Silvander (Jan Baptista Wellekens) 1658-1726

3. Bruiloftdichten
1729

Strooi nu palm en mirtebladen

Langs de schone Heregracht,

Tooi de gevels met sieraden,

Naar d'aaloude Bruiloftpracht.

De bruiloftdichten, zilveren en gouden inbegrepen, zijn achter elkaar gelezen een slecht te verorberen taaie en zoete massa. O de vele vele regels gelukwens voor al die steunpilaren van stad en beurs (hopentlyk zullen er spoedig kleine steunpilaartjes bij de grote staan); al deze edele, zedige jonge mannen, die beter hadden gedaan Wellekens' eigen ‘Nu alle schroom ter zy: /'t moet knakken of 't zal buigen’ eerder in praktijk te brengen en minder tijd te verspillen aan eenzame klachten tegen bomen en stromen^1.. Die schuchtere bruiden en vluchtige nymfen! Ze zullen volmaakte echtgenoten worden na eerst in wrede schuwheid hun trouwe minnaars te hebben laten smachten. Wanneer we de bruiloftszang voor Valerius Röver hebben gelezen, niet eens een van de meest typische, is het een verfrissend stukje realisme uit archivalia te horen en te zien, hoe Valerius' voogd^2. wel is waar consent tot het huwelijk geeft, maar met de aantekening dat het ‘gantsch tegens synen sin’ was en hoe in de werkelijkheid niet alles zò zoete rozegeur en lichte maneschijn blijkt als in de poëzie. En toch, als we de nodige poespas slikken en de gezwaaide wierook niet te hard opsnuiven, blijft er iets over. Tal van aardige plaatsen en een stuk levensbeschouwing van de dichter. Na de onwerkelijke vrijaadjes van de Bruiloftdichten is liefde in het huwelijk voor Wellekens heilige realiteit. ‘De Huwelyksgod eischt liefde’ had hij Achilles reeds aan Polyxena laten schrijven^3.. En, dichtte hij voor Amintas en Licoris op hun verjarende trouwdag

Oprechte Liefde en Min een vreugdevlam verleent,
Die zuiver, heilig en onleschbaar blinkt in 't branden.^4.

1. 't Verschijnsel was internationaal; Marivaux (1730) voelt de onnatuurlijkheid ‘vos amants ne savaient que languir, que faire des hélas et conter leurs peines aux Echos des alentours’; geciteerd in W. Hausenstein, Rokoko (München 1924) p. 8.

2. Gerard Röver; mededeling van de heer gemeentearchivaris te Delft. Oom?

3. Dichtl. Uitsp. ed.c. p. 130.

4. o.c. p. 179.

[p. 94]

Ook hier weer: niemand ontgaat zijn lot; niet door het blinde geval, door Gods besluit komen man en vrouw tot elkaar, al heet God dan soms ‘de Goden’:

Het ging gelyk het was voorwikt:
De Goden hadden 't dus geschikt.
Wie kan het hoog besluit ontvlieden?^1.

De Amstelgod zou hij het geheim willen laten verkondigen van het Opperste besluit ‘Het zalig nootlot van den Bruidegom en Bruit’, wat bijna mystieke klank krijgt^2..

d'Afkerigheid en 't schuwen
Voor vryery en huwen
Weêrstreeft aan hoger Magt.^3.

En:

Noit bragt het blint Geval het minste dier in 't leven;
Noit heeft het blint Geval genomen of gegeven:
Maar 't Opperste Gezach, het Opperste Verstant
Voegt alles naar zyn wil, schikt alles naar zyn hant.^4.

Iets dergelijks had Wellekens aan zichzelf voltrokken gezien, getuige het naschrift van de Silvander in ‘blonde lokken’ gevangen.

Wie durft de Huwlykswet weêrspreken,

Dan die het aardtsch en hemelsch schent?^5.

Geniet dus ‘de vruchten van de noit verbode bomen’^6.. ‘Zuiver kussen heeft ook de godinnen bekoord

Daar d'eene op Latmus kruin, toen duizent sterren blonken,
Endymion, haar Lief, een kuschje heeft geschonken.
De jonge Auroor noit uit haar rozezalen quam
Voor zy, met eenen kusch, 't vaarwel van Tithon nam.^7.

Maar ingetogenheid en trouw zijn de grondvesten van dat door God gewilde huwelijk, waar ook ‘plicht en wederplicht eerbiedig zich vertonen’^8.. In een van zijn verzen laat Wellekens de Huwelijksmin uit een doorglansde wolk nederdalen:

Mits zag ik een Godin.

