te bevestigen; 't en zij men wilde dat'er de huijsvrou eenige tijd te voren haar verblijf heb gehad, en dat'er Duifhuijzen naderhand gevolgt is. Maar hoe als Priester? Hic haeret aqua. d'Erfgenamen, welke mij zeggen noch de Brieven met ondertekening en zegel der Stad van Utrecht, tot zijn beroep te hebben, zouden hier 't beste licht in kunnen geven; dit weijgerenze wel niet, maar willen 't ook niet toestaan, houden 't in beden-

1) Brandts Hist. der Ref. I 1671), 614.

[p. 124]

ken, als ook van 't geven der afbeelding. doch vreeze, voor zoo veel ik haar natuur kenne, dat het op de negative uijt zal komen; gevalt het anders, zoo ras iet naders hebbe, zal niet nalaten 't zelve terstond mede te deelen. Immiddels is mij dit het waarschijnlijkste, dat hij van zelfs tot Utrecht zijn verblijf genomen heeft; want na zijn vertrek van den Bisschop van Utrecht ingedaagt compareerde niet, hoewel hij niet lang daar na (dus zeggen mij de vrinden) in 't heijmelijk tot Utrecht quam, daar hij dan, of uijt drift zijns gemoeds in 't heijmelijk, of door de temets aanbrekende klaarder dag der Reformatie, door oogluijking der Regeerders (die Regeerders namentlijk, die bij weder verdonkering van lucht hem oorlofden na zijn Vrinden tot Rotterdam te vertrekken) kan aan 't preken zijn geraakt; en hoewel niet op d'oude voet der leere, nochtans in 't Choorkleed; dewijl zijn gewoonte van zeggen was (zelf naderhand in 't preken) dat God de Heer niet en zag op 't kleed, of het van witte of zwarte verf was, maar op het hart; gelijk hij ook (zeijtmen) het Choorkleed op den predikstoel, ten aanzien van al het volk, uijttrok, en sedert noijt meer gebruijkte.

't Geschiede met Ewout Prins lijd geen zwaarigheijd, hoe wel het juijste jaar niet geweten word, maar schijnt vrij wat vroeger in den tijd geweest te zijn.

Tot betuijging van des vromen mans inborst verhalen de Vrinden eenige staaltjes. Dat hij, namentlijk, van Keulen wederkomende, zoo als hij van de wagen trad, zijn laatsten penning, die hij noch had, aan een arm mensch tot een aalmoes weggaf. - Veel en menigmaal, van dees en die, ter maaltijd genood, weijgerde zulks altijd standvastelijk, zeggende dat de vrindschap en gemeenschap daar in niet en bestond; datse wel kosten zijne ommegang, gesprek, gemeensaamheijd etc. genieten, zonder dat 'er eeten of drinken behoefde bij te komen. zeker Vrind evenwel zeijde dat hij immers genegen was met hem een maaltijd broods te eeten, en had te dien eijnde op zekeren dag de spijs daar toe doen bereijden, komende, met de gasten, welke hij noch daar bij begeerde, dus op het onvoorzienste tot Duijfhuizen in huijs, die dit ziende hem niet kost noch wilde weijgeren, maar na vrindelijk ontfang, de maaltijd met zijne redenen, gebeden, aandacht,

[p. 125]

zoodanigh temperde, datse met veele tranen, en gemoedsbewegentheden overgoten en geeijndigt wierd.

Zijne huijsvrou zeijde hij met hand en mond voor God getrouwt te hebben. En tot wettiging van zoodanige huwelijken ziet het Placcaat van de Staten van Holland, in dato den 1 April 1580 Art. 2. In de Politijque Ordinantien, bij Van Wouw gedrukt 1604.

Staat mede te noteeren, dat het huijs om de afwezigheijd van Mr. Duijfhuijzen geexecuteert, was gekomen van Trijntje Pietersd^r, zijne huijsvrou, en der zelver Voorouders (blijkende mede bij d' originele brieven noch in wezen) tot onwedersprekelijk bewijs datse deze Vrou voor zijn echte wijf gehouden hebben; want indien zijn bijzit, zoo waaren des zelfs goederen voor zijne delicten niet aansprekelijk geweest.

En dit is 't gunt voor tegenwoordig, aangaande Duijfhuijzen heb weten uijt den hoek te halen; meerder lichts bekomende, zal het zelve bij mij niet verborgen houden.

Mijne aanmerking op de Afbeelding van Merula, heb voor deze geschreven, want dat hij na J. Hus zouw geleken hebben (gelijk Paullus Merula wil) blijkt hier met allen niet; dat de schilderij evenwel van Engel Merula is, word door de van hand te hand ontfangene getuijgenis voor ontwijffelijk gehouden; blijkt ook oogschijnlijk uijt het wapen met de mareltjes¹⁾. doch deze verandering heeft de schilderij geleden, datse ze voor omtrent 20 jaren wat hebben laten verlichten en verhelpen; maar dat dit in d' uijtbeelding des aangezichts zoo grooten verandering zouw gegeven hebben, is bij mij niet gelooffelijk, om dat het van geen onkundige hand, of een onervaren meester is gedaan.

In het naukeurig aantekenen zijner Histori, verwondert mij bij Uw' E. deze aanmerking achter wege gelaten te zijn, in de Duijtsche Editio pag. 206. Als de Dienaars des overledens lichaam, 't welk evenwel moeste tot assche gebracht worden, genomen hebbende op een hoop houts zouden werpen, ['t zelve] onvoorsichtelijk om hoog geheven zijnde, hebben die, die van verre stonden, 't zelve

1) mareltjes = merulae = meerlen. Oudaen noemt hem in den brief van Juli 1671 Engel de Maarle.

[p. 126]

gezien noch geheel, nergens van den brand geraakt, ja de haren, zoo van den baard, als van 't hoofd, die langs de schouderen en over de borst waren vloeijende, gansch ongeschendt; ende als de zelve verrestaande niet en wisten, dat hij in 't gebed (want dit werde op alle manieren verholen gehouden) was overleden, zoo is terstond een ander geruchte onder den volke gestroijt, Dat het vuur op den heijligen man geen kracht en had gehad. Want dit betoont tot hoedanigen indruk de gemoederen, zelf midden in de vervolging, bequaam zijn geweest.

Onder de Histori van Christoffel Fabritius vind ik dit aanmerkelijk: Dit was de eerste Justitie die de Schout oijt gedaan hadde. Uijt welker oorzaak een persoon van hem over tafel uijt een klucht zeijde Dat de Schout het beste naast het hert geleijt hadde, vreezende aan de quade brokken te verslikken, daar mede te kennen gevende, dat daar quaaddoenders genoeg waren, die hij wel eerst had mogen richten, en aan zulke zijn eerste justitie doen. In de Historie van zijn gevanghenis en dood pag. 178.

De resterende afschriften der Latijnsche Brieven zende hier nevens; doch eene der zelve zonder d' ondertekening van den Schrijver, als ook de plaats van waar; Alzoo mij zelve niet wel vertroude die namen recht te kunnen lezen. Indien 't Schototarratius is¹⁾ ('t welk niet wel daar uijt spelden kan) en te Patavij geschreven, 't zelve zal bij gelegentheijt met zekerheijd wenschen te verstaan.

Van Justinus van Asch zal bij gelegentheijd zoeken te vernemen. jammer is 't, dat dit niet eenige maanden eerder ondernomen is; alzoo Petrus Serrarius, die nu even overleden is, hier van grondige kennis heeft gehad. Ik blijve

Uwe zeer geneijgde Vrind en Dienaar

Joachim Oudaan.

Rotterd. 17^en Octob. 1669.

Even, eer deze afgaat, koome ik te spreken met de Heer President-Burgemeester alhier (wien d' afbeelding van Merula had laten zien) wegens een diergelijke genegentheijd tot de Afbeelding

1) In de Epist. van Barlaeus wordt steeds Scototarratius geschreven.

[p. 127]

van Duijfhuijzen; alzoo de Zoons-zoon Duijfhuizen, die de voornaamste en beste afbeelding heeft, een onzer Ste-boden is; hier op zeijt mij de Burgemeester dat hij niet en twijffelt, of hij zalze mij doen hebben, alzoo hij niet en meent dat de Bode hem zoo billijken verzoek zal durven weijgeren. zoo dat noch in hoop leven.

't Geen boven heb geschreven van het prediken in 't Spaansch, versta nu uijt nader getuijgenis dat niet anders dan enkelijk een predicatie in 't Spaansch is geweest: apparentelijk ten dienste der soldaten van die landaart.

Waarde Vrind.

Ik vreeze u met mijne menigvuldige aanmerkingen te overlasten; doch gij kunt 'er uijt nemen 't geen u dienstig is, ofse ook alle als onnut en overtollig aan d' een zijde leggen.

Pag. 360 zegt gij: Men hing medalien om den hals, daar ter eene zijde 's konings tronie, ter andere, een bedelaars-borze, gevat van twee 't zamengevoegde rechterhanden opstond, met deze woorden in den rand Fidelles au Roy jusques a la besace etc. Of gij deze penningen gezien hebt weet ik niet; op de mijnen, die ik hebbe, van twederley maaksel, leest men En tout fidelles au Roy, Jusques a porter la besace. Van twederley maaksel, zeg ik, want d' eene is gelijk gij beschrijft, en op d' ander staan twee edelluijden (met den bedelzak op zijde, de hoeden opgezet als snoeshanen of landloopers) die malkanderen in de hand slaan, als elkanderen trouw belovende, of haar verbond makende, of haare trouw aan den koning bevestigende. Deze penning is zeer ongemeen, word bijna in geene kabinetten gevonden, en dat ik weet op deze manier van gene schrijvers gedacht; is evenwel een ontwijffelbaar overblijfsel van dien tijd. Ik kanze u toonen.

Is u bekent de Comaedia Muta aan Keijzer Karel in Duijtsland vertoond? Indien ja, zultse dan wellicht beter weten dan ik zelf, 't kan ook zijn datse bij eenig Schrijver gelezen word, mij onbekent. Indien neen, ik hebbeze ex relatu Joachimi Stegmanni, en wanneerze belieft te weten, zalze volgens mijn onthoud op papier stellen. 't Is een aanmerkelijk voorval in d' opkomende Reformatie.

Pag. 223 et seqq. handelt gij wijdluftig van 't gevoelen en be-

[p. 128]

drijf, in 't stuk van den Ban, van Menno en Dirk Philps. Uijt dit verhaal meen ik af te kunnen nemen, dat u onbekent is geweest, een Boekje tegen dit bannen en uijtwerpen, en inzonderheijd gerichtet tot M.S. en D. Ph. in den jare 1560 den 28 Januarij uijtgegeven door Harman Timmerman die daarna in den jaare 1569 tot Antwerpen levendig is verbrand [van Uw' E. pag. 647 gedacht, meen ik, onder deze woorden, tot Antwerpen veertien mannen en twee vrouwen]. van deze word mij vertelt dat hem de duijmen in de gevangkenis afgesneden of stukken gemorselt zijn geworden, om dat hij niet meer schrijven zouw; hoewel dit in het M. Martelaars-boek niet gevonden word. Onder alle de schriften der Doopsgezinden is mij niet iets gebeurt te zien, dat zoo deze scheur- en ban-geest verfoeijt en tegenspreekt en met ernstachtige en de H. Schrift gelijkmatige woorden en redenen bestrijd, als dit boekje; wel waardig, mijns oordeels, dat het van allen gelezen, ja met goude letteren in ijders gemoed ingedrukt worde. de druk die ik hebbe, is bij Vincent Casteleijn tot Haarlem anno 1618 gedrukt. Indien gij dit werkje tot noch toe niet gehad hebt, of noch niet bekomen kunt, het mijne blijft tot uwen dienste¹⁾. Het schijnt toen H. Timmerman dit Boekje in 't licht gaf, dat hij toen van Mennoos overlijden noch niet geweten heeft; want hij spreekt hem aan als een oud man noch in levenden lijve zijnde. 't geen geen wonder is, dewijl hij maar even een jaar te voren overleden was, 't welk omtrent Hamburg voorgevallen, en Timmerman in Braband of Vlaandere zijn verblijf hebbende kan 'er wel zoo nauwe communicatie door brieven niet zijn gehouden geweest; te meer om dat Timmerman van een anderen aanhang schijnt geweest te zijn dan die dien ban zoo hard dreven en te werk stelden. 't kan ook zijn dat zijn werkje eenige tijd te voren geschreven is geweest eer het uijtgegeven wierd. Ik laat mij voorstaan, dat de Uijtgevers van gemelde Martelaars-boek met voordacht van dit Werkje zwijgen om dats'er te zeer door overtuijgt en beschaamt gemaakt worden, en zich echter niet hebben willen

1) Oudaen in margine: ‘Ik hebbe noch een twede bekomen. wanneer des begeert kunt ontbieden, zonder dat behoeft met moeijte bij iemand anders na zoeken.’

[p. 129]

laten bewegen om die scheurgeest te verzaken. Leest voor al de voorreden¹⁾.

Pag. 232. Het boek genaamt Interim. Daar is noch een Rijksdaalder in wezen, waar op aan d' eene zijde de verbeelding daar de Heere Jesus van Johannes gedoopt word, met het omschrift dit. is. min. leve. son. den. s. gi. hor. aan d' ander zijde daar hij in de woestijne van den Satan verzocht word (zijnde den Satan uijtgebeeld door een drijhoofdig monster, met het lichaam als een draak, toonende omtrent den navel een gedrochtelijk bakhuijs, het eene hoofd als van een Cherubijn of engel, het andere met een pauselijke kroon, en het derde met een hoed op, 't zij van een Cardinaal, of van een Politijq) het omschrift is packe. di. sathan. dv. interim. toegepast op hetzelve boek, en de toestand der zaken daar opgevolgt; doch bij welken Vorst gemunt, word niet wel geweten²⁾.

Onder mijne gedrukte Bulletjes vind ik iets met dit opschrift: Een Testament dat ik Joriaan Ketel in 't eijnde mijns levens geschreven heb aan mijn lieve kinderen. Dit geschrift, dat van godvruchtigheijd en goede leeringen te zamen hangt, heeft mij echter niet kunnen doen zien waar de Schrijver heeneneijgt, dat is, tot die genen, die de Gereformeerden sedert zich zelven toegeeijgent en voor de haren gehouden hebben, of tot de Doops-gezinden; dewijl het enkelijk vermaningen tot deugd in zich heeft, en niet een geschil-punt verhandelt; ten waar men uijt de werelooze lijdzaamheijd, het bidden voor allen, het bewijzen van alle liefde aan alle menschen, zelf de vervolgers, besluijten kon, dat het de Doopsgezinden naast quam. Het slot van alles is, Dit wil ik mijn Kinderen dat gij altijd bidden zult, O Heere, leert ons toch

1) Brandt heeft het boekje van Herman Timmerman gebruikt, en ook Oudaens mededeelingen. Zie Hist. der Ref. I (1671), 501.

2) Dit is de zoogenaamde Platduitsche Interimsthaler, in tegenstelling met den Hoogduitschen. Het omschrift dit. is. min. leve. son. den. s. gi. hor. is uit een in het Platduitsch vertaald Nieuw Testament genomen (Matth. XVII, 5): ‘Dyth ys myn leue Söne, den schöle ghy hören. Hetgeen op de keerzijde geschreven is, is blijkbaar gevolgd naar Matth. IV, 10 dierzelfde vertaling, waar men leest: ‘Packe dy van my enwech, Sathan’. Vergelijk Köhlers Münz-belustigung, XX, 59 vgg.

[p. 130]

onze korte dagen tellen, ende die kortheijd der zelviger altijd in onze herten te gedenken, op dat wij ons zelven van dit leven niet groots toe en zeggen, maar dat wij onze herte ende zinnen tot Goddelijke wijsheijd begeven mogen. Verder zult gij het dagelijksche gebed, het Vader-onze mit alsulken aandacht spreken, dat gij elk woord meugt proeven ende smaken. Sijt het indachtig.

Ick bidde ende begeer aan den genen, zoo wie dezen brief krijgen mochte, dat hij hem toch mijnen kinderen wil te hande stellen, dat sij mijnder daarbij mogen gedencken, dat zij ook eenen vader gehad hebben, die zijn bloed voor den naam Jesu Christi gestort heeft: des zij hen nimmer schamen en dorven.

Geschreven in mijnder gevangkenisse, tot Deventer, den 26 Junij anno 1544.

Apocal. 12. Zij hebben den Draak verwonnen door des Lams bloed, ende hebben haar leven niet lief gehad tot in den dood.

De naam dezes mans vind ik in geen Martelaarsboeken gedacht, hoewel de zelve ontwijffelijk bij God in 't boek des levens geschreven is. Indien waardig dacht hier van iets naders geweten te worden, of hij namentlijk gedood zij, en op welke wijs; 't zelve zoude dunkt mij te Deventer wel te vernemen zijn. waar toe vermeijne althans goede gelegentheijd te kunnen hebben, door de Heer Theophilus Hoogers, tegenwoordig regeerende Burgemeester tot Deventer, met wien de eer hebbe, nu een geruijme tijd herwaarts, door brievenwisseling, een zeer gemeenzame kennisse onderhouden te hebben¹⁾.

1) Ook hier heeft Brandt Oudaens bericht gebruikt. Hist. der Ref. I (1671), 144 en 145. - Het valt na de lezing dezer brieven van Oudaen en na vergelijking met den inhoud van de Historie der Reformatie op dat Brandt nergens spreekt van de hem door Oudaen verschafte inlichtingen en verbeteringen (nl. op het Verhaal, in 1663 uitgegeven). Wel noemt hij Oudaen, maar dan alleen als den schrijver der Roomsche Mogentheit. Oudaen verschafte aan Brandt volgens deze brieven o.a. bizonderheden uit het leven van Duifhuis, en Brandt verheugt zich er over dat hij nu aangaande hem meer kan mededeelen dan men er vroeger van wist. Hij noemt Duifhuis op bl. 613 van het Eerste Deel zijner Historie, en laat er terstond op volgen: ‘Van dees', die aldaer een voornaem werktuig der Reformatie verstrekte, en meermaels gedacht moet worden in onse Historie, staen hier verscheide aenmerkelijke besonderheden, mij uit de vertellingen sijner nakomelingen, en andre geloofwaerdige persoonen, voorgekomen, in dit boek ter neder te stellen’. Dus ook hier, waar 't vooral er de plaats voor zoude geweest zijn, geen melding gemaakt van Joachim Oudaen, maar alleen in 't algemeen van ‘geloofwaerdige persoonen’. 't Was dan ook tot heden aan hen, die over Brandts Historie der Reformatie hebben geschreven, onbekend dat Oudaen hier en daar Brandt op onnauwkeurigheden heeft gewezen, of hem inlichtingen heeft verschaft. (Vergelijk Dr. Loeffs Proefschrift over Geeraardt Brandt, bl. 84). En toch zeide Brandt in de ‘Voorreden’ voor het Eerste Deel van de Hist. der Ref.: ‘Mij dunkt, met Erasmus, dat het geen oprecht man betaemt t' ontveinsen van wien hij sich diende’ [nl. bij het schrijven van een of ander werk]. Of Erasmus ook in een dusdanig geval met Brandt alleen van ‘geloofwaerdige persoonen’ zoude hebben gesproken?

[p. 131]

De Afbeelding van Duijfhuijzen is onderhanden. gelijk in mijn vorige gedacht, de Heer Burgemeester daar van gesproken hebbende, heeft die mij zelven komen zeggen, datse de bode Duijfhuijzen in Burgemeesterskamer ontboden, en hem vraagden of hij de afbeelding had van zijn Grootvader de Pastoor Duijfhuijzen? 't welk bij hem bekent wordende, zeijden de H. Burgemeesteren wel belust te zijn de zelve eens te zien; de welke daarop boven gebracht, zeijde de Burgem^r de Vries verder, verstaan te hebben dat'er iemand was die de afbeelding hier van wel zouw begeren om in een boek te brengen, en of hij dit niet wilde toestaan? Hij zeijde 't zelve niet garen te willen doen, en gevraagt waarom niet? had geen ander reden, als zijn redenen zonder reden. waarop de Burgem^r wederom, wel hoe is het met u Duijfhuijzen, benje gek, of benje dol, of wat schortje, datje dit niet hebben wilt. het kan immers niet anders als tot eer en reputatie van uw' Grootevaar, en uw geheel geslacht gedijen; wij verstaan dat gij dit schuldig zijt toe te laten, zoo tot uw eijgen zelfs eer, als tot reputatie van onze Stad, die zoo zachtzinnigen en waardigen Reformateur gehad heeft; wij verzoeken derhalven gezamentlijk dat gij dit, ons ten gevalle, toe staan zult etc. 't Welk hij dan niet durvende weijgeren [want Heeren-bidden is gebieden] zoo wierd aanstonds de schilderij op ordere der H. Burgemeesteren, door een andere Stee-bode tot Henrik Zorg gebracht. Met deez' of diergelijke woorden is het mij van de Burgem^r verhaald. Het principaal word bij de kunstkenners geoordeelt van Schorel gedaan te zijn; en nu laat ik het, door liefde tot dezes

[p. 132]

mans gedachtenis, op mijnen koste, van Zorg in 't nette met verven copijeren; zoo ras gereed is zal het over zenden. Deze afbeelding is in 't witte choorkleed, met een omgeslage befje op zijn hemd; de andere, die der noch is, levens-groote, en mede gehouden voor principaal, heeft een bonten tabberd aan, en een gefronst kraagje om den hals, de kleeding kan in prent gevolgt worden zoo als u best gevalt. - De brieven, aangaande zijn beroep, hebbe tot noch toe niet gezien.

Tot Amsterdam, op de Haarlemmerdijk, niet verre van de poort, als men de poort inkomt aan de slinkerhand, woont eene Arend Ees, die men meent dat tegenwoordig de naaste onderrechting zal kunnen geven van D. Justinus van Asch zaliger. 't geen alhier verstaan heb, en noch nader meen na te speuren, hoewel tot noch toe niet iet zonderlings, zal bij gelegentheijd op 't papier stellen, en verder mede deelen; blijvende

Uwe dienstbereijde Vrind

Joachim Oudaan.

Rotterd. 26^en 8^br 1669¹⁾.

1) Op het adres van den brief staat:

Den Eerwaardigen, Godvruchtigen, zeer Geleerden D. Gerard Brand Bedienaar der Remonstrantsche Gemeente
tot
Amsterdam.

Zeer bijzondere Vriend.

Zie hier de ruwe schets van 't leven van J. van Assche, uijt hakkelijge aaneenschakeling, na dat mij de richtdraad zijner aantekeningen en papieren, voor het meerendeel, begeleijdet heeft. ik hadse gedacht eens af te schrijven, en in den stijl wat te beschaven, doch uwenthalven is dit niet noodig, gij kunt'er uijtnemen 't geen tot uw oogmerk dienstig is; bij gelegentheijd zal wenschen dit ontwerp eens wederom te hebben. Eenige Handschriften zoo van hem zelf, als van anderen aan hem geschreven denk bij beter gelegentheijd van ope water te zenden.

Nauwe kennisse van de scheuringen der Mennisten heb ik niet,

[p. 133]

en omze te hebben achte niet veel onderzoekens waardig, alzoo veellicht beter waar datse in een eeuwige vergetenis begraven bleven, dan die knibbelachtige en kleenverstandige betwistingen en verdeeltheden voor ijder aan den dag te brengen (te meer om de papisten geen stof te geven van ijdelijk in te glorieren). want men kan niet ontkennen, dat ook onder de Doopsgezinden, 't zij van dees' of die gezintheden, in haare tijd, de Christelijke hoofddeugden, en voornamentlijk die de practijq des levens raaken, plaats hebben gehad; ja veellicht meer dan bij eenig andere gezindheijd. hoe wel ik met eene niet ontkennen wil, datse, en door deze verdeeltheden, en door haare aangroeijende rijkdommen, met'er tijd, vrij wat bemeuselt en verduijstert zijn geworden. doch dit dan ten uijterste voorden dag te halen zoude veellicht ook bij iemand een verkeerde afkeerigheijd kunnen verwekken, tot het goede dat noch bij haar gevonden word. 't Geen niet en zegge om Uw' E. voorhebben te belaken, maar uijt bedenken, of eenige gematigde aanmerking dienaangaande niet vorderlijkste ten gemeenen nut zouw zijn. De Schrijver bij Timon Houthaak uijtgegeven (die mij verder onbekent is) heeft mijns oordeels deze eerste beginsselen en springbron grondig en bondig ontdekt en aangewezen, en genoegzaam om de verstandige en welwillende hier in te kunnen voldoen. Ik zal evenwel bij gelegentheijd na de namen eeniger gezintheden, die ik wete dat'er noch zijn, noch wel eens nader onderstaan. Eijndigende met hertelijke groetenisse, verblijve

Uw' E. dienstbereijde Vrind

Joachim Oudaan.

Rotterd. 23 December 1669.

Verstaande D. Limburgij overkomst, en bij gevolg goede gelegentheijd om iets te zenden, zoo doe hier bij twee of drij handschriften van van Assche zelf, benevens eenige anderen: onder andere eene van Godefridus vander Hagen, cujus extat epitaphium, in Delitiarum Poet. Scotorum parte altera, pag. 489. a Joh. Scototarvatio (ut est in impressis, ut autem in manuscriptis Scotistarvetio (quod cum subscriptione ipsius authoris convenit) non vero Scototarratio, ut tu putasti) conscriptum. Ejus et meminit Antonius Clemens, cum quo, ut et J. v. Assche amicitiam coluisse videtur Scotus ille nobilis. Kunt gij de naam van Babyne (ik

[p. 134]

zend'er hier een briefje van, uijt Saumur geschreven) ook van T. Tronchin te Geneve? Eusebius Meisnerus (waar van mede een brief) was mij van persoon bekent, toen ik een jonge was, 't was een kleijn kort manneke, hij quam wel ten huijze van mijn Vader, mij leijt, als per nubeculam, in 't zin dat ik wel heb hooren zeggen, van eenige vremde gevoelens die hij dreef; uijt zijn brieven bespeur dat hij niet ongeoeffent in talen zij geweest. Ik geloot dat D. Pontanus hem mede zal kunnen gekent hebben. Vale.¹⁾.

1) Op het adres van den brief staat:

Wijze, Voorzienige,
zeer Geleerde
D. Gerard Brand, bedienaar der Remonstrantsche Gemeente: woont op de Jodebreestraat
tot
Amsterdam.

Welgeneijgde Vrind,

Met aangenaamheijd hebbe het afdruksel gezien der bewuste afbeelding. 't Schijnt echter eenigen toe (Ik zal rond gaan) dat 'er eene wat meerder bolheijd en volwezentheijd is in 't gedrukte, dan in 't geschilderde, doch dat, wat mij belangt mij evenwel van 't waare gestel te min dunkt af te wijken, om dat de volkome afbeelding, die we tot de andere Vrinden gezien hebben, niet qualijk na dit zweemsel trekt. Dat het mijne zoo ras te rugge komt, stelt mij te dieper in de schuld, van het zoo langwijlig behouden van het afbeeldsel des gemoeds van dezen zoo beruchten man; edoch waer in ik hope het hier aangehechte blad mij het schild mijner ontschuldiging verstrekken zal. Het bijgevoegde op het Huwelijk van de Heere Rombouts²⁾ geeft mij in alles een volkome vergenoeging, zonder alleen hier in dat het mij de macht en moed beneemt, van oijt met diergelijke te kunnen vergelden. Ik zoude eenig bijschrift op d' afbeelding dezer Mannen, daar we en nu en voor dezen mede bezig zijn geweest, tot aanhoudende erkentenis op dusdanige oeffening, hier over te rugge doen

2) Brandts Poëzy, 1688, bl. 307 vgg.: Op het Huwlyk van den Heer Johannes Rombouts, en Joffrou Elizabeth Arminius. 30 Juni 1671.

[p. 135]

gaan; ten waare het eenige schaduwe dier gedachten mocht verwekken, als wilde ik met het zelve een veel krachtiger en ernsthaftiger uijt de plaats verdringen: 't geen in 't minste niet en is. vertrouwende dan dat de plaats met het verdienstelijk' en waardiger al zal gevult zijn, of immers dat het in geenen deele eenige verandering veroorzaken zal, zal echter, uijt eene, goede Vrinden passende, gulhertigheijd, 't zelve hier te voorschijn brengen.

Duijfhuijzen, die de deugd met wijsheijd wist te paren,
Gedagvaart op het spoor der Haagsche Martelaren,
Ontdook die duijst're wolk; tot dat een ruijmer tijd
Zijn zachte eenvoudigheijd in 't reformeren lijdt.
Hij zocht¹⁾ dien harden toon met minnelijker klanken
Te breken; dies het Sticht hem eeuwig heeft te danken²⁾.

Bezie dit beeld, hier straalt een Engel in dit wezen.
't Geloof, de hoop, den ernst, de liefde, d' heijl'ge vreeze,
De loutering, 't geduld, en 't vierige gebed;
Dees zijn de vleugelen die hem na boven droegen.
Wat kan een Engel, wat een Marel³⁾ beter voegen,
Die zich voor God in 't heijr der Serafijnen zet?⁴⁾

1) Brandt schreef boven zocht ‘brak’ en veranderde vs. 6 in: ‘Dies Sticht en Hollandt hem voor eeuwig’ enz.

2) Ook aldus in Oudaens Poëzy, III, 585. Men vindt aldaar I, 326 nog een vierregelig versje Op d' afbeeldinge van Mr. Hubert Duifhuis. - Onder de afbeelding, die in de Historie der Reformatie werd opgenomen, plaatste Brandt zijn eigen vers, dat men in zijne Poëzy, 1688, bl. 452 kan vinden, en waaronder de dagteekening 14 April 1671 staat. Tevens vindt men t.a. pl. nog twee versjes van Brandt op de afbeelding van Duifhuis.

3) Brandt schreef boven ‘Engel, wat een Marel’ de woorden: ‘Martelaar en Engel’.

4) Ook aldus in Oudaens Poëzy, III, 585. Daar staat er de dagteekening 20 Juli 1671 onder. En daar nu op den origineelen brief van Oudaen van de dagteekening alleen de 0 te lezen is, en het tiental ontbreekt, omdat te veel van den rand van den brief is afgesneden, leert men uit de dagteekening onder het vers, dat 0 Jul. 1671 = 20 Juli 1671 is. - De afbeelding van Angelus Merula is niet in de Historie der Reformatie opgenomen. Toch heeft Brandt den 2 Sept. 1671 een vierregelig versje op Angelus Merula gemaakt. Zie Brandts Poëzy, 1688, bl. 452.

[p. 136]

't Werk bij Bouman gedrukt, hebbe tot noch toe niet kunnen te zien komen, zoo dat niet wete wat hier bij te doen zouw zijn. Ik blijve, in alle goede onderwerp, mijner Vrinden

en inzonderheijd

Uwen

zeer geneijgde, bereijdtwillige

Dienaar en Vrind

Joachim Oudaan.

ten dage als in de hieraan gehechte.

20 jul. 1671¹⁾.

1) Op het adres van den brief staat:

Eersame discrete Ds. Gerard Brandt bedienaar des Goddelijcken woords inde Remonstrantsche gemeente tot
Amsteldam.

Gunstige vriendt²⁾,

In het eerste deel van de Lasterkladde gerymt den 18 Augusti vinde ik dese³⁾ woorden:

'T is niet genoeg, dat elk met lasteren jankt en bast,

En hen bestormen laat van duivelen met staarten.

Dese woorden schynen te slaan op een lasterprint, in welke twee duivelen met staarten door de lucht sweven, verbeeldende de Heeren de Wit. In de lucht van dese print staat dit opschrift Ondersoekt de Geesten of se van den Duivel syn of niet. De print is gemaakt door Jacob l' Ambre en by de selve is een blaauw boeksken⁴⁾

2) Wie in de gelegenheid is geweest HSS van Brandt in te zien weet hoe onduidelijk zijn schrift is. Waar bij mij twijfel bestaat of ik een woord goed gelezen heb, plaats ik tusschen haakjes een vraagteeken.

3) Oudaens Poëzy, I, 220. Onder het gedicht staat: ‘Uit de Pen gekomen op den 18 Augusti 1672’.

4) Kantteekening van Brandt: Dit boeksken heeft desen tytel Het Ondersoek der Geesten door Jacob l'Ambre.

[p. 137]

tot uitlegging van de beeltenissen daar in te sien, met cyfferletters onderscheiden, en vindt men daar num. 10 ook gewagh van de wip, daer haar(?) met de beenen(?) aanhangen(?) te weeten de Witten.

Hieruit ontstaat nu eenige twyffeling. In de Lasterkladde wordt op den 18 Aug. van die print meen ik gesprooken, en in de print wordt gesprooken van de wip, die eerst den 20 tot dat heilloos stuk wierdt gebruikt. Dit kan ik niet begrypen. Of¹⁾ d'autheur van de Lasterkladde moest op iet anders als die print het oogh gehadt hebben, of men sou ook die print nae 't pleegen van de moordt hebben konnen vermeerderen. Ik soude by gelegentheit UE. insicht hier op wel willen verstaen, met aanbieding van UE. in diergelyke en ander saaken van gelyken te dienen naar vermoogen. Waarmede UE. in Godes hoede bevelende, blyve ik

Uw E. genege Vriendt

G. Brandt.

desen 20 May 1676²⁾.

1) Hierbij teekent Oudaen in margine aan: ‘d'Autheur heeft het oog gehad op twee Lasterschriften, 't eerste genaamt Den grooten witten Duijvel, en 't ander, zijnde een Aanhangsel van 't eerste, Staart van den grooten witten Duijvel etc. beijde voor den 18 Augusti, en voor het uijtkomen van die Lasterprent, in 't licht gegeven.’ [Men vergelijke nog den Catalogus van de Boekerij der Kon. Akademie van Wetenschappen, I, bl. 482 en 483].

2) Op het adres van den brief staat:

Eersamen vroomen geleerden
Joachim Oudaen,
Tot Rotterdam.

D.G. Brandt.

Eerwaardige Heer en Waarde Vriend.

Tot verontschuldiging van niet eerder, op uwen aangenamen van den 3^den der voorledene maand, geantwoordt te hebben, zal ik zeggen, dat mij een tijd lang door zoodanige overvallende bezigheden bezet heb gevonden, dat naulijks de gedachten tot iet anders hebbe kunnen strekken; en dat, in mijne beantwoording, voornemers was eenige aanmerkingen over de beschrijving van het Leven van J. v. Vondel te doen invloeijen: de welke maar ter

[p. 138]

loops in het lezen hebbende waargenomen, eene tweede herleezing, met meerdere aandacht, noodig hadden; en waar toe in een geruijme tijd de zinnen niet wel heb kunnen zetten. Uijt welke premissen voor af, Uw' E. zien kunt dat ik het zelve Leven heb ontfangen; doch alzoo ik het zonder eenige aanschrijving, en bij ongeval mijner afwezigheijd, zonder met den Brenger te spreken, te mijnen huijze heb gevonden, zoo heb, tot die tijd toe, niet geweten of ik het aan den Schrijver, of aan den Drukker, verschuldigt bleef; en derhalven tot noch toe daar over in mijn plicht te kort geschoten, 't geen dan nu met dankelijke erkentenisse gaarne wil vergoedet, en mij daar over verontschuldigt hebben.

Vondels Geboorte-jaar word gestelt op het jaar 1587, volgens het gene hij zelf in d' opdracht van Maria Stuarts treurspel te kennen geeft; doch hierin heeft mij altijd geschenen eenige duijsterheijd te leggen, om dat, wanneer het Sterfjaar van M. Stuart word genomen op het jaar 1587 na den Engelschen stijl, dit bij ons het jaar van 1588 is; dewijl het jaar, en de telling deszelfs, in Engeland met den goeden Vrijdag, ofte Pascha, verandert, en tot d'andere telling overgaat; zoo dat Vondel in November geboren zijnde, noodwendig, volgens d' Engelsche telling, in den jare 1588 geboren is.

Of het Treurdicht, over de moord van Henrik den Groten, den zelven jare van 1610 toe te schrijven sta, ofte veellicht ter gedachtenisse eenige wat later tijd, is bij mij bedenkelijk, om dat geen eenig werk, of vaars, van dien tijd, en vinde, dat, op verre stukken na, de vinding, de rijkheijd der gedachten, en kracht en bewoording der zelve, ophalen kan; en men daar uijt zou dienen te besluijten, dat Vondel alsdan, in eenige jaren, niet alleen niet voorwaarts, maar ook eeniger maten achterwaarts had geleerd¹⁾.

Den Gulden Winkel hebbe ik gedrukt bij D.P. Pers in den jare 1613 in 4^to dat ik meen d' eerste druk te zijn²⁾.

1) Het Treurdicht, de Uitvaert, is eerst in 1622 gepubliceerd. Zie Bijdragen, I, 59.

2) Het is de eerste druk. Zie den Catalogus der Vondel-tentoonstelling, No. 167, a; en J. Dyserinck, Gedenkschrift (1879), bl. 52.

[p. 139]

In de ongesteltenisse ('t zij pag. 16, of misschien pag. 25 aangewezen) wierd hem, tot herstelling zijner gezondheijd voorgeschreven, dat hij zich van te groote bezigheijd, of inspanning der gedachten, bijzonder omtrent de Poësij, af moest houden, waar op hij t'antwoord gaf, heet mij liever sterven, dit heb ik uijt de mond, en bij verhaal van Daniel de Breen.

Pag. 18. 't aanraden van iemand, daar men 't noijt van zouw vermoeden. 't Is jammer, dat ons deze iemand onthouden word: ten zij dat het de Heer Albert Koenraads Burg zelf zij, om 't geen'er aan volgt; als ook om 't geen breeder hier van, pag. 22¹⁾.

D.d.B.²⁾ betekent bij mij ontwijffelijk Daniel de Breen; dewijl ik den zelven van Willem van de Vondel, als van zijnen grooten en zeer gemeenen Vriend, heb hooren gewag maken.

De redenen van 't lang achterweeg blijven, en eijndelijk vernietigen, van Konstantijn kunnen verscheijden zijn geweest; onder anderen, heb ik uijt den zelven D. de Breen, dat hij meende dat Vondel eijndelijk heeft beginnen te zien, dat Konstantijn zoodanig de man niet en was, als hij zich in 't eerst wel had ingebeeld, en voorgestelt, en dat het met hem, Vondel, voornamentlijk begon te haperen, toen hij aan 't stuk van den zoon Crispus, met de Stief-moeder Fausta quam; beijde daar over van Konstantijn, d' eerste uijt blinde drift en minne-ijver, en d' andere uijt heete wraakzucht, ter dood gebracht; daar hij met goed gevolg niet van zag te maken, om zijnen Held buijten opspraak

1) Zonder hier nader over het ware of onware van het ‘Bericht’ te spreken, meld ik dat achter één der in mijn bezit zijnde exemplaren van den Amersfoortschen druk van 1736 van Vondels Palamedes en Hekeldichten het volgende ‘Kort Bericht’ wordt gevonden: ‘De stoffe, waer uit de Heer Vondel het treurspel, Palamedes genaemt, heeft zamengestelt, is eerst in onrym ontworpen door den tael- en histori-kundigen Joannes Meursius, Hoogleeraer inde Hooge Schoole te Leiden, en wel op 't verzoek van den Hr. van der Myle, Barnevelts schoonzoon, daer na door Vondel in rym gebracht, die toen noch onkundig in de Grieksche Historien, verscheide zaeken verwart en duister heeft voorgestelt. De geleerde Meursius wert van het Hoogleeraerschap afgezet, eerstelyk om dat hy te veel boeken schreef, ten anderen, om dat hy leermeester van Barnevelts kinderen geweest was’.

2) Deze initialen kwamen voor op bl. 27 van Vondels Leven.

[p. 140]

te houden, of voor zoo groot en heijlig te doen henen gaan, als hij hem in 't eerst had opgeheven. doch wat hier van zij, wij moeten dit, gelijk veel onzekerheden, de inwindselen des tijds bevolen laten.

In d' opdracht van 't Treurspel der Gebroederen, vind men deze woorden: Een zeker Godgeleerde laat zich dunken etc.; deze Godgeleerde is de nu meermaals gemelde D. de Breen, wegens getuijchenisse uijt zijn eijgen mond.

In het Treurspel van Maria Stuart dunkt mij niets dat hen dwersser in 't oog geloopen, of bitterder geprikkelt heeft, als deze Reij, tusschen het Tweede en Derde Bedrijf, daar de naijver, of eijgentlijk de koninginne Elisabeth, me beschreven word, In 't schuijm der Kaledonsche baren, etc.

Pag. 61. in 't optellen van de Kinderen, en Afkomelingen van Vondel, worden vermeld zijne zoons twee zoonen en eene dochter (die namaals bij den Grootvader woonden, en in de bloem hunner jeugd overleden) gelijk aldaar gezegt word. maar waar van daan dan den zoon, pag. 72 gedacht? 't en zij misschien, uijt zijns zoons tweede huwelijk geboren. dat, mijns opmerkens, nergens is verhaalt, en wel wat uijtdrukkelijker had mogen aangewezen worden; ook of'er noch andere Nakomelingen van zoo vermaarden man voorhanden zijn, dan of hier me de stam dood en ten eijnde is¹⁾.

Pag. 68. Dees (niet waardig dat men zijnen naam hier melde). Ik neem'er Jan Vos voor (mis ik, onderrecht mij), die daar hij als een dommen Os²⁾, naulijks anders heeft kunnen doen dan bulken en loeijen, waande dat hij alles te boven gestegen was; maar hoe verre zijn wanschepsels beneden de welgevormde evenbeelden onzes grooten Dichters lagen, meen ik, op het voorval der gelijk-uijtkomende Treurspelen (zoud' ik wel zeggen, maar, Treurspel, en dollemans raasgetij, zeg ik beter) van Noach en

1) Over de familie van Vondel is vooral te lezen J.A. Alberdingk Thijms Portretten van Joost van den Vondel (Amst. 1876).

2) Deze woorden van Oudaen worden ook in zijn Leven, bl. 63 (achter Oudaens Poëzy) vermeld.

[p. 141]

Medea, in een brief¹⁾ aan onzen heerlijken Voorganger zelve aangewezen te hebben, die 'er mij, met zijne antwoord, ook geen ongenoegen aan heeft betoont, en, zoo ik mij niet bedriege, zich bij zich zelve verheugt, dat hij zich in 't oordeel van anderen over d' onheuscheijd bij dezen man geleden, gewroken vond.

Van de Lierdichten had ik'er eenige wel gewenscht, in zijn levens verhaal, met wat naukeuriger aanmerking uijtgekipt gezien; om datse mij, om haar stoffe, of indruks.... de²⁾ gedachten, boven anderen hare opmerking waardig schijnen als bij voorbeeld het Gedicht op den Rijn, zijn Geboortestroom, om de onbedenkelijke heerlijkheijd daar in te weeg gebracht; het Gedicht, nevens zijne Afbeelding, aan den Heer Directeur Generaal Gerard Hulst, naar Oost-Indien gezonden, waar in, door een droom, de dood des Heeren Generaals verbeeld word, zeer op de zelve wijs als men naderhand heeft verstaan datse zich heeft toegedragen: zijnde dit Vaars ten huijze van de Bloed-vrienden, meer dan een half jaar te voren, eer ze hier eenige de minste tijding van verstonden³⁾; De Triomf van Koppenhagen, of De Noordsche Nimroth etc., waar van gezegt word, dat het den Koning van Zweden zoodanigen hartneep gaf, dat hij 'er van betuijgde, dat het deze en diergelijke schriften waren, die zijnen Naam met een onverzettelijken naamsmet brandmerkten, en in eeuwige gedachtenisse van verachting hielden; en voor al, onder de Vaarzen van zijn laatste jaren het Vredevaars, met de naam van Staats-pilaar⁴⁾;

1) Over dien brief wordt mede in Het Leven van Oudaen, bl. 63 vgg. gesproken, en wat daar is medegedeeld is er gewis ten deele aan ontleend. (Zie mede dat Leven, bl. 72). De brief, die ook in de collectie van van Papenbroek is geweest, bestaat niet meer, maar Vondels antwoord is nog aanwezig. Zie het artikel over Vondels Handschriften op de Vondel-tentoonstelling in den Spectator van 10 Mei 1879, en J. Dyserincks Gedenkschrift (1879), bl. 46 vgg. In Dr. J. Worps Studie over Jan Vos dient de tweede noot op blz. 111 dus veranderd te worden, daar de woorden ‘dollemans raasgety’ in den brief van Oudaen aan Brandt staan.

2) Hier is het papier gescheurd. Welk woord er staan moet is niet duidelijk.

3) Men vergelijke hiermede de opmerking van Mr. J. van Lennep in Vondel, VI, 631.

4) 't Vers heet niet ‘Staatspilaar’, maar ‘De Vrepylaer der Vrye Nederlanden’.

[p. 142]

't geen voor zeker houd dat de stoffe gegeven heeft van klachte, in de jongste Declaratie van Oorlog des Konings van Engeland; waarin mede van opgerechte Pilaren gewag word gemaakt; die Majesteijt, zoo vermoedelijk is, van zijne oorblazers op eenig los gerucht in 't hoofd gehangen. En 't geen t' eeniger tijd Onzen Patroon bij mij te gemoet gevoert, hem met geen gemeene drift gekittelt heeft.

En dit zijn zoo mijne gedachten, mij onder 't lezen te binnen gekomen; de welke alhier in vrijmoedigheijd uijtte, gelijk men onder gemeenzame Vrinden plag. Nu hebbe van anderen hooren klagen, dat uijt dezen druk en verzameling der Gedichten, eenige bekende, en die niet van de geringste, uijtgelaten zijn. doch D. Hartzoeker heeft mij bericht, dat de zelve in eenige bladen bijzonder zijn gedrukt¹⁾, en'er voor bekende Vrinden, of die ze begeeren, bijgedaan worden. ik hebbe dan gewacht met een exemplaar voor mij te doen binden tot dat ik de zelve zoude mogen machtig zijn. verzoeke derhalven, dat de goedheijd belieft te hebben mij eenige van de zelve bladen, voor drie of vier exemplaren, ten dienste van wederom andere vrienden, die mij des verzocht hebben, toe te laten komen; zal dezelve ten gezetten prijze dankelijk voldoen.

Noopende den juijsten sterfdag van Camphuijzen hebbe geen bericht kunnen bekomen. mijn gedachten zijn naast dat geweest is den 19^en Julij Nieuwen, of den 9^den Julij O. Stijl hier uijt, mijns erachtens, ontstaan, om dat de tijding zijns overlijdens ruchtbaar wordende, met bijvoeging van den 9^den Julij, anderen terstond daarop zullen gezegt hebben, dat is den 19^den Julij onzes stijls, te weten in Holland; 't welk dan meer en meer zich verspreijdende, en andere wederom dezen 19^den Julij voor ouden stijl op nemende (naa 't gebruijk ter plaatse des overlijdens) kan hier uijt de verdere uijtstrekking tot den 29^sten zijn ontstaan. doch, gelijk zegge, 't zijn mijne bedenkingen, maar geen zekerheden; en die gaarne om een beter geef²⁾. Waar mede eijndigende deze

1) Zie mijne Beschouwing van Vondels Hekeldichten, bl. 145.

2) Waarom Brandt juist Oudaen er naar vroeg is duidelijk. Oudaen had in 1658 den twaalfden druk van Kamphuisens Stichtelyke rymen uitgegeven. Zie Oudaens Leven, bl. 22, en Oudaens Poëzy, I, 310; II, 14 vgg.

[p. 143]

mijne langwijlige uijtweijdinge, verblijve ik, naar toewenschinge van de zegen des Allerhoogsten

Uwe E. zeer genege Vrind en Dienaar

Joachim Oudaan.

Rotterd. 11^en Decemb.

1682.

IV.

Op de brieven van Oudaen aan Brandt kunnen gevoegelijk volgen vier brieven, aan Oudaen gezonden. Ze worden alle in HS gevonden in het tweede deel der collectie van van Papenbroek in de Bibliotheek der Rijksuniversiteit te Leiden. Geen dezer brieven is, althans voorzoover ik heb kunnen nagaan, ergens volledig afgedrukt.

De eerste en de tweede brief zijn aan Oudaen geschreven door Jeremias de Decker¹⁾. Ze luiden als volgt:

1) Van Jeremias de Decker zijn, behalve deze brieven, slechts vier brieven van de Decker aan Westerbaen, en drie van Westerbaen aan de Decker bekend. Deze correspondentie tusschen Westerbaen en de Decker wordt gevonden in een pamflet, dat getiteld is Kost-verloren of Brief aen N.N. Vergelijk Rogge's Beschrijvenden Catalogus der Pamfletten-verzameling van de Boekerij der Remonstrantsche Kerk te Amsterdam, Stuk I, Afd. I, bl. 153. De brieven loopen vooral over theologische onderwerpen en het belangrijkste, wat men er in vindt, is medegedeeld in Mr. Jeronimo de Vries' verhandeling over Jeremias de Decker, bl. 48 en 97-112.

Mijn Heer en Vriend,

Tgene mij plicht en reden al over 3 jaren aenrieden te doen, en ick oock geerne soude gedaen hebben, waer't mij mogelijck geweest; 't selve doe ick eerst nu, dat is, ick sende U.E. neffens desen een exemplaer mijner van nieus herdruckte Gedichten tot een teeken van danckbare erkentenisse over d' onverdiende eere, die 't U.E. gelieft heeft de selve aen te doen in U.E. seer braef en heerlijck gedichte op de selve. D' oorsake dat ick mijnen schuldigen plicht niet eer en hebbe konnen betrachten, is dese: Op 't voleindigen van Sr. Coloms druck²⁾ wierd sijn huijsgesin aengetast van de peste of van een restant der selve overgebleven van den jare 55; hij sulcx vernemende doenmaels

2) De bekende druk der Gedichten van 1656. Zie deze Bijdragen, I, 33 vg. - In die uitgave van 1656 vond men reeds Oudaens Lof-dicht.

[p. 144]

in Zeeland sijnde scheepte voorts over naer Engeland, om (denck ick) sijnen geest door veranderinge van Climaet in soo swaren overval een weijnig te verluchten, doch sonder door brieven aen die van sijnen huijse eenigen last te geven van mij voor mijne gedane moeijte met eenige exemplaren te versien; en daer na in den herbst of ontrent den winter weder thuijs gekomen sijnde soo liet hij 't voorts daer bij blijven, sonder mijner te gedencken tot wel (meen ick) ontrent Maert toe van den jare 57. alsdoen hard geperst of gemaent door eenen mijner Broederen, die goede kennisse aen hem heeft, sond hij mij eenige exemplaren thuijs, doch soo schaers (nosti viri ingenium) dat ick mijne Nabloedmagen, als Ouderen, Broederen, etc. elck een vereert hebbende naulijcx een meer overhielde voor eenen goeden vreemden vriend. Sie daer d' oorsake van 't lang achterblijven deses geschencks. waer uijt U.E. klaerlijck kond vatten dat mijnes schuldigen plichts versuijmenisse bij mijne schuld niet en is toegekomen. Maer alsoo dese drucker¹⁾ met sijne exemplaren vrij wat gereeder en milder is geweest, soo docht 'et mij noodig mij selven metten allereersten bij U.E. van de kladde der onbeleeftheijt en ondanckbaerheijt te suijveren. Ick wete wel dat dusdanige vuijligheden bij eenigen hier te lande niet weijnig in swange gaen; jck hebbe nu tot drijmael en des noch wel ernstelijck versocht sijnde mijne penne geleent tot loff of recommandatie van boecken, maer en hebb'er noijt exemplaer, ja niet den minsten danckheb voor genoten; 't is waer, men weet wel hoe verre die dingen gaen, maer niettemin ick keure sulcx voor eene groote boerschheijt, ja beestachtigheijt, geene edellieden²⁾, maer esels betamende. jck en ben

1) A. van Blancken. Zie Bijdragen, I, 34.

2) Vóór de uitgave van 1658 van Huygens' Koren-bloemen wordt een lofdicht van de Decker gevonden. Huygens schijnt Jacob van der Burgh gevraagd te hebben of de Decker het ook soms kwalijk zou nemen, indien zijn gedicht achter dat van andere dichters en schrijvers van loftuitingen werd geplaatst; althans van der Burgh schrijft (Dietsche Warande, V, 253 vg.) aan Huygens: ‘Pour le Sr. Decker ie ne le cognoy que par quelques vers moreaux de sa façon et par l' addresse de M. Vondel; à ce que je puis iuger de sa modestie, vous ne sçauriez pescher contre la distributive en plaçant son epigramme quelque part que ce soit’. - In de uitgave van 1659 van de Deckers Rym-Oeffeningen wordt op bl. 40 van het ‘Derde Boek’ een gedicht gevonden Op de Wercken van Jacob Cats. Indien dat gedicht nu voor de uitgaven van Cats' Wercken van 1655 of 1658 is geplaatst (wat ik hier niet kan onderzoeken), dan doelt de Decker op Cats. Dat hij op Huygens doelt, zal om 't volgende ‘Hoveling’ wel niet betwijfeld knnnen worden.

[p. 145]

noch Hoveling noch van Hovelingen afgekomen, maer gelooft 'et vrijelijck dat ick in dese 3 jaren aen U.E. noijt en hebbe gedacht sonder mij selven grootelijcx te schamen. Edoch ick hope dat dit mijn schrijven mij bij U.E. teenemael sal suijver pleijten, 't welck nu verselt komt met een exemplaer in behoorlijcke ordre en hier en daer merckelijck vermeerdert, doch niet ('t welck mij leet is) sonder eenige druckfouten. Want alsoo 't werck ter Goude op de persse wierde gebracht, half buijten mijne kennisse, en ganschelijck tegens mijnen wille, als die wel wiste dat sulcx niet en konde strecken als tot schade van mijnen vriend Colom, soo en hebbe mij met den druck eensdeels niet konnen, eensdeels niet willen moeijen¹⁾. doch d' errata bij den drucker op 't leste blad bijeen vergadert heb ick deurgaens in dit exemplaer oock met de penne aengewesen, 't sij met een gebrekende letter in margine bij te doen, of met een overtollige in den text uijt te schrabben, of een verkeerde te veranderen, op dat U.E. sonder verhinderinge 't boecxken soude mogen deurloopen. Voor slot, mijn Heere, versoecke ick vriendelyck dat U.E. dese kleene gifte soo goedjonstelijck gelieft aen te nemen, alsse U.E. werd toegesonden, en sijt versekert dat ick, 't gene ick nu eerst doe met de daed, al over 3 jaren hebbe gedaen met herte en genegentheijt; sulcx weet Hij, die alles weet, in wiens Goddelijcke bewaringe ick U.E. bevele, en blijve

U.E. seer toegedane en dienstwillige Vriend

J. de Decker.

In Amsteldam, desen

26 Julij 1659²⁾.

1) Zie over dien tweeden druk Jeron. de Vries, Jeremias de Decker, bl. 71-73, en deze Bijdragen, I, 34 vgg.

2) Op het adres van den brief staat:

Den Eersamen seer voorsienigen
Sr. Joachim Oudaen,
woonende tegen over 't Weeshuijs
tot
Rotterdam.
met dit Boeck
gemerekt I.O.

[p. 146]

Mijn Heer en Vriend,

U.E. aengenamen met het Rijmwerck op den Vrede en 't Houwelijck tusschen Vranckrijck en Spaengien¹⁾ is mij wel ter handen gekomen. 't Gedichte heb ick met grooten smaeck en vermaek deurlesen, en deurgaens mij selven niet weijnig verwondert soo over U.E. fraeije Poetische vonden, als voornaemlijck wegens uwe seer rijcke kennisse en bedreventheijt in alles wat aenmerckens waerdig zedert twee a drijhondert herwaerts in Christenrijck is voorgevallen. 't Gedichte heb ick (op U.E. versoeck) Sr. van Blancken²⁾ ter handen gestelt neffens 't ingeleijde briefken aen hem gehoorende; vinde hem heel wel genegen tot den druck, te meer om dat het van U.E. is komende. maer hij verstaet (gelijck ick mede) datmen, voor hand aen 't werck te slaen, van den Vrede tusschen die twee te vooren eerst wel heel seker dient te sijn. want andersins de handelinge te rugge gaende of heel afgesneden werdende, soo souden niet alleen moeijte en kosten verloren sijn, maer 't werck heel vlaeu voor den dag komen. wij hopen ja gelooven hier wat beters; maer hoe groote meesters met dusdanige voorslagen dickmael hebben gespeelt en malkanderen bij den neuse geleijt om d'een d'ander een kansse of voordeel af te sien, getuijgen d' Historien, en is U.E. soo wel of beter bekent als mij. Wij weten hoe Hertoge Carel van Borgondien met d' ijdele hope van syns dochters houwelijck verscheijdene vrijers heeft weten te voeden en door soodanigen treck in sijne vriendschap te houden. Heeft oock niet Vranckrijck Margriete dochters dochter van geseijden Carel, die soo lange de Bruijd had geheeten met Carel den achtsten, den schop gegeven en weer naer huijs gesonden om den schoonen en grooten lap van Britangien aen sijnen mantel te hechten? en hoe Carel d' eerste van groot Britaengen (de Leste (ducht ick) sal 't blijven) sijne schenen in Spaengien gestooten heeft, is noch in versche geheuchenisse. Derhalven gaen der groote meesters vrijagien veeltijds heel los. daer valt soo

1) Dat gedicht is niet te vinden in de uitgave van 1712 van Oudaens Poëzy. Ook heb ik nergens iets aangaande eenen afzonderlijken druk van dit vers gevonden.

2) De Deckers Rym-Oeffeningen waren (zie den vorigen brief) in 1659 uitgegeven te Amsterdam bij Abraham van Blancken, ‘in de Molsteegh, in 't Huys-boeck’.

[p. 147]

veel te bedisselen, te bedingen, daer konnen soo veel stocken int wiel komen, sij hebben soo vele mysteria politica, soo vele Ragioni di Stato int hooft, dat op hunne trou en vredehandelingen meerendeels heel weijnig staets te maken is. niettemin (als geseijt is) wij verhopen hier wat beters; 't geruchte tot noch toe en meld dien aengaende niet als wat goeds, oock en kan voor partijen ter wedersijden hedendaegs in Europa geen gelijckere parture gevonden werden. Derhalven soo haest dese handelinge vast staet, en wij de volle versekertheijt daer van hebben, soo is van Blancken heel wel geneijgt eenige riemen papiers aen 't werck te wagen met goed vertrouwen dat 'et in soodanige gelegentheijt goeden aftreck hebben sal; maer datt'et Tacito tuo Nomine (gelijck U.E. versoeckt) soude moeten gaen, en vind hij niet geraden, en ick van mijne sijde en sie oock geene reden waerom U.E. name soude dienen verswegen, voornaemlijck wanneer de handelingen daer 't op speelt wel komen uijt te vallen; ondertusschen blijft 'et noch berusten onder van Blancken, die U.E. naerdere meeninge hier op sal verwachten.

De druckfoute¹⁾ of vuijle Lemte in mijn gedichte op de Zont bij U.E. opgedaen had ick in waerheijt noch over 't hoofd gesien; 't moet tot sijn (sin en reden leeren 't), niet dat. U.E. kan 't op den kant van uw boexken verbeteren. Oock heeft 'er mij mijn Broeder noch een ontdeckt int Rijmken, waer inne Jesus de geloovige siele aenspreekt folio 126²⁾, alwaer dit staet voor die: en misschien schuijlen d'er hier en daer noch meer. sulcke gangen gaen loskoppen van druckers, alsser 't ooge des makers selve niet ontrent en is.

Dat U.E. aen mijne geringe Rijmoeffeningen ietwers van 't uwe hebt te koste gelegt, is mij waerlijck leet; mijn enckel voornemen was sulcx voor te komen; hebbe derhalven eenige dagen voor 't uijtgeven van 't werck alhier neerstelijck vernomen en doen vernemen, waer U.E. sijne woonplaetse hielde, en endelijck na

1) In vs. 186 van de Dockers Sont en Oostzee ontboeyt enz. De fout komt in de uitgave van 1659 van de Rym-Oeffeningen voor. (Het gedicht Sont en Oostzee kwam ook afzonderlijk uit in 1659 te Amsterdam bij A. van Blancken, 12 bladzz. Zie Fred. Mullers Bibliotheek van Ned. Pamfletten, No. 4716).

2) Van diezelfde uitgave der Rym-Oeffeningen.

[p. 148]

veel omvragens verstaende tot Rotterdam, hebbe terstond door van Blancken aan Sr. Neranus¹⁾ geschreven om naerder bescheed, 't welck wat traeg bijkomende, soo sijn de dingen onderwijlen tot mijn leetwesen in gemeene handen eer komen te vallen als in d' uwe; andersins soud'er U.E. naest den Heere van Brantwijck 't eerste gesicht en besit van gehad hebben. evenwel dit myn leetwesen en perst noch en praemt mij niet soo seer, of 't en ketelt en vermaekt mij oock eenigsins. want dese uwe jachtigheijt doet mij denken en wanen dat mijne geringheden bij U.E. in eenige achtinge moeten sijn, gelijck mij oock deurgaens U.E. seer heusche en beleefde missive sulcx schijnt te betuijgen, waer in 't U.E. gelieft heeft mij en 't mijne eenen loff toe te meten, dien ick mij teenemael onwaerdig kenne, en dien ick veel eer achte te spruijten uijt uwe goede gunste t'mijwaerts als uijt eenige mijne verdienste. niettemin ick bedancke U.E. hooglijck voor dese uwe onverdiende genegentheijt, en wensche dat wij eerstdaegs de vredehandelinge tusschen beijde de vorsten mogen voltrocken sien, en U.E. geleerde en treffelijcke invallen op de selve gemeen gemaeckt. sulcx geve d' opperste vredevorst, in wiens vredige bescherminge ick U.E. bevele, en blijve

U.E. seer toegedane en dienstw. Vriend

Jeremias de Decker²⁾.

Volgens dezen tweeden brief had Oudaen zelf reeds een exemplaar der Rym-Oeffeningen gekocht, voor hij de Deckers geschenk ontving. Oudaen zond nu den 16 September 1659 een der exemplaren aan zijne zuster ten geschenke, met het volgend versje (Poëzy, I, 311):

1) Joannes Naeranus, uitgever te Rotterdam.

2) Op het adres van den brief staat:

Den Eersamen, discreten en seer Voorsienigen Sr. Joachim Oudaen, tegen over 't Weeshuijs
tot
Rotterdam.

[p. 149]

Aan mijn zuster Trijntje Fransen Oudaan

 

Zuster, jongste Spruit van zessen

 

Daar ons Vaders huis in leeft,

 

Zoo uw' lust vernoegen geeft,

 

Pit van spreuken, puik van lessen,

 

 

 

'k Weet geen schoonder Morgen-wekker

 

Tot ontsteking van den geest,

 

Dan wanneer hy lieft en leest

 

't Heerlyk Toon-stuk van de Dekker.

 

 

 

Hier is rykdom van gedachten,

 

Die met lieffelyk geluit

 

Zich volmaakt en helder uit,

 

En 't gevoelen kan verkrachten;

 

 

 

Hier is, wat men zich verbeelde,

 

Grootheid, Wysheid, Majesteit,

 

Schoonheid: met een woord gezeid,

 

Hier is Goddelyke weelde.

 

 

 

Om te wachten met verlangen

 

Was myn yver veel te sterk,

 

Straks verzag ik my van 't Werk;

 

En heb 't sedert nog ontfangen

 

 

 

Van den Dichter; om te schynen

 

Dankbaar aan gemeine kunst:

 

Ik ontfing het van zyn gunst;

 

Gy, ontfang het van de mynen.

Thans volgen twee brieven van Antonides aan Oudaen. De eerste is van den volgenden inhoud:

Joachim Oudaen,

Mijn heer, en hooggeachte vriend, veele ontschuldingen zal ik niet bybrengen over mijne traegheit in 't antwoorden op uwe E.

[p. 150]

zeer aengenaemen brief van den 18 febr., maer rond uit zeggen, dat het mij hier mede als den sloffen koopman gegaen is, die, schoon hij wel weet hoe ver hem de naelaeticheit in 't opheemlen van zijne boeken verwydert, en in schuld steekt, echter hoe langer hoe meer vertraegt, tot hem de schaemte of noodzaekelykheit dwingt hand aen de ploegh te slaen, en zijn eigen slofheit te bekennen. Een hoop heb ik nochtans over, dat mijn verzuim niet onvergeeflyk zal zijn, dewijl ik met waerheit kan getuigen, dat ik in 't eerste alleen vertraegt hebbe te schrijven, om dat ik zelf meende gelegentheit te zullen hebben, om uwe E. tot Rotterdam mondeling te spreeken; inzonderheit dewijl uwe E. mij eenigsins scheent te noodigen, om mijn oordeel over uwe E. doorluchtigh Treurspel van Eli, en zyn verworpen huis¹⁾, te hooren. In het welke ik eenige kleinigheden hebbe aengemerkt, die geene schriftelyke aenteikening verdienen, en die ik bespaere omze in een gemeene reden eens tot uwer E. proeve te stellen. Daer nae heb ik mij zoo verwart gevonden in het werk van den IJstroom, dewijl het scheen in dit saizoen, en staende de onlust met Vrankrijk te moeten uitkomen, dat mij, buiten de bezicheden van mijn winkel, waerlijk weinigh gelegentheit overschoot. 'T welk ik niet verder behoeve op te haelen voor uwe E., die weet, hoe moeielyk de geest, wanneerze als in 't gesten is, tot iets van andere stoffe is af te leiden. Behalve datmen dan gewoon is zich zelven te vleien met een nader gelegentheit te zullen uitvinden. Uit het gezelschap, bekent met den naem van Nil volentibus arduum, ben ik over eenige maenden al gescheiden, om redenen, die ik, wanneer mij d' eer van uw gezelschap gebeurt, gaerne zal openbaeren, en die ik gelove dat uwe E. met mij zal goedvinden²⁾.

1) Oudaens treurspel Het verworpen huis van Eli was in dit jaar 1671 uitgegeven. Zie Het Leven van Oudaen, bl. 26.

2) Men leze wat David van Hoogstraten in Het Leven van Antonides over zijne verhouding tot de leden van ‘Nil Volentibus Arduum’ opmerkt. [Het bedoelde Leven wordt o.a. gevonden voor den vijfden druk van Alle de Gedichten van Antonides (Rotterdam, N. Smithof, 1735), en moet geenszins verward worden met eene kortere levensbeschrijving, die men o.a. voor den tweeden druk van de Gedichten van Antonides (Amsterdam, N. ten Hoorn, 1705) aantreft.] - Maar vooral dient over dit punt gelezen te worden Dr. A.J. Kronenbergs Proefschrift over Het Kunstgenootschap Nil Volentibus Arduum, bl. 102-111.

[p. 151]

Het gedicht ter eere van mynen IJstroom door uwe E. gemaekt heeft mij zoo zeer om de konst, als de genegentheit te mywaerts uitnemende behaegt. Verschoon mij ondertusschen, dat ik niet kan toestaen, dat zoo vloeiend en heerlyk een gedicht voor een bruine schaduw en afziensel behoorde te dienen¹⁾. En schoon ik mij node een maght over anderen haer vaerzen toemaetige, heeft het mij hier alzoo redelyk gedaght dien titel van uwe E. gedicht te veranderen, als het Augustus met reden tot lof wort naegegeven, dat hij Maroos Eneis, hoe streng ten viere gedoemt, in het leven bewaerde. Uw gedicht, van uwe E. zelf in een hoek verbannen, had waerlijk zulk een zwaere straffe niet verdient, waerom ik het ook heb opgenomen, en zoo veel ik vermogt, in het licht gestelt, schoon het daer misschien noch duister genoegh is verschoven. Maer hoe flaeu mijn IJstroom (die hier nevens gaet) en met hoe weinigh luisters hij voor den dagh komt, hoope ik evenwel dat hij eenigsins uwe E. opmerkinge waerdigh zal wezen, en wij beide ter gelegener tijd elkander zullen mogen onderhouwen met de gedachten, die elk over des anders werk heeft begrepen. Met dit onderscheit nochtans, dat dit beide, ten mynen aenzien, alleen zal strekken om van uwe E. geleert te worden, en ten uwen aenzien, om mij, daer myn oordeel te kort

1) In 't lofdicht van Oudaen leest men o.a.:

‘De IJstroom eyscht geen water, ten behoef;

Antonides geen lofspraak flau van klanken;

Een goude lijst wierd doof op zulk een proef,

Of had zijn glans dat konstpaneel te danken;

Onbillijk dan, dat valsch vernis begruijz'

Dat heerlijk werk, en praalstuk van vermogen:

Wie woorden geeft, ik houw de mijne t' huys,

Voor 's snel vernufts doordringende arendsoogen.

Of mis ik? zoektm' een bruyne drift misschien,

En eene grond van modderverf bestreken,

Opdatse alhier voor donkre schadu dien',

Waar op het licht te sterker af kan steken?

Men neemze dan, en drijfze aan eenen hoek:

Ik zoek geen glans, die maar verschooning zoek’.

[p. 152]

schiet, gelyk ik niet twijffel of het zal veelmaelen bij uwe E. te licht vallen, te onderwyzen. Waer op ik blijve

Myn heer

uwe E. byzonderlyk toegenegen vriend en verplichten Dienaer

Joannes Antonides.

Amsterdam den 28 September 1671.

Oudaen roemde den IJstroom zeer, maar had geen vrede met ‘al dat beslag van Goden en Godinnen, die de kraem des IJstrooms opschikken’. Men kan over Oudaens opinie in dezen bij van Hoogstraten, zoowel in het Leven van Antonides als in dat van Oudaen, het noodige vermeld vinden.

De tweede brief van Antonides aan Oudaen is van 20 Maart 1673.

Erntfeste, geleerde welwijze heer,

De onbeleeftheit van den schipper, die zich niet een' oogenblik wilde laten ophouden, toen ik de laetstemael tot Rotterdam was, heeft mij belet, mondeling myne dankbaerheit en vergenoeging te verklaeren, over d' eere, die het uwe E. gelieft heeft mij aen te doen, met in haren deftigen en poëetischen brief, mynen geest, die waerlyk harer eigener geringheit wel bewust, en daerom neêrslaghtigh en nederigh is, zoo heerlyk aen te moedigen. Ik beken dat het my heeft opgewekt. zie hier nevens de blyken, in een gedicht, dat voor uwe E. alleen was geschreven, uwe E. alleen toegeëigent, maer dat door den raet van een of twee mijner voornaemste vrienden, en door het verzoek van den drukker, ook anderen wort gemeen gemaekt¹⁾; om datze mij konden doen geloven, dat deze stoffe op haer saizoen, en in dezen tijt best te pas zoude komen. 't Zal dus verspreit zynde, mij tot geen' geringen lof verstrekken, nu het aen al de weerelt een teken kan wezen, dat het mij gelukt, ook boven mijne ver-

1) Antonides spreekt hier van het gedicht Oorspronk van 's Lands ongevallen, aan Joachim Oudaan, dat in 1673 (8 bladzz.) te Amsterdam bij J. Rieuwertsz en P. Arentsz was uitgegeven. Zie Fred. Mullers Bibl. van Nederl. Pamfletten, No. 6947. - Men vindt het gedicht ook in Alle de Gedichten van Antonides, o.a. in den vijfden druk op bl. 363 vgg.

[p. 153]

wachtingh en waerde, in uwe E. dierbare gunst en achting te deelen. namentlyk

Principibus placuisse viris non ultima laus est¹⁾.

Men had scherper en duidelyker konnen uitweiden, en meer andere dingen van grooter en gevaerlyker gevolgen in dit gedight aenwijzen, maer: Non sunt ea tempora nobis.

Men verbeurt byna met stilzwygen. Wee hen dan! die te straf den diepen droom, daer al de weerelt thans zoo gerust en vermaekelyk van bevangen is, bestont te steuren. de spreuk van den Lierdichter wort nu op den toetsteen voor fijn gout gekeurt.

Invitos qui servat, idem facit occidenti²⁾.

Het gedicht den Nachtuil genaemt, waer van uwe E. mij geschreven heeft, meen ik dat maer een Nachtuil is, immers 't is bij mij, met wat moeite ik daer nae gezocht hebbe, niet voor den dagh gekomen. de namen en byzonderheden in Palamedes kan ik uit den heer Vondel niet recht vernemen, alzooze zijne E. door den hoogen ouderdom meest ontvallen, en zyne uitleggingen daer van raedsels zyn. doch Ds. Brant heeft een' Palamedes, die van regel tot regel in het beste van Vondels tyt uit zijnen monde is aengetekent, en alles op de rechte geschiedenis toegepast. 'k heb evenwel niet meer bij hem vermoght, als dat ik het kan zien en lezen ten zynen huize, zonder het te mogen naeschryven; waer uit ik dan niet als bloote gissingen en verwarringen zoude konnen vergaderen, en dat mij deshalven tot noch toe niet veel moeite waerdigh is geweest³⁾.

Mij is van daegh een kopij belooft van een gedight dat aen de wip op het groene zootje in den Haeg ter eere van de Witten heeft aengeplakt geweest. Zoo drae ik het heb, zal ik het uwe E. overstieren. 't is hier een doode stroom van alle, of liever goede tydingen. Zoo uwe E. eenige moght hebben, ik zal die met verlangen, nevens uwe E. hoogwys oordeel en verbetering

1) Horat. Epist. I, 17, vs. 35.

2) Horat. Epist. II, 3, vs. 467.

3) Zie mijne Beschouwing van Vondels Hekeldichten, bl. 164.

[p. 154]

van myn gedicht, waer in de misslagen misschien het geheele lichaam uitmaeken, verwachten, en altyt blyven

uwe E. verplichten en zeer genegen Dienaer en vriend

J. Antonides van der Goes.

Amsterdam den 20 van lentemaent 1673¹⁾.

1) Op het adres van den brief staat:

Den erntfesten geleerden, welwyzen
Joachim Oudaen, over het oudenmannenhuis
to Rotterdam.

V.

We drukken ten slotte nog twee brieven van Brandt af, die betrekking hebben op zijne Historie der Reformatie. Beide zijn onuitgegeven, en waren niet bekend aan Dr. G.M.C. Loeff, wat met het oog op zijne Studie over Den Nederlandschen Kerkgeschiedschrijver Geeraardt Brandt te betreuren is.

De eerste brief bevindt zich in het tweede deel der verzameling van van Papenbroek in de Bibliotheek der Rijksuniversiteit te Leiden. Hij is van den volgenden inhoud:

Eerwaerde Heer en beminde medebroeder,

Uwen brief met de bijgaande papieren is mij gisteren avont ter handt gekoomen. ik bedanke UE voor de genoomen moeyte in 't bijeenstellen van zulk een ordentelijk verhaal, dat mij in alle deelen behaagt en opening geeft van veele particulariteyten, die mij te vooren onbekent waaren. alleen zal ik mijn bedenken over een punt te kennen geven. UE schrijft de inventie van deze wonderlijke verlossinge Grotio zelve toe. ik heb nochtans altijdts zijne huisvrouw daar d' eer van hooren geven, en verscheydene getuighenissen zijnder, die mij aan die zijde doen hellen. Vondel zeit in zeeker vers aan Joffrouw de Groot:

Een vrouw is duizend mannen t'ergh.
O eeuwige eer van Reigersberg!

[p. 155]

 

De volgende eeuwen zullen spreeken,

 

Hoe gij den haat hebt uitgestreeken.

en Grotius zelf in een gerijmden brief aan zijn huisvrouw den 26 April 1621 geschreven, spreekende van haar jongkheit, en datze toen weinig dacht om de rampen, die haar over 't hooft hingen en, zeit hij,

Dat zij in al dat quaade, geduldig welgemoedt
Hem volgen zoude naa, om haar met hem te laaten
Besluiten met een gracht, met slooten en soldaaten;
Doch dat zij eindelijk met haar gescherpt verstandt
Haar man verlossen zouw uit zijnen slaafschen bandt.

Hierop ziet ook Barlaei vers:

Discite jam Belgae Pietas quid possit et uxor.

wat dunkt UE. zoumen hier niet vast uit besluiten dat het middel der verlossing bij haar bedacht was? noch verzoek ik te weeten: wat Daatzelaars hantering was, want UE. schrijft dat hij met zijn huisvrouw bezig was met goedt te pakken etc. ook copie van de versen, die in Daatselaars huis onder het glas, daar Grotii verlossing in afgebeelt is, geleezen werden. Het examen dat Deventer eerst aan de meydt, daarnaa aan de huisvrouw van Grot. deede, en de antwoorde die zij, Grotio, met haer eigen handt heeft geschreven. ook de plaats, daar Grotius in Epist. ad Gallos gewach van Daatselaar maakt. eindelijk of het briefken dat Grot. uit Waalwijk of Antwerpen, dat waarschijnlijker is, tot verschooning van Daatselaar afzondt van woordt tot woordt zoo luijde, als UE in dit verhaal heeft gestelt, beginnende Ik verklaar met de waarheit etc.; dan of dit UE naa zijn beste onthouding zoo bij een heeft gestelt. op deze dingen verzoek ik met den eersten antwoordt, en op dat de brieven zoo lang niet sukkelen zouden, zoo schrijf over Amsterdam met de boode ten huize van onze boekverkoper Jan Hendriksz, die yder maandag brieven aan mij bestellen kan. ik zal hem voor 't port te vreden stellen. Ik koome nu tot de andere deelen van den brief, en verblijde mij dat ik daar zoo veel teekenen van

[p. 156]

genegentheit in bespeure. Godt geve ons beide gelegentheit om onze onderlinge vriendtschap niet alleen met woorden, maar ook met werken te betuigen. Het Haarlemsche beroep hebbe ik afgeslaagen om zeer gewichtige redenen, zonder toen noch te weeten dat die van Hoorn het oog op mij hadden. de geringheit van de gemeente, en de kleene hoope tot beterschap, en de groote moeyte, die de nieukoopers deeden om mij te houden, hadden al eenige kracht op mijn gemoedt. andersins wil ik wel bekennen dat het een zeer gelegene en vermaakelijke plaatze is, die mij in haar zelven meer behaagt als Rotterdam en Amsterdam zelve, ik zwijge Hoorn. Het moeten dan groote redenen zijn geweest, die mij zulk een beroep deeden afslaan; als wij eens bij malkanderen zijn zal ik UE dit naader ontdekken¹⁾. Van Hoorn zal niet worden. D. Vorstius doet zeer groote moeyte voor onzen Vreeburg²⁾, en stelt die zeer hoog. ik wensche dat hij die man, die men van hem maakt, zij, of werde.

Uwe bedenkingen over 't schrijven der Historie hebben haare redenen. maar dat UE bekent dat dit werk bij eenige zijn nuttigheit zoude konnen hebben is hier ook van grooten gewicht. 't is een verwonderlijke zaake dat de geheele broederschap zoo lange geroepen en zoo zeer geijvert heeft om een Remonstrantsche Historie, en dat eenige weinige daar nu zoo zwaarhoofdig in zijn. leest de acta der Societeit en der directeuren. daar zijn sedert het jaar van 1632 weinig vergaderingen gehouden, zonder van dit stuk te spreeken, en D. Utenb. zaliger daar toe aan te porren. naa zijn doodt heeft men C. Rijkwaart verzocht om te continueren³⁾. Rijkwaert overleden zijnde, heeft men Duinglo daar toe last gegeven⁴⁾.

1) Van elders zijn de ‘redenen’ van Brandt niet bekend.

2) Henricus Vreeburg was toen Predikant te Zoetermeer en Zegwaard. Zie J. Tideman, De Remonstrantsche Broederschap, bl. 177.

3) Aan Johannes Uyttenbogaerdt was 8 April 1633 opgedragen de Historie der Remonstranten te stellen, en in Maart 1639 was Carolus Rijckewaert hem daarin tot hulp gegeven. Zie Tideman, t.a.p. bl. 62.

4) J. Tideman, t.a.p. bl. 83: ‘In 1650 werd Bernardus Dwinglo, na den dood van Car. Rijckewaert, van wege de Verg. der Broederschap verzocht, diens vervolg op Uyttenbogaerdts Kerkelijke Historie voort te zetten’.

[p. 157]

naa Duinglou's overlijden heeft men geduirende de Rotterdamsche onlusten in de jaaren 1654, 1655 en 1656 van dat werk gezweegen. toen wierdt er in onze vergaderinge de stok van twist getrokken. in 't jaar 1657, toen de Rotterdamsche zwaarigheden zoo en zoo uit de weeg waaren geleit, heeft men mij tot dat werk verzocht¹⁾ niet bij overstemming, maar gelijker handt. datmen nu vrij zegge dat de broederschap een slechte keur heeft gedaan met mij daar toe te verzoeken, dit kan ik lijden. 't is ook de waarheit. het werk zelve leerdt het mij daagelijks. maar datmen daarom 't geheele werk afstemme dunkt mij uitermaaten vremdt. men vreest de regenten te verstooren of de kinderen dergeener, die ons quaalijk behandelt hebben, maar inzonderheit vreest men de kerkelijken op haar zeer te tasten. maar behoort men niet te vreezen, dat de waarheit van onze rechtmaatige handelingen, indien wij stilzwijgen, door de valsche beschuldingen van onze partije zal verdrukt werden, en dat de nakoomelingen geen andere Historien als van Baudaert, Festi vervolg van Merula, en van de Sanden ter handen koomende, ons voor een deel oproermakers en luijden zonder religie zullen achten? Ik kan niet begrijpen, dat men op de loogenen en laste-

1) Men kan het besluit van 16 Aug. 1657 van de Groote Vergadering der Broederschap over deze zaak vinden bij J. Tideman, t.a. pl. bl. 100 vg., en bij Dr. Loeff, De Nederlandsche Kerkgeschiedschrijver Geeraardt Brandt, bl. 23. - Het zij mij hier vergund bij eenige woorden van dat besluit eene aanteekening te plaatsen. Men leest er o.a. dat Ds. Brandt ‘verscheide stoffen tot de verhandeling van kerkelijke zaken behoorende, in deze landen voorgevallen, alreets bij malkanderen vergadert heeft’. Wellicht heeft Brandt hiervoor eene lijst der in zijn bezit zijnde pamfletten gemaakt. Dat hij zulk eene lijst bezat, weten we uit eenen brief van Brandt aan Ds. Christiaen Hartsoeker te Rotterdam van 26 Dec. 1677 (Bibl. der Rem. Kerk te Amsterdam), waar Brandt schrijft: ‘Den Heere Pesser heb ik den 20 Augusti 1660, nu 17 jaren geleden, te leen gesonden myn Register van Blaeuwe boekskens met de naemen der Autheuren; nu bid ik dat syn Ed. mij 't selve, indien 't noch in weesen is, eens gelieve weder te senden, al waer 't slechts te leen om iet nae te sien’. De bedoelde lijst bestaat nog, en is te vinden in de Bibliotheek der Remonstrantsche Gemeente te Amsterdam.

[p. 158]

ringen van onze partije met een goedt gemoedt mach zwijgen, maar wel dat onze zaake een bequaamer voorspraak en geleerder Historie-schrijver behoorde te hebben als men aan mij vinden zal. daar zijnder noch genoeg onder ons, die dit werk beter passen zoude als mij. des ik ook de penne gaarne wil overgeven, zoo haast als het de Societeit goedt vindt. maar dat men de partijen zoo zeer ontzien zal, datmen om haarent wil zulk een noodig werk, dat noch veele laauwe Remonstranten zou konnen moedigen om de voetstappen van haare ijverige ouderen natetreeden, zouw laaten steeken, is niet wel te verantwoorden. Koningen en Prinssen, zeit Grotius in zijn Verantw. cap. XIX, moeten lijden, dat eenige van haare ordre in de Historien en andere geschriften werden afgeschildert met haare gebreeken. Zouden dan de kerkelijke persoonen hier van exempt zijn? Episcopius, dat groote licht van onze zaake, zag dit werk met andere oogen in, toen hij in zeekeren brief aan Utenb. zich dus liet hooren: ‘Ik houde datmen onze partijen niet ontzien en moet noch haare vreeze vreezen. de zaake die wij voorstaan en de onbillijke proceduiren van haar geven ons reden om haar niet te vreezen. Laat de billijkheit van onze zaake, ende haare liefdeloosheit en tyrannijen blijken, nu en bij de posteriteijt. Onze partijen zijn geen redelijke menschen. Haar ongelijk moet haar onvertsaagt onder de oogen gestelt worden, en hoe dat moediger geschiet, hoe wij haar aequiores zullen vinden. zij moeten ons zoo wel vreezen, als wij haar, niet omdat wij haar quaadt met quaadt vergelden willen, maar omdat wij geresolveert zijn haar te toonen en te zeggen dat zij quaadt doen. istud genus daemoniorum non expellitur aliter quam per generosam fiduciam etc.’ dus verre Episc., die ik weet dat in dezen deele verder mocht gaan als ik of mijns gelijken. evenwel dunkt mij dat onze zaak met stilzitten en stilzwijgen niet te vorderen is. 't is waar ten is met zeggen niet te doen, maar evenwel, 't is dikwils ook zonder zeggen niet toe, zeij wel eer een groot voorstander der Remonstranten. deze inzichten hebbe ik goedtgevonden UE eens voortestellen om bij gelegentheit uw oordeel daarover te hooren. Ik zende met eenen Grotii brief aan de Staaten van Zeelandt, die ik gedrukt hebbe, te rugge. groet uw waarde huisvrouw, die ik nevens uwen zoon en UE in de Hoede Godes

[p. 159]

beveele. de mijne doet UE ook te zaamen groeten. Houdt mijn haastigh schrijven ten goede.

UE dienstwillige Vriendt

G. Brandt.

In Nieuwkoop dezen

6 Junii 1660.

non licuit relegere.

Aan wien zijner collega's deze brief van Brandt is gezonden is niet bekend. - De inhoud van den brief maakt een onderzoek daarnaar niet noodig.

We zien uit dezen brief dat Brandt een boek wilde schrijven dat de waarheid van de handelingen der Remonstranten zoude aanwijzen, en de valsche beschuldigingen der tegenpartij zoude weerleggen. In die Historie der Reformatie (want dat is de titel geworden) zou men eigenlijk vinden eene Historie der Remonstranten¹⁾, geschreven door een Remonstrantsch Predikant, op verzoek van de Broederschap der Remonstranten. In die Historie zou men der waarheid hulde brengen - altijd inzooverre bij heftigen partijstrijd de onpartijdige bespreking van feiten kan bestaan - en regenten noch kerkelijken (Contraremonstranten) ontzien. Geen aarzeling, als het gold de handelingen der Remonstranten te verdedigen. Koningen en Prinsen moeten het dulden dat hunsgelijken, als historische personen, met al hunne deugden, maar ook met al hunne gebreken den volke voorgesteld worden, had de Groot gezegd. Waarom dan de regenten of hunne familiën gespaard, als in de jaren 1618 en volgende veel verkeerds gedaan was? Waarom zou men dan zwijgen, en niet bekend maken wat ook in de Contraremonstranten af te keuren viel? Men moest de kerkelijken ‘op hun zeer tasten’. En al had Episcopius te scherp gesproken van de ‘liefdeloosheit en tyrannijen’ der tegenpartij, hij, Brandt, was het in de hoofdzaak met hem eens: men moet de partijen niet ontzien, maar ronduit zeggen wat eigenlijk de waarheid is. ‘Haar ongelijk moest haar onvertsaagt onder de oogen gestelt worden’.

1) Dr. Loeff, t.a. pl. bl. 77: ‘Men zou (het 2e, 3e en 4e deel) van de Historie der Reformatie eene Historie der Remonstranten kunnen noemen’.

[p. 160]

Men vindt in dezen brief ongeveer denzelfden geest als in het geschrift¹⁾ Verlaet uw eigen Vergaederinge niet, van 1657. Naar dit schrijven zoude de Historie een echt partijschrift worden.

Toen Brandt dezen brief schreef, was hij nog geen 34 jaar oud. Eerst elf jaar later verscheen het Eerste Deel zijner Historie der Reformatie, en drie jaren daarna het bekende Tweede Deel.

Brandts plan was niet onbekend gebleven, en na 1663, het jaar van het verschijnen van het Verhaal van de Reformatie (zie boven bl. 109), wist menigeen dat Brandt de Historie der Reformatie zou schrijven.

We mogen veronderstellen dat men ten deele ook met de aan Brandt gegeven opdracht van de Groote Vergadering der Broederschap bekend was. En men kende zijn werkje Verlaet uw eigen Vergaederinge niet.

Dat dus van Contraremonstrantsche zijde de Historie met belangstelling en met groote spanning verwacht werd, liet zich denken.

Het Eerste Deel verscheen, doch daar het slechts de gebeurtenissen vóór 1600 - in zeker opzicht meer onzijdig terrein - behandelde, vond het weinig tegenspraak. Toch werd ook toen reeds op Brandts partijdigheid gewezen, en van hem gezegd (Navorscher, XIV, bl. 74) dat hij

‘Den Afgodt op 't autaer en dwael in kerck kan lijden,
En als den Baälyt al hinckende kan gaen,
En Godt met d' Afgodt menght als de Samaritaen’.

En zij, die wisten hoe Brandt eens over de Contraremonstranten had geschreven en gesproken, zij konden hier zijn streven zien om de ‘wonden’ der Kerk aan 't licht te brengen, want ‘'t ontdekken dient tot genesinge’. En menige minder aangename opmerking werd gemaakt, b.v.: ‘Die onder sommige gesintheden niet een stip willen wijken van al wat hunne Leeraers eens begrepen, en geleerdt hebben, het sij dan waer, onwaer of valsch, maeken die hen niet eenigsins tot afgoden, die se te veel eers bewijsen?’

1) Van dit zeldzaam boekje (zie Dr. Loeff, t.a. pl. bl. 14) is een exemplaar in mijn bezit.

[p. 161]

Maar bij het Tweede Deel, in 1674, brak de storm los. Om den inhoud, want het geheele deel liep over den strijd van ‘Gommer en Armijn’, en om de opdracht. Daar waagde het een Remonstrant den Predikanten en Leeraren der Publieke Gereformeerde Kerken en Scholen van Holland en Westfriesland zijn werk op te dragen, met den raad er bij: Leest en ziet wat er is voorgevallen, hoe aan beide zijden de schuld was; geeft om vrede te hebben wat toe, en toont dat gij niet zijt als zij, die ‘niet een stip willen wijken’.

Van welken aard de strijd was, die over dit Tweede Deel werd gevoerd, en wat er al verder over die zaak is voorgevallen, kan men in Dr. Loeffs Proefschrift nalezen. Voor ons zal het na de lezing van Brandts brief duidelijk zijn dat de Historie der Reformatie gewoonlijk, wat het doel van 't werk betreft, verkeerd wordt opgevat. Het blijft nog altijd de vraag of Henricus Ruyl zich zoo erg vergist, als hij (zie Dr. Loeff, t.a. pl. bl. 39) van Brandt zegt, dat hij zich broeder noemt, en inderdaad vijand is.

Het is wellicht niet onbelangrijk hier nog eenige woorden van Henricus Ruyl, den Amsterdamschen Predikant, te citeeren, daar ze als 't ware van Contraremonstrantsche zijde een oordeel over het werk uitspreken, en op merkwaardige wijze met dezen brief van Brandt overeenstemmen.

Ruyl dan zegt (Dr. Loeff, t.a. pl. bl. 40): ‘Brandt geeft vrede voor, maar heeft oorlog in den zin; hij bekleedt het altemaal met den dekmantel van vrede en eenigheid in de Religie, maar hij heeft voor heerschappij te gebruiken over Staten, Magistraten, den Prins van Oranje, Kerkeraden, Synoden, en alle Predikanten: hij wil vrede met hen houden, ja, als zij hunne vroegere daden herroepen en condemneren, en de Arminianen in haer Landtberoerende, Godt-onteerende, ziel-verdervende, en Kerck-scheurende dwalingen justificeren’.

En elders zegt Ruyl: ‘Ick noeme dese Historie eene Arminiaense, niet soo seer, omdat se niet veel bijsonders is, dat men Arminiaens placht te noemen, oock niet omdat se spreeckt van de Arminiaense saken, maer omdat se van een Arminiaen, uyt de Arminiaense schriften, tot voordeel van de Arminianen is te samengestelt’.

[p. 162]

Is er hier niet volkomen overeenstemming tusschen Ruyls woorden en Brandts brief?

Men bedenke zich eerst, voor men weer over Brandts ‘vredelievendheid’, ‘zachtaardigheid’ en ‘verdraagzaamheid’ de een of andere volzin neerschrijve!

Men vrage voorts: Heeft Dr. Loeff, t.a. pl. bl. 106, gelijk, als hij van Brandt zegt: ‘Op dat vredestichten was steeds zijn oog gevestigd, en ook zijn kerkgeschiedkundige arbeid had hieraan voor een groot deel zijn ontstaan te danken, dewijl hij hoopte daardoor iets tot hereeniging der verscheurde vaderlandsche kerk te zullen bijbrengen?

In Brandts brief is, mijns inziens, een andere reden te vinden voor het ‘ontstaan’ van den kerkgeschiedkundigen arbeid.

Brandt had in zekere mate door 't schrijven van de Historie der Reformatie aan de opdracht voldaan, die hem in de Groote Vergadering der Broederschap van 16 Augustus 1657 gegeven was. Niet onbillijk was het dat nu ook de Broederschap hem daarvoor eenige belooning toekende. Maar 't was moeielijk er om te vragen na al de beweging, die bij 't verschijnen van dat Tweede Deel gemaakt was.

Brandt spreekt over deze zaak in eenen brief van 11 Juli 1675. Deze brief, die wellicht aan Christiaan Hartzoeker, Predikant bij de Remonstrantsche Gemeente te Rotterdam, is gezonden, maar waarvan 't adres nu ontbreekt, wordt gevonden in de Bibliotheek der Remonstrantsche Gemeente te Amsterdam, en is mij door de welwillendheid van Dr. H.C. Rogge ten gebruike verstrekt.

Met de mededeeling van dezen brief eindig ik deze opmerkingen over Brandts Historie der Reformatie. De brief is van den volgenden inhoud:

Waerde Vriendt,

Nu de tydt van de Vergadering¹⁾ nadert dient in ernst overleidt wat in de saek van mijn soon Johannes²⁾ dient gedaen.

1) De Groote Vergadering der Remonstrantsche Broederschap.

2) Hij was geboren 6 Juli 1660.

[p. 163]

Het dunkt mij nu¹⁾ ongeraeden eenigh versoek van belooning voor mijn Historie te doen. Doch als men van Alumnen spreekt en mijn soon in consideratie komt, gelijk hy doch sal, dan soude iemant van uw Collegen wel konnen seggen hoe seer de Societeit gehouden is mijnen arbeidt t' erkennen. Ik versoek uw advijs en hulpe in dese saeke, en dat het ontwerp van den brief aen de Societeit 't welk ik u laetst mede gaf mij weder gesonden werde. Gy kont mij beschrijven in den Hage in d' Assendelftstraet ten huise van Joffrouw Catharina van Sorgen²⁾, daer ik nu daghelyks ben. Toekomende Sondagh den 14 Julij verhoop ik te trouwen, en sal ik derhalven op de Vergadering niet konnen syn. Schrijf mij eens wie van Rotterdam op de Vergadering sal syn, en hoe 't uw kerk verstaat aengaende Lomannus³⁾. Hier in den Haeg heeft men geresolveert daer op te dringen dat men nae Lomannus soude wachten, onder pretext dat hij nu wegens het gevaer des krijgsvolks niet reisen kan. Dan ik meen versekert te syn,

1) Namelijk na de onaangenaamheden, die hij in deze jaren had wegens het Tweede Deel van de Historie der Reformatie.

2) Joan de Haes in Het Leven van G. Brandt, bl. 50 vg.: ‘In het jaer 1675 werdt hy te rade weêr eene echtgenoot te zoeken; en niet zonder reden: want uittermaten zwaer viel hem nevens zoo meenighvuldige bezigheden, die hem zijn beroep zoo wel als zijn aengeboren lust tot de letteroefeningen verschafte, ook den last op zijne schouders te moeten laden, dien het bestier des huisgezins en d' opvoeding van jonge kinderen met zich brengt. Hy zocht dan en vondt een trouwe noothulp om zijne huislijke zwarigheden te verlichten. Dees was Katharina van Zorgen, vrou van eerlijke afkomste en uitnemende deugden, die den 14 van Hoimaent dezes jaers [1675] met hem troude en tot zijnen sterfdagh toe zeer eendraghtigh geleeft heeft’. - Petrus Cornelius 't Lam heeft in zijn Summarium vitae Gerardi Brandt medegedeeld (Dietsche Warande, Nieuwe Reeks, III, 437) dat Katharina van Zorgen eene ‘dochter van den uitmuntenden rechtsgeleerde N. van Zorgen’ was.

3) Volgens J. Tideman, De Remonstrantsche Broederschap, bl. 331, had de Proponent Wilhelmus Lomannus in de Vergadering van 25 Juli 1674 de bediening der gemeente te Frederikstad voor acht maanden aangenomen. ‘Hij aanvaardde den dienst 20 September 1674. Aan gecommitteerden van de Vergadering stonden zijne ouders toe dat hij blijven zou tot in Mei 1675, mits gedurende zijn afwezen geen beroep op eenig Proponent geapprobeerd werd. In Juli 1675 werd hij voor deze bereidwilligheid vereerd met een Boekgeschenk van f 50 à f 60. In 1676 is hij te Nieuwkoop beroepen’.

[p. 164]

dat hij nae pinxter te lande of te water wel heeft konnen reisen, ook landtwaerts en hier en daer om syn vermaec heeft gereist, en met van Leuwen twee of drie weken geleden speelnoot is geweest. Syn vader en moeder hebben tegens my verleden Sondagh over acht dagen in 't bysyn van Akersdijk¹⁾ bekent dat haer Soon misschien wel eer t' huys kon komen, en dat het haer leet was dat hy soo lang wachtte. Hoe men dit stuk t' Amsterdam verstaen sal weet ik niet; doch ik heb gemerkt dat D. Pontanus²⁾ al de beroepen wel sou willen ophouden tot de komst van Lomannus. Belangende mijn Soon Johannes wenschte ik wel dat men op de Vergadering kon resolveren³⁾, en dat syn tractement⁴⁾ terstondt kon ingaen, want sedert dat hy uit de schoolen geweest heeft, heb ik wel 80 gl. aen hem te kost geleidt. Indien er noch iet aen syn bequaemheit ontbreekt, dat sal door d' exercitien, die hy t' Amsterdam onder Francius en Limburgh hebben kan, vervult werden. Ik soude niet gaerne toelaten dat hy op de Wetering⁵⁾, of elders, uit mijne oogen en opsicht, genoodtsaekt wierde heenen te gaen. Ook soude ik niet gaerne langer in on-

1) Toen predikant bij de Remonstrantsche Gemeente te 's-Gravenhage. Zie J. Tideman, De Remonstrantsche Broederschap, bl. 64 vg.

2) Toen de oudste Predikant bij de Remonstrantsche Gemeente te Amsterdam. Tideman, t.a. pl. bl. 226 en 229.

3) J. Tideman, t.a. pl. bl. 369 schrijft aangaande Johannes Brandt: ‘In de Groote Vergadering van 1674 werd zijn vader verzocht ‘hem als een jongman van zeer goede hope mede in de Theologie op te trekken, met presentatie, om hem als alumnus aan te nemen; terwijl die van Amsterdam, ter vergelding van 's vaders goede en groote diensten in het schrijven van de Historie der Reformatie, presenteerden hem tot hunnen alumnus aan te nemen’. - Is dat jaartal 1674 geene drukfout voor 1675?

4) Het tractement was f 250. Zie verder over die alumni vooral Tideman, t.a. pl. bl. 3-8.

5) Te Oudewetering had Joannes Naeranus, Predikant bij de Remonstrantsche Gemeente aldaar, een soort van ‘Gymnasium der Societeit’. Zie daarover vooral Tideman, t.a. pl. bl. 22 en 23. Wat Brandt voor zijnen zoon niet wenschte, werd toen een ander toegestaan. In de Groote Vergadering toch van 17 Juli 1675 werd op een verzoek van H. Hollingerus besloten dat hij (Hollingerus) ‘ten huize van Ds. Naeranus eenigen tijd zal verblijven en specimina van zijne studien geven en dan bij de Curateuren des Seminarii geëxamineerd zal worden’.

[p. 165]

sekerheit syn, maer als de Societeit niet resolveerde hem tractement te geven, eenig ander besluit nemen aengaende syn persoon. Het soude mijns bedunkens een soort van ondankbaerheit syn dat men mij, hebbende twee soonen op myn kosten laeten studeren, soude vergen de derde insgelyks te laeten studeren¹⁾, en dat in een tydt in welken ik met schatting beswaert werde boven vermogen en merkelyke schade lijde in mijn huisvrouw saliger winkel²⁾. Sal 't ook noodig syn dat mijn soon Johannes t' Amsterdam sy ten tyde van de Vergadering, en soo ja, sal 't niet vroegh genoeg syn dat hij 's Woensdagh 's avonts daer sij? Ik soude hem dan uit den Haeg soo veel vroeger naer Amsterdam senden. Hier in den Haeg synde heb ik met een Leijenaer gesproken, uit de welke ik merkte dat se op de Rotterdammers seer t' onvreden syn over de vermeerdering van 't tractement der Predikanten aldaer. Sy seggen dat men de Predikanten in sulk een quaede tydt soo veel meer toevoegende ter selven tydt d' uitgiften aen d' armen verminderde en sonder sulke vermindering die vermeerdering niet kon doen. Die van Schoonhoven hebben haer genegentheit aen myn soon bekent gemaekt, en sullen, vertrouw ik, noch voor de Vergadering een formeel beroep doen³⁾. Men seit dat

1) Daarbij kwam nog dat Brandt in de toen geldende Instructie steun vond. Art. 3 luidde: Daartoe (nl. tot alumnen) sullen kinderen van Leeraars, als in de bequaamheyt geen ongelykheyt is, gepraefereerd worden. (Tideman, t.a. pl. bl. 6).

2) Welke beteekenis heeft hier het woord winkel?

3) Volgens J. Tideman, t.a. pl., bl. 141, nam Casparus Brandt op de Groote Vergadering van 17 Juli 1675 het beroep naar Schoonhoven aan. - Schoonhoven was eene dier gemeenten, wier beroepingen door de Groote Vergadering moesten worden goedgekeurd. Brandt is dus in de zaak van Lomannus niet onpartijdig, want de vraag blijft altijd of men de aan de familie van Lomannus gegeven belofte (zie boven bl. 163, noot 3) naar den letter, of eenigszins ruimer moest opvatten. Want als Lomannus werkelijk in Mei, Juni en Juli niet van Frederikstad kon terugkeeren, dan was het niet meer dan billijk dat de belofte ook voor die maanden geldende bleef. En is het in diezelfde noot vermelde cadeau van 1675 ook soms een soort van vergoeding voor 't hem aangedaan onrecht? In elk geval: men weet niet meer wat er in de Groote Vergadering over dit punt is gezegd, met welke tegenstanders Pontanus heeft moeten strijden, en waarom de meesten 't niet met hem eens waren; maar zeker is het dat het eenen onaangenamen indruk maakt dat Brandt, die bij eene beslissing belang heeft, hier een particulier gesprek met de ouders mededeelt aan iemand, die òf zelf lid der Vergadering was, òf namens Brandt met een lid over de belangen van Johannes Brandt moest spreken.

[p. 166]

alle de Leden der Kerkeraedt, niet een uitgesondert, tot hem genegen syn. Sou men de Reuver niet tot Swammerdam konnen brengen¹⁾ en een generale Collecte doen voor die van Swammerdam en ander behoeftige kerken²⁾. Hier uit vertrouw ik dat een considerable somme ten dienste van de Societeit sou byeengebraght werden, want veele souden uit mededoogentheit veel geven, gelyk alreeds aen de gemeentens van Haerlem, Hasersoude etc is gebleeken. Mijn papier is ten einde.

Vale cum tua tuisque.

11 Jul. 1675.

Tuus G. Brandt.

1) Petrus de Roever (of de Reuver) was 1668-1674 predikant te Frederikstad. In Juli 1674 werd besloten iemand te zenden om hem af te lossen. In Juli 1675 was hij in de Groote Vergadering. In de Vergadering van Juli 1676 is hij te Zwammerdam gesteld. (Tideman, t.a. pl., bl. 331 en 118).

2) Bedoelde collecte is gehouden. Zie Tideman, t.a. pl. bl. 115 en 141. Over Haarlem en Hazerswoude bij Tideman, bl. 233 en 185.

1) Dit vers van Suzanne is in HS. in het bezit van den Heer J.N. Scheltema te Amsterdam. Het is, voorzoover mij bekend, nergens gedrukt.