Silvander (Jan Baptista Wellekens) 1658-1726

2. Amintas - verhandeling van het herderdicht
1715

Wellekens moet lang en grondig op zijn vertaling van Tasso's Aminta hebben gewerkt. Reeds in de voorrede van de Dichtlievende Uitspanningen (1710) kondigt hij deze aan, tegelijk met Vlamings vertaling van Sannazaro's Arcadia, die tot 1730 op zich zal laten wachten, en de satyren van Ariosto, die kennelijk nooit zijn verschenen. C. Hoofman, die zijn Amintas^2. in 1711 uitgeeft, weet dat een ‘vermaard’ dichter ook aan dat stuk werkt. Voor het toneel wilde Wellekens zijn Amintas niet bestemd zien.

Wellekens kende na zoveel jaren Italië de landstaal daar natuurlijk goed, ongelukken in het benaderen van de betekenis zijn er, meen ik, niet gebeurd. Het was zijn bedoeling om het origineel ‘onafscheidelyk’ bij te blijven ‘en dit vooral niet te verbeteren’, dat grote gevaar voor zovele arrogantere vertalers. Wellekens was daartoe een te bescheiden natuur. Hij zal behoefte hebben gevoeld aan een poëtischer bewerking dan de bestaande ‘in prooze’ van M.S.^3., of die in rijmloze verzen van Hoofman,

2. T. Tasso, Amintas. Bosch-Tonneel-Spel. Uit het Italiaansch vertaald. (Tot Amsterdam, 1711).

3. M.S. soms opgelost als Mattheus Smallegange. Vgl. A. de Kempenaer, Vermomde Nederlandsche en Vlaamsche schrijvers.... (Leiden 1928) kol. 328. Torquatus Tasso, Amintas, Herders Bly-eindende treurspel, nu eerst uit het Italiaens vertaelt door M.S. verscheen zonder naam van plaats in 1660. De opdracht was aan H. Rogiers ‘die de volkomene soetigheden des zelfs in syne tael overvloedelyk smaken kan’. Rogiers zat, ongetrouwd, op een mooi buiten. Er moet volgens Mesnage al een Vlaamse vertaling van 1655 zijn. De Aminta is van 1573. In 1722 waagt Kornelis Boon zich nogeens aan een Amintas in alexandrijnen, zie hierover te Winkel, Ontwikkelingsgang² V p. 144 vlg. en zijn vernietigend oordeel. Zie hieronder enkele noten bij mijn studie p. 81 vlg.. Ik gebruikte Korn. Boon, Tooneelpoëzie II (Leyden 1732).

[p. 78]

‘welker beider inzicht niet te versmaaden is’; ook kende hij ‘brokken, hier en daar ingevoegt’ waar hij verder niet over zal spreken ‘omdat zy geen lichaam maken’ of omdat ze ‘te zeer herschapen’ zijn.

Dat Wellekens' vertaling bizónder mooi is uitgevallen zou ik niet willen zeggen, de vlugge muziek van Tasso zal in een germaanse taal ook nauwelijks zijn te benaderen. Maar ze is goed en hier en daar mooi. De vertaler heeft doorlopend rijmloze verzen rijmend gemaakt (Tasso gebruikt hier en daar rijm). Dat geeft mogelijk meer klank aan het Hollansde vers - Wellekens verantwoordt het rijmgebruik met onze rijmgewoonte - maar het gevolg is een verzwaring van de poëzie, 't het-koste-wat-het-wil handhaven van het rijm moet al spoedig tot omslag en gemeenplaatsen leiden. Wellekens heeft dat ook zelf gevoeld ‘.... heb ik vernoomen hoe dat vaers en rym somtyds stuiten en dwingen, om bywyl, iets te zeggen, hetgeen men niet zeggen zou, of ten minste zo niet als men wilde, voornaamenlyk als de zin kort en krachtig is, en men pooge, gelyk ik eeniger wyze gedaan heb, zulks uit te drukken. Want ik stel dat de veelheid der woorden de kracht en smaak der redevoering verflauwt, even als het water den wyn:

't Wordt grooter plas:
Maar niet zo 't was.’

Hij verzoekt dan ook alle verandering in zin of woorden niet op achteloosheid of ‘vermeetenheid’ te stellen, hij had soms veranderd om te worden begrepen ‘onderscheid der taalen en haare spreekwyzen, zyn ook onvermydelyke hinderpaalen om aan de letter te kleeven’. Voor een woordspeling moet hij een ‘zypad’ inslaan, ‘Korte en lange vaerzen, onder een gemengt’ hebben hem behaagd ‘niet alleen om dat Tasso my in dier voegen voorgegaan is: maar ook om zomtyds eenige malsigheid en kracht te winnen’. - ‘L'alexandrin est beau, mais parfois ennuyeux’, was het niet de met alexandrijnen opgevoede Voltaire, die dit zei? In Wellekens' vertaling lijken mij niettegenstaande de beoogde malsheid toch nog wat veel rijmende zesvoetige verzen voor te komen, die Tasso's poëzie, in veel lichter rhythme, niet dekken. Een illuster voorbeeld had Wellekens natuurlijk in Vondel, die Virgilius en Ovidius in zíjn maat overbracht; ook Vondel werd ‘anders’, vulde aan.

Wellekens begrijpt dat er lezers zullen zijn met aanmerkingen ‘wil hy my zelf het krimpen en rekken der vaerzen niet ten goede houden: ik betuige dat ik my daar niet over verwonderen noch ontstellen zal, dewyl ik geloof dat niemant minder voldaan blyft over dit werk, en niemant meêr vermaak zal hebben in een beter Copy van dit kunstig en edel Originaal te zien, als de myne is, dan ik zelf’. Het goede beeld van copy en origineel voor een vertaling is des schilders.

Te zwaar is bijvoorbeeld in het Nederlands de rei van bedrijf I, verheerlijking van de gouden tijd. In het vele rijm schuilt het nu niet, Tasso heeft hier ook rijm, ofschoon in een ander schema. Bij Wellekens

[p. 79]

vijf strophen van tien alexandrijnen; met een luchtig slotcouplet. Wanneer Tasso^1. in deze rei over de Eer spreekt

Ma sol perché quel vano

Nome senza soggetto,
Quell' idolo d' errori, idol d' inganno,
Quel che da 'l volgo insano
Onor poscia fu detto,
Che di nostra natura il feo tiranno

wordt dit in het Hollands

Maar wel omdat die ydle en opgepronkte naam

Die zonder voorwerp is, die afgod van het dwaalen,
Die afgod van bedrog, die naderhand door 't faalen

Van 't onverstandig grauw wiert Eer genoemt, of Faam,

(Dat hem tot dwingeland heeft van ons doen verheven)^2.

en al is dit niet slecht, Tasso is het toch niet helemaal. In een volgende strophe bereikt hij met eigen rhythme en eigen rijmschema enkele aardige regels:

Allor tra fiori e linfe	Toen dansten vrolyk, niet voorzien van boog of toorts,
Traean dolci carole
Gli Amoretti senz'archi e senza faci;	De minnegoodtjes, daar by bloemen en by beeken
Sedean pastori e ninfe,
Meschiando a le parole	De lieve nimfjes en de Herders neêrgestreeken,
Vezzi e susurri, ed a i susurri i baci
Strettamente tenaci;^3.	By woordtjes, 't vleien en het fluistren voegden, voorts
	By 't fluistren, zonder schroom, de zoete kusjes paarden.

Luchtig en wat vrij is de slotstrophe, die bij Tasso weer teruggaat op Catullus:^4.

Amiam, ché non ha tregua	Laat ons minnen, wyl ons leeven
Con gli anni umana vita, e si dilegua.	Wort geduurig voortgedreven;
Amiam: ché 'l Sol si muore e poi rinasce;	Laat ons minnen, 't is noch tyd;
	Schoon de zon nu onder glyd,
A noi sua breve luce	Zy is 's morgens weêr herboren:
S'asconde, e 'l sonno eterna notte adduce.^5.	Maar het leeven, eens verlooren,
	Blyft voor eeuwig in den nacht,
	Van een diepen slaap versmacht.

1. Ik citeer Torquato Tasso, Aminta. Favola boschereccia in cinque atti, un Prologo e un Epilogo. Testo stabilito e commentato con introduzione da P. Renucci (e) R. Milani = Publications de la faculté des lettres de l'Université de Strasbourg. Textes d' étude. (En dépôt... Paris 1952). Dit citaat aldaar p. 43.

2. Wellekens ed. c. p. 34.

3. Ital. ed. p. 44; Wellekens p. 34.

4. Vivamus, mea Lesbia, atque amemus.

5. Ital. ed. p. 45; Wellekens p. 36. Hoofman vertaalt (p. 33):

‘Laat ons minnen, wyl de tyd	De Zon, gedaald in d'avend kimmen,
Zagjes onze dagen slyt:	Zal morgen, weer, in 't oost herbooren, opwaarts klimmen;
Daar 's geen stilstand ooit te hoopen
Voor onze frisse jeugd, en jaaren die verloopen.	Maar wy, van 's levens ligt beroofd,
	Zyn in de zwarte nagt voor altyd uitgedoofd.

wat veel minder is.

[p. 80]

Ik wil enige voorbeelden geven van ongelukkige rijmdwang:

tirsi	tirsis
Odio ed Amore.	De liefde, en haat te zaamen.
coro	rei
Due potente inimici, insieme aggiunti,	Twee sterke vyanden vereent in allen nood,
Che far non ponno? Ma parla più chiaro.^1.	Wat kunnen die niet doen? Hun magt is wonder groot,
	Maar, spreek doch klaar.

of:

coro	rei
Noi visto non l'abbiam da poi che teco	Wy zagen hem niet, na dat hy, een poos geleden,
Buona pezza, partì; ma che ne temi?^2.	Met u vertrok: Maar zeg, wat vreest gy; om wat reden?

In allen nood, om wat reden, zijn klink-klank stoplappen, en de eerste is zelfs vrij onzinnig.

tirsi	tirsis
Io l'ho cerco e ricerco omai tre ore	...... het zyn nu wel dry stonden
Nel loco ov'io il lasciai e ne i contorni,	Dat ik hem zocht en herzocht op die gronden,
Né trovo lui né orme de'suoi passi.^3.
	Ter plaats daar ik hem liet, en daar omtrent;
	Doch 'k vind hem niet, noch 'k zie zyn voetspoor niet geprent.

Op die gronden weer niets dan vulling. Iets dergelijks in het volgende:

e forse intanto	.............. zal
Alcun verrà che nuova di lui rechi:	Hier iemant komen, die iets weet van hem te melden:
Forse arrivar potrebbe egli medesmo.^4.
	Of mogelyk verschynt hy zelf in deeze velden.

Erger wordt de bijvulling voor het zoveel kortere Italiaans in:

......ed io frattanto pieno	......deez'hiel geen stand,
M'avea di sassi il grembo: onde fuggissi.^5.	Maar vluchtte schielyk door geboomte en struiken heenen.
	Terwyl had ik myn'schoot gevult met harde steenen

1. Ital. ed. p. 73; Wellekens p. 72.

2. Ital. ed. p. 73; Wellekens p. 72.

3. Ital. ed. p. 72; Wellekens p. 71.

4. Ital. ed. p. 73; Wellekens p. 73.

5. It al. ed. p. 75; Wellekens p. 75.

[p. 81]

Als laatste voorbeeld (ik wil ook niet te zwaar worden):

Oh Dafne, oh Dafne,	Moest gyme, o Dafne tot dit bitter end bewaaren?
A questo amaro fin tu mi salvasti,
A questo fine amaro!	O Dafne, tot dit bitter end?
Bello e dolce morir fu certo allora	't Was zoet en schoon voor my naar 't graf te vaaren,
Che uccidere io mi volsi.^1.
	Toen ik den schicht had op myn borst geprent.^1.

Maar toch zijn er in het vernederlandste drama van de versmade herder Amintas en de afkerige nimf Silvia aardige stukjes poëzie; bij zwakheden. Saters zelfportret is goed, en zijn karakteristiek van Kupido. Silvia, over het water gebogen, om zich te tooien, is liefelijk, evenals Silvia die Amintas' bijensteek wil verzachten^2.. Het tafereel waar de sater het naakte herderinnetje Silvia met haar eigen blonde lokken aan de boom heeft gebonden, en waar Amintas haar komt bevrijden, blijft ook in de vertaling kies. Dan treffen nog enkele goede fragmenten of mooie losse regels. Ik wil de episode van de gebonden Silvia overnemen en er Hoofmans vertaling naast zetten.

Silvia heeft om hulp geroepen^3.:

Wellekens	Hoofman
Amint^4. den minnaar klonk zo haast, dit niet in d'ooren,	Amintas door het minnevuur ontsteeken,
Of vloog gelyk een Panter over 't veld,	Zulks, hoorende, vloog als een snelle tiger
En wiert van my verzelt.
En ziet, daar hebben wy het maagdeke vernomen,	Vol woede derweerts heenen, en, ik volgde,
Ontkleed en naakt zo zy ter waereld was gekomen,	Hem naa; wanneer wy, heel ontstelt, aanschouden
Gebonden aan een' boom, doch met haar eigen hair:	De teedre maagt, naakt als zy was gebooren,
Haar eigen lokken met veel knoopen door elkaâr	Gebonden aan een boom; en haare lokken
Gewonden om den stam, verstrekten haar tot banden:	Verstrekken tot een touw, om haar te binden;
De maagdegordel die haar hoeden moest voor schanden,	Die om de stam met honderden van knoopen
Wiert door den schender zelf gebruikt tot dit gewelt,	Geslingerd waaren; en haar schoone gordel
En hielt haar' handtjes om die harde stronk geknelt;	Die nooit voor heen en strekte als tot bewaaring

1. Ital. ed.c. p. 84; Wellekens p. 87.

1. Ital. ed.c. p. 84; Wellekens p. 87.

2. Wellekens p. 37, 45, 23.

3. Wellekens p. 73; Hoofman p. 62.

4. Boon vergroft (zijn o.c. p. 208): ‘Verliefde Amintas, die welhaast verstond die reden,/Schoot, als een tyger toe, en ik met dichte schreden/Hem achterna- en strax, wat/ schouspel! vonden wy/De maegt gebonden aan een'boom, zoo naekt, als zy/Van 's moeders lichaam quam ter aerd, de blonde haeren/Met duizent knoopen om den boom gebonden waren/Nu koorden, om het hooft te dwingen in deez' noot.’

[p. 82]

De boom wou zelv' zyn hulp hier toe verleenen,	En steunsel, van haar maagdelyker boezem;
Daar een gebooge rys omringt haar tedre beenen.^1.	Moest nu 't oneerbaar schelmstuk, 't scheen, ten dienst staan.
Recht voor haar zagmen staan	En had haar beide handen, vast gestrengelt
Een ruwe Satir, die nu 't binden had gedaan.
	Om 't harde hout; ook had de boom zelf banden
Zy deed, zo veel zy kon, om zich noch te beschermen;
	Geleent om haar te binden; 't wyl om beide
Maar, hoe zou 't gaan in 't lest? hy wist van geen erbermen.
	Haar teedre beenen lag een strik geslaagen
Amintas, met een schicht in zyne rechter hand,
	Gemaakt van buigzaame geringe takjes.
Stoof naar den Satir als een leeuw, deez' hiel geen stand,
	Maar 't geen het alleryslykst was, van vooren,
Maar vluchtte schielyk door geboomte en struiken heenen.
	Van vooren, stond een vreesselyke Sater,
Terwyl had ik myn' schoot gevult met harde steenen.
	Die net op die tyd had gedaan met binden:
Toen nu des andrens vlucht hem aan quam biên
	Zy weerde zig wel zoo veel al zy konde,
Gelegentheid en tyd tot zien:
Sloeg hy 't begeerlyk oog op haare schoone leden;	Maar hoe lang zouw dat hebben konnen duuren.
Die toonden zich zoo blank van boven tot beneden,	Amintas met een scherpbeslage werpschigt
Als melk die, lillende, in de bieze korfjes leid.	Gewapend, in zyn regter hand, vloog moedig
Ik zag zyn aangezicht vol gloet en jeugdigheid;	Gelyk een jonge leeuw, regt naa de Boksvoet:
Toen zachjes naderend, met alle zedigheden,	Ik ondertussen, had myn schoot vol steenen
Tot haar, sprak hy deez' reden:	Geraapt, wanneer het schrikdier vlugte en doorging.
O schoone Silvia, vergeef aan deeze hand,
	Zyn vlugten gaf doen tyd genoeg aan d'ander,
Zo zy te stout durft aan uw zachte leên genaaken,
	Haar te bezien: Dus wende hy zyne oogen
De hooge nood dwingt haar in deezen stand,
	Naa die volmaakte en overschone leeden,
De nood alleen om nu die banden los te maaken:
	Die leden, die zoo blank en mals zig toonden
O schoone, ik bid met een
Dat deeze gunst die haar 't geluk komt bieden,	Gelyk wanneer men, in de bieze korfjes
Niet in uw tegenwil, noch ondanks mag geschieden.	Ziet de gestremde room staan te verlekken,

1. Verkort bij Boon l.c.: ‘Want om het strengste was om bei haer poesle beenen/Nu pas gedraeit een paer van de buigzaemste teenen/Toen maekte hy op zulk een wyze, dat hy scheen/Begerig daer toe, en beängst daar voor met een/Haer handen los, nu moest hy noch haer voeten weder/Ontbinden, Des hy zeeg op de eene knie ter neder.’ Commentaar overbodig.

[p. 83]

	En zagjes lillende tot kaasjes rinnen.
	'k Zag eerst zyn aangezigt geheel ontvonken.
	Daar naa quam hy allengsjes tot haar nad'ren,
	Op een heel zeedige manier; en zeide,
	O schoone Silvia, vergeef deez handen,
	Dat z'al te stoutelyk genaaken durven
	U zoete leen, daar toe zy onvermydlyk
	Nu door noodzaaklykheid gedwongen werden,
	Door een noodzaaklykheid, om deeze banden
	't Ontknoopen; en laat deeze vreugd, die 't gunstig
	Geluk haar toe laat, U niet tegen weezen.
rei	rey
O woorden, magtig te vermurwen 't hart van steen.	O woorden om een hert van steen te smelten!
Maar wat antwoorde zy?	Maar zeg wat antwoord gafze?
tirsis	tirsis
Z'antwoorde niets, o neen,	Hy kreeg geen antwoord;
Maar slaande spytig en beschaamt haar aanzicht neder,	Maar zy, als toornig en beschaamt, hield d'oogen
Boog zich zoo veel zy kon, haar boezem naakt en teder	Naa d'aard gewend; en bergde haar ted're boezem
Bedekkende. Hy quam wat dichter by,	Zoo veel zy kon, met draayen en met wringen.
En 't blonde hair ontbindende, sprak hy:	Hy ondertussen, haar op zy gekomen,
t' Onwaardig was die stronk, voor deeze schoone knoopen:	Begon te met het blonde haar t'ontwinden;
Wat voordeel kunnen nu de trouwe minnaars hoopen,	En sprak dees ruwe stam en was wel nimmer
Zoo hen gemeen is met de struiken zulk een band	Zoo schoone knoopen waard, wat voordeel hebben
Zoo waardig? wreede plant,	Nu d'arme slaaven van de min, wanneer zy
Kost gy die schoone lokken deeren,
Gy, die u zaagt door haar zo hoog vereeren?	Gelyk staan met de boomen, die gebonden
Hierna begon zyn hand haar' handen los te doen,	Zyn met dezelve strik van schoone lokken?
In zulk een wyz', zo 't scheen, en alsmen kon bevroên,	O wreede boom! hebt gy die schoone hairen,

[p. 84]

Dat hy te zaam begeerde en vreesde haar te raaken.	Die U zoo zeer vereeren, konnen leed doen?
Toen boog hy zich om ook haar' voetjes los te maaken:	Doen maakte hy vervolgens met zyn handen
Maar, Silvia, toen zy haar handen, vry zag, schuw	Haar ook de handen los, op zulk een wyze,
En spytig, sprak flus met een wezen vol mishaagen:	Dat het niet anders scheen, als of hy vreesde
Raak my niet, Herder: 'k ben Diana opgedraagen:	Haar aan te raaken, en nogtans wel lust had.
Ik weet myn voeten wel t'ontbinden buiten u.	Hy bukte daar naa neder, om haar voeten
	t'Ontbinden; maar als Silvia haar handen
	Vry voelde sprak van gelaat heel spytig:
	'k Zeg Herder, raakt my niet, ik dien Diaana,
	En 'k zal nu zelf myn voeten wel ontbinden.
rei	rey
Kan zo veel trotsheid in het hart der nimfen woonen?	Is zulk een hoogmoed dan in 't hert gehuisvest
Ha, al t'ondankbaar loon voor zulk een' lieven dienst.	Van deeze Nimf? O slegte loon! gegeeven
	Voor zulk een daad, zoo zeer bedankens waardig.
tirsis	tirsis
Hy trad ter zyde om zyne eerbiedigheid te toonen,	Hy week terstond ter zyden, heel eerbiedig;
En sloeg zyn oogen niet naar haar op 't onvoorzienst;	En sloeg niet eens voor 't laatst zyn oogen opwaarts,
Dus weigrende aan zich zelf 't vermaak van haar t'aanschouwen,	Om haar t'aanschouwen, dus zig zelf onttrekkend
Om haar t'ontlasten van 't verbieden en mistrouwen.	Die aangenaame vreugd, om haar de moeite
Ik, die verscholen was en alles hoorde en zag,	t'Ontneemen, van hem dat nog te verbieden.
Stont om te schreeuwen: maar weêrhield my door ontsag	Ik die my had verborgen, daar 'k dit alles
Hoor nu een vreemd geval. Zy heeft zich zelf ontbonden,	Aanzag, en hoorde, had by naa begonnen
Na groote en lange moeite, en nau zich vry bevonden,	Luidkeels te roepen, maar ik wederhield my.
Begon zy zonder eens te zeggen, 't ga u wel,	Hoor nu nog iets dat vreemd is, als zy endlyk
Te vlieden als een Hinde ontsprongen uit de knel;	Met zeer veel moeyten, had zig zelf ontbonden;

[p. 85]

Daar zy geen oirzaak had het allerminst te duchten,	En naaulyks nog ter deeg ontbonden, vlugte
Wyl zy bewust was van Amintas' zedigheid.	Zy daadlyk, zonder eens vaarwel te zeggen,
	Zoo snel gelyk een hinde weg hoewel zy
	Geen oorzaak had van vrees, dewyl Amintas
	Eerbiedigheid haar al te wel bekend was.
rei	rey
Waarom ging zy dan vluchten?	En waarom vlugte zy dan weg?
tirsis	tirsis
Zy wou aan haare vlucht alleen, en haar beleid	Ligt daerom,
	Dat zy t'ontkomen van 't gevaar, alleenig
Verplichting hebben, en niet aan zyn zedig minnen.
	Haar snelle loop wouw danken, en dien Herder,
	Zoo zeedig in zyn min, geen eer wouw geeven.

Wint Wellekens' poëzie trots rym en rymdwang het hier niet van Hoofman's rymloze verzen?

Dan treffen by Wellekens nog enkele goede fragmentjes of regels:

Hoe veel' bedroefde weduwnachten,
Hoe veele dagen van myn jeugt
Heb ik, in eenzaamheid, versleeten zonder vreugd.^1.

Zo droeg ik 't hoofd en lyf, wie dorst my toen iets vergen;
'k Had zulke lokken, juist zo blont,
En zulk een karmozynen mond.^2.

de boomen minnen meê.

Gy kunt hier zien met hoe veel tederheden,
De Wynrank om haar' lieven man zich spreit,
Met welke omhelzingen en banden zy hem vleit;
De Den mint zyns gelyk, de Pyn volgt ook die zeden^3.

Een maagdeke, zo schoon en vol bevalligheid,
Als immer in de lucht haar gulde lokken spreit.
Kent gy de dochter van Cidippe, en van den vroomen

1. Wellekens p. 6.

2. Wellekens p. 7. Boon o.c. p. 188 maakt het bont: ‘in mynen tyt/Was ik, van leven en van wezen, als gy zyt/Zoo root van mont, zoo blont van hair. op myne wangen/Zag men ook in 't midden van het sneeuw de rozen hangen.’ De twee laatste regels ‘E cosi mista col candor la rosa/Ne le guancie pienotte e delicate’ werden ook bij Wellekens dikop, al ontbreekt gelukkig de sneeuw. Hij geeft: ‘dus stont het roozeblos in 't leliwit te blaaken/Op myne poesle en tedre kaaken’.

3. W.o.c. p. 12.

[p. 86]

 

Montaan, die, ryk, zo veele kudden telt?

 

'k Zeg Silvia, de roem der bosschen, en het veld,

 

De vlammenstichtster die de zielen dwingt tot minnen?^1.

 

 

 

Maar, ach, wyl ik, om buit, de dieren ging verstooren;

 

Heb ik, ik weet niet hoe, myn eigen zelf verlooren.

 

Daar rees allengs, allengs, ik weet niet uit wat zaad

 

Of wortel, juist als 't kruid dat uit zich zelf komt groeien,

 

In myne borst een drift, onmooglyk te besnoeien,

 

Een onbekende lust, om altyd het gelaat

 

Van myne Silvia, de schoone, te beschouwen;

 

En 'k dronk uit haar gezicht een zoetheit boven maat,

 

Dat my op 't laatst, 'k weet niet wat bitters liet behouwen,

 

Ik zuchte vaak, doch wist der zuchten oirzaak niet.

 

Dus was ik eer verlieft eer ik de liefde kende.^2.

 

 

 

Een luttel boven ons, hing aan den berg en neven

 

Een groote bundel groen, schier als in een geweeven

 

Van kruiden, doornen, braam en menig wilden tak;

 

Hier, eer hy elders viel, deed hy een' zwaaren smak:

 

En schoon die door 't gewicht moest van zyn lichaam breeken,

 

En hy noch laager en noch verder quam gestreeken,

 

Tot daar wy stonden, schier voor onze voeten neêr,

 

Was dit gestrengelt groen van zulk een tegenweer,

 

Dat het de grootste kracht heeft van den val gebroken

 

Dat hy niet doodlyk was.^3.

Wellekens zegt voor zijn noten te hebben geput uit de edities van Aminta door Gilles Mesnage (1655) en Fontanini (1700). Vooral de eerste heeft hij gebruikt, zo, dat men wel kan zeggen dat Wellekens' notenapparatuur op Mesnage teruggaat. Alleen heeft hij de zeer knappe, zeer geleerde commentaar van de Italiaans schrijvende Fransman bekort. Wellekens hoefde geen wetenschappelijke uitgave te leveren; maar zijn aantekeningen blijven intelligent. Hij kon het oneindig aantal parallelle plaatsen uit Italiaanse en klassieke schrijvers die Mesnage geeft, sterk inkrimpen. Citaten van Dante en Petrarca zijn grotendeels verdwenen, van Dante is er slechts één gehandhaafd, dat overbekende uit de Inferno

daar is geen grooter pyn,

Dan aan 't voorleên geluk in leet gedachtig zyn.^4.

Petrarca vond iets meer genade, en zelfs last Wellekens zeven verzen^5. in, die noch bij Mesnage noch Fontanini te vinden waren:

1. o.c. p. 20 vlg.

2. o.c. p. 21.

3. o.c. p. 115.

4. Ontsnapt aan de speurzin van Mej. dr. Cohen, wat er weinig toe doet. Zie over Dante-Wellekens haar dissertatie J.L. Cohen, Dante in de Nederlandse letterkunde (Haarlem 1929) p. 72. Vgl. Wellekens, Amintas p. 49 en 78.

5. Vgl. C. Ypes, Petrarca in de Nederlandse letterkunde (Amsterdam 1934) p. 222, over Wellekens en Sonnet 157 van Petrarca; zie ook p. 221.

[p. 87]

 

Een' hagelwitte Hinde, in 't groene kruid gezeegen,

 

Met goude hoornen, deed zich op voor myn gezicht,

 

In koele schaduw van een' lauwer boom gelegen,

 

In 't midden van twee vloên.

 

 

 

Op haaren halsband, die zeer konstig was gedreeven,

 

Stont met Topaazen en met Diamant omschreeven:

 

Dat niemant my aan raake....

Dikwijls wanneer Wellekens zyn citaat uit Mesnage of Fontanini put (wat bijna steeds het geval is) gebruikt hij er de bron zelf naast. Dat blijkt uit een of meer verzen extra. Voor stukjes Guarini toevoegen lijkt hij een voorkeur te hebben^1.. Ook vond ik van zijn aantekeningen een stukje Marino en een ander uit Bonarelli's Fillis van Scirus niet terug in de door hem gebruikte commentaren. Italiaanse citaten vertaalt Wellekens meestal zelf, Virgilius wordt aangehaald in Vondels, Ovidius in Cabeljau's of Vondels vertaling, Horatius in die van Pels, Anacreon in die van de Vries^2.. Terentius' Andria volgens Zwaardekroon; en Tasso zelf een enkele maal in een bewerking van Gerard Brandt of den Elger. Uit Vondels vertaling van de Aeneis heeft hij een keer een ander en gelukkiger citaat gekozen dan Mesnage voor Virgilius' ‘pallentes violae’. Vondel, Hooft, Cats worden soms in de noten betrokken om te tonen hoe ook zij met Tasso bekend waren^3.. Vrij veel regels vertaalde Italiaanse poëzie zijn nog met Wellekens' Amintas in de noten meegevloeid, van Tasso zelf o.a. dit sonnet:

Mevrouw toont my somwyl een' hemelslieven lach,

Gevloeit uit paerlen en uit brandende robynen,
En, d'ooren buigend naar myn klagten en myn pynen,

Vertoont zy haar gezicht zo vriendelyk als zy mag.

Maar doch gebeurt het nooit dat ik in waarheid zag,

Dat haar meêdogen ooit myn smert wou doen verdwynen;
Ja zy veracht myn zang, hoe minlyk zy kan schynen,

Myn eerelyk verzoek, en my, gelyk zy plag.

't Is geen meêdogen, neen, 't geen flikkert in haare oogen,

Maar enkle wreedheid, zich vertoonende in dien schyn,

Op dat myn ziel verbrande en quyne aldus bedroogen.

O Spiegels van het hart, ontrouwe in myne pyn,

Ik ken maar al te wel al uw bedriegeryen:
Maar tot wat nut? de min verbiet my u te myen.^4.

1. Fontanini's Difeso is weerbarstig materiaal om met Wellekens' noten uit Mesnage te vergelijken, mogelijk zijn me bij Fontanini verwijzingen of citaten ontgaan.

2. Hij noemt een vertaling van Dan. Heynsius naar Anacreon. Bij K. Meeuwesse, Jan Luyken als dichter van de Duytse Lier (Groningen 1952) p. 129 n. 3, vindt men de titel van de Vries' vertaling naar Anacreon: Griexe Luyt ofte de Lier-zangen vanden Teïschen Anacreon, vertaelt door Johan de Vries ('s Gravenhage 1656).

3. Manso's biographie van Tasso heeft Wellekens, ondanks alle pogingen, in binnen- en buitenland, eerst in handen kunnen krijgen, toen zijn Amintas was afgedrukt (zie Bericht). Het boek gewerd hem daarna door ‘de beleeftheid van den kunstlievenden Heere T. Boendermaker’. Buurman van de Backers op Voortwijk? vgl. Versch. Ged. p. 76.

4. M'apre tal hor Madonna il suo celeste Riso (etc.) Wellekens o.c. p. 16; Tasso had in Aminta zelf de laatste terzine geciteerd.

[p. 88]

En eveneens van Tasso het Onderscheid van hemelse en aardse liefde:

O Liefde, die hier by den sterveling op aarde
Het grootste lyden zyt;
Onzeker in 't bestant, maar zeker vol van stryd;
Een schrikkelyke storm die dikmaal onheil baarde,
Gelyk een felle wind de holle zee beroert;
Gy zyt by d'Engelen, daar gy ten hemel voert,
Volmaakt, bevryt van vlek en rimpel,
Vernoeging, vol vermaak en simpel,
Een stille rust, en vaste vreê,
Een vreugd die eeuwig duurt, en 't waar behaagen meê.^1.

Van Guarini (niet bij Mesnage) zullen de verzen

Een vrolyk nest, zoet voêr, en zachte lieve lucht

Is al den wensch der zwaanen;

Men kan het pad op Helicon niet baanen

Met zorgen in 't gemoed, en bittere ongenucht^2.

hem uit het hart zijn gegrepen. We vinden o.a. ook nog van Guarini vertaald Punto da un ape:

Cupido, door een by gestoken,
Die hy den Honig stal,
Heeft fluks, om zich te zien gewroken,
Vol gramschap, spyt en gal,
Dien verschgestolen geur gestreeken aan de tippen
Van myn bemindes roozelippen,
En sprak: dat nooit de tyd in u verdoof
't Geheugen van myn smart en zoeten roof;
En, die u kuscht, moet ook, als ik, dan smaaken
Het zoet en 't wreede 't geen bytjes maaken:
Hy voele en proef terstont
Den angel in het hart, den honig in den mond.^3.

Via het Italiaans is er in de aantekeningen een gedichtje naar Anacreon terecht gekomen:

't Minnewichtje wierd gestooken
Van een bietje, eer 't zulks eens docht,
In de bladertjes gedooken

Van de roosjes, dien hy zocht;

Naulyks zag 't zyn bloet verschynen

Of 't liep naar zyn' moeders schoot:

Moeder doe de smert verdwynen.

1. Wellekens o.c. p. 111.

2. Wellekens o.c. p. 55, Italiaans:

‘Laeto nido; esca dolce, aura cortese
Bramano i Cigni; e non si va in Parnaso
Con le cure mordace.’ (Pastor Fido V 1).

Het citaat van Pieter Verhoek bij Meeuwesse o.c. p. 286 zal hier ook wel op teruggaan.

3. Wellekens o.c. p. 38 noot.

[p. 89]

 

'k Ben gewond, bynaar ter dood,

 

Riep het, van een' draak met vlerken,

 

Die men by noemt, yslyk wreed.

 

Venus toen zy 't quam te merken

 

Gaf hem boertend dit bescheet:

 

Doet een kleine vlieg u kermen

 

Die pas aan uw vinger raakt,

 

En geen wond doet u erbermen

 

Die gy in de harten maakt.^1.

Tot besluit zij even vermeld, dat Wellekens, als goed Nederlander en bloemenminnaar, Dodoneus in zyn commentaar gebruikt^2..

Achter Amintas vinden we Wellekens' Verhandeling van het Herderdicht^3.; het genre heet er een ‘natuurelyke en nederige trant’^4. en wordt historisch en theoretisch beschouwd. De schrijver spreekt over ontstaan van zang en dichtkunst; wat waren de eerste mensen? Mozes zelf heeft gesproken van drie grote bedieningen des velds: hovenieren, landbouwen, veehoeden. En zouden die vroege mensen dan geen spreekwijzen uit hun bedrijf hebben gekozen? Ze zagen zon, maan en de sterren, het vee en de vruchten. Ze vonden een manier om zich natuurlijk uit te drukken al puttend uit dagelijkse ervaring, zo als schippers en boeren en handwerkers en kunstenaars nog doen. Naar hun wijze van spreken zijn hun zang en gedichten af te meten. Ten dele zullen dat dankliederen zijn geweest. Lang weidt Wellekens dan uit over het bucolische in de Bijbel^5., die hij grondig blijkt te kennen en die hij voornamelijk citeert in de Dordtse overzetting. Izaak, Jacob, Noach, allen leefden op het land. Niet altijd was de bijbelse herderspoëzie van eenvoudige oorsprong, denk slechts aan Salomon ‘een geboore konings zoon en zelf een koning’. In het Hooglied wordt alles ‘cierlyk met eenen natuurelyken veldstyl, zelf daar het lied zich verheft, verhandelt