Ontstel u niet, sprak zy, want 'k ben de Huwlyksmin,
Door u, zo dikmaal, in uw vaerzen aangebeden.
'k Wiert opgetogen door hare overschone leden
En aangenamen zwier. Sneeuwit was haar gewaat,
Noch blanker hare borst: en 't deftige gelaat
Getuigde, dat zy was uit hemelsch zaat geboren.
'k Kom niet, hernam zy, om uw bezigheit te storen,
Maar op dat gy zoudt zien
Myn eigen beelt en stant. Kent gy my nu? misschien

1. Bruioftd. p. 23.

2. o.c. p. 152; of ik dit misschien eenvoudiger moet verklaren als ‘het grote geluk’?

3. o.c. p. 470.

4. o.c. p. 33.

5. o.c. p. 209.

6. o.c. p. 30.

7. o.c. p. 497.

8. o.c. p. 440.

[p. 95]

 

Dacht gy voorheên, misleit door ydle dichters logen,

 

Een dertle Citheré te zien met vlammende oogen,

 

Van 't schuim der zee gebaart;

 

Een kroost die moeder waardt.

 

Neen: pas my dan, voortaan, naar 't leven af te malen:

 

Op dat de grage jeugt in keur niet zou verdwalen,

 

Noch eere 't schynvermaak....

 

 

 

Kon ik de lieflykheit met eigen verwen schildren,

 

En d'ongeveinsden lach

 

Die 'k in haar wezen zag,

 

Geen schoner beelt, riep elk, quam uit Apelles handen:

 

Daar Pafos roem voor duikt, en d'eer van Samos stranden.

 

't Zy droom of geest of waan, 'k zeg niets....

Roos en viool en crocus luiken op onder haar voeten

Al de geuren van Hymet
Volgden haren zachten tret.

Hymen strengelt de bloemen met mirt en palm tot snoeren en

Hier meê heeft hy 't jeugdig Paar,
Reets verschenen voor 't altaar,
Hals en armen dicht omwonden,
En zeer lief aan een gebonden.^1.

Een allegorische voorstelling, een idyllisch liefde-landschap, brengt het huwelijksgedicht voor Katharina Theodora Beek en Willem Vlaming, de broer van Pieter:

In Vrylant is een dal, omringt met dichte bomen,

Met rots en wyde stromen;
Een Dal, van ouden tydt,
De Liefde toegewydt;

Hier wandlen ondereen, de Knapen, Herderinnen,
De Nimfen, Helden oit beroemt door zuiver minnen,
By stille beken, in de lommer van het wout,
Die de geheimen van hun Liefde zyn betrout.
Zy doen daar anders niet dan spelen, zingen, danssen,
Met roze- en mirte-kranssen;
Men kent daar geen verdriet,
Alwaar de Liefde voert het opperste gebiet.
't Vernoegen van de ziel blinkt uit een ieders wezen;

Maar in dit zalig Dal wort ieder niet geleden;
Geveinsde of valsche Min mag daar noit binnen treden:
Geen vleien noch gewelt,
Geen eerzucht, list of gelt,
Geen tytel, kroon of staten,

1. Bruiloftd. p. 282 vlg.

[p. 96]

 

In 't Ryk der Liefde baten.

 

Het snel geweten, dat aan d'ingang hout de wacht,

 

Bewaakt dit Heilig Velt, by dagen en by nacht,

 

En sluit de hoge Poort, van blank albast gehouwen;

 

Daar, in een hemelsblauwe steen,

 

Deez' vaerzen zyn met gout gesneên,

 

Tot troost, tot afschrik, zo voor mannen als voor vrouwen:

 

Treet in die liefde en min waardeert.

 

Wykt af die min en liefde onteert.

 

Tree in, ô schone Bruit! de deur gaat voor u open.

 

Tree in, ô Bruidegom!....^1.

De hemel roept om zielen, het is ‘d'eerwaarde Trou’

Waar door gezegent is 't geslacht van man en vrou,
En d'oogst gezaait wort van zo vele Hemellingen.^2.

Wellekens zal geen matriarchaat prediken. Alle dieren zorgen voor hun kroost, vader en moeder samen:

De Doffer en de Duif, te zaamen eensgezind,
Betoonen beide om stryd wie het broeinest meest bemint.^3.

Wie heeft hun dat geleerd?

Zijt welkom, lieve Lent: in ons bemint gewest;

De dankbare ojevaar keert weder naar zijn nest;
De zwaluw zoekt het dak, de leeurik laat zich horen.
Wie of 't gevogelte tot zulk een' iver prest?
Een innerlyke drift schynt ieder aangeboren
Te doelen op de rust, te minnen naar zyn aart,
Te zorgen voor het kroost, wanneer zy zyn gepaart.^4.

In 't kunstig gevelwerk van 't Raathuis, 't groots gebou,
De ringelduiven, schuw voor havik, gier en wou,
Verzekren 't weerloos nest, haar pluimeloze jongen.^5.

Gelukkig kan juist de jeugd de huwelijkszorgen aan en groeit naar de plichten toe:

Dat is het voorrecht en 't geluk der jonge dagen,
De liefde voelt geen leet, zij neemt het al in 't goet,
Zij kan een berg van ramp en tegenspoet verdragen;
En toont zich aldersterkst in d'aldergrootsten noot.^6.

Terwyl de jeugt van 't jaar, de vriendelijke Lent

Allengs haar aanschijn went,
Doet ons de Zomermaant, ten halven nu verlopen,
Op eenen vollen oegst van lekkre vruchten hopen:
Zo brengt d'eerwaarde Trou, na't liefelyk gevry,
Na 't strelen en gelonk der tedre minnery,
Een ryper deftigheit in zielen en in zinnen,

1. o.c. p. 40 vlg.

2. o.c. p. 28.

3. Dit uit Dichtl. Uitsp. ed.c. p. 29.

4. Bruiloftd. p. 32.

5. o.c. p. 326.

6. o.c. p. 34.

[p. 97]

 

Een vaster hoop en lust om 't leven te beginnen

 

Met zoeter vrucht en vreugt,

 

Die endloos zyn verzelt met plichten van de deugt.

 

Dan gaan de wakkerheit en bezigheden t'zamen.

 

Men spant en viert den boog, naar voorval en betamen.^1.

Natuurlijk weet ook een achttiende-eeuwse Wellekens al wel, dat er, behalve zorgen, mislukkingen zijn. Er is de angst om de kinderen:

Het Kroost, hoe lief, hoe schoon, wert menigmaal verrast
In 's Ouders arm en schoot, of raakt allengs aan 't quynen;
Hoe schoonder hoe meer leet. Als paerlen en robynen
Met vreugt gevonden, doch altydt met zorg bewaart.^2.

Er is het ongelukkig huwelijk:

Verban de liefde en vreê, straks walgen de banketten;
De beste wyn zal dan geen vreugt of lust byzetten;
't Wert alles hatelyk, de rustplaats en den disch;
Men vlucht den klaren dag, en schuwt de duisternis;
Van d'onrust voortgezweept met felle geselslagen.
Een leven vol verdriet, een oceaan vol plagen,
Daar 't hart gedurig een gewisse schipbreuk vreest.^3.

En Kupido heeft zoveel verschillende soort pijlen in zijn koker.

‘Zeg mij’ spreekt de dichter het minnegodje aan

Zeg my, zo 't u behaagt,
Wat slag van pylen gy in uwen koker draagt?
Dewyl het heilig trouwen
Zo dikmaal wert gevolgt van leet en naberouwen.^4.

Ja, antwoordt Kupido

'k Voer allerhande schichten,
Meêr als d'aalouden oit in vaers of proos verdichten:
Van steen, van been, van riet, van groen of dorrent hout,
Van staal, van yzer, loot, van zilver en root gout,
Van gloeiende robyn en heldre diamanten,
En spits of plomp van punt, geweerhaakt aan de kanten,
Heel licht of wonder zwaar.
d'Een zonder zorg of ramp, maar d'ander vol gevaar,
En duizenden gebreken....

Soms meent Wellekens dat het eigenlijk niet aan hem is zegewensen uit te spreken, God weet immers alleen wat goed voor de mensen is? Wijs en somber klinkt het op een feestdag voor jonge mensen

Hoe spreek ik best myn hart en zegeningen uit?
Wij eischen menigmaal, als blint, verkeerde zaken,
Die ons, wert zulks volbragt, rampzalig zouden maken.
Wie weet wat beter is het kleine, of het groot?

1. o.c. p. 312.

2. o.c. p. 167.

3. o.c. p. 166.

4. o.c. p. 170.

[p. 98]

 

De voorspoet, of de noot?

 

Een reeks van zonen en van dochters te verwerven?

 

of kinderloos te sterven.^1.

Maar toch zijn en blijven

....strikken van den Huwlyksbant,
En vlammen van den liefdebrant,
Troostmiddels in de smert der dringenste gevaren.^2.

Die laatste versregel lijkt te persoonlijk om geen getuigenis van eigen ondervinding te zijn. En als de inzet van een kerkgezang voor de Protestantenbond klinkt het strophebegin

Heilige Echt, geruste haven,
Nodig anker voor de ziel.^3.

In een van zijn laatste bruiloftdichten wordt de echtelieden toegezongen te leven

Vereent, vernoegt, gerust,
Tot hoger Liefdevlam alle aardtsche Liefde bluscht^4.

het beeld wat verwarrend, de religieuse bedoeling van de dichter zeer duidelijk; het werd neergeschreven na de dood van zijn vrouw.

Wellekens moge dan wel eens hebben geklaagd over een te veel aan opdrachten, daar bijkans in zijn gestikt, het onderwerp ‘Bruiloft’ gaf hem vreugd (en brood):

Elk roept: de Bruiloftzang is oudt en afgezongen.
Maar, dit is Febus zelf in 't aangezicht besprongen,
Die altydt, even jong, queelt met een' blyden toon
Op 't bruiloftfeest der Goôn.^5.

Zuchtte hij:

Op, jonge Dichters, op: myn Herfsttydt weigert bloemen^6.

of:

Ach! voegt myn gure herfst by blyde lentedagen?^7.

tot aan zijn laatste snik vrijwel houdt hij het bedrijf van bruiloftdichter gaande. De bundel Bruiloftdichten werd in 1729 door Magdalena Barbara opgedragen aan Pieter Vlaming; mogen wij haar en haar opdracht geloven, dan was dit de bundel, die haar vader het dierbaarst zou zijn geworden; hij zei haar:

Kint uw Vader is geweest;

Maar breng de ruischpyp toch, die my het allermeest
Door haren toon beviel Amintas en geen' ander.

Over het algemeen heeft hij zich niet met een Jantje-van-Leiden van zijn

1. o.c. p. 59.

2. o.c. p. 36.

3. o.c. p. 301.

4. o.c. p. 494.

5. o.c. p. 363.

6. o.c. p. 389.

7. o.c. p. 399.

[p. 99]

taak afgemaakt; het is niet een ieder gegeven vier-en-tachtig variaties^1. op een en hetzelfde thema te componeren; ook Vlaming, die enige ondervinding had op dit gebied, vond het een prestatie^2.. En Wellekens zelf: ‘Maar tusschen doen en pogen/Blykt dikmaal 't onvermogen:/'t Ontbreekt aan stof of geest,/Het vrolyk bruiloftdicht vormt veel op eene leest.’^3. Velerlei middelen worden beproefd om vooral de levendigheid gaande te houden; hij last herdersdialogen of visserszangen in; reien van nimfen, van zanggodinnen; vogelkoren en vogelsolo's; snufjes niet te pikante Ovidius zijn kwistig rondgestrooid, Arethusa en Atalanta, Hermaphroditus, Pygmalion, al of niet herkenbaar, moeten te hulp komen. Wellekens speelt gaarne luchtig met de namen van de bezongenen, naar onze begrippen wat te veel; hij maakt allerlei toespelingen op hoog ambt en nuttig koopmanschap van bruigom of familie van het echtpaar, en weet er soms nog wat aardigs uit te halen ook^4.. Er is haast geen vers, hoe vervelend 18de-eeuws als geheel, of het heeft een goed fragment, althans enkele goede regels, soms licht, soms ernstig.

Wat men eigenlijk met die verzen deed? Werden ze door de dichter voorgelezen (het maakt af en toe de indruk, dat Wellekens zelf ter bruiloft aanwezig was) en wel eens met een present begeleid? Werden ze gedrukt^5. rondgedeeld of misschien een enkele keer als ‘aardigheid’ opgevoerd? Het is me niet geheel duidelijk, en was mogelijk bij iedere gelegenheid verschillend.

1. 84 in deze bundel; ook in de Versch. Ged. vindt men nog huwelijkspoëzie.

2. Zed. en Ernst. Ged. bl. **.

3. Bruiloftd. p. 310.

4. De bruid is Anna Bruin ‘Hoe komt uw naam zoo duister?/Misschien om datme een bruine lyst/Om heldre tafrelen pryst?’ en: ‘Maar zeker in het bruin zyn wonderlyke krachten:/Violen zyn ook bruin, geen bytje dat zoeter zoog./De lekkertong zal naar de bruine moerbai trachten./Om bruine krieken klimt men hoog.’ Bruiloftd. p. 63; Zed. en Ernst. Ged. p. *254 tot Joan van Brienen en Maria Fey: ‘En, zo naamspeling ooit tot vreugdt of heil gedye,/Wie schikken beter dan Joannes by Marye,/Elkander toegevoegt tot liefde en hulpzaamheit?’

5. Ik vond er verschillende terug in bundeltjes voor het bruidspaar, samen met producten van anderen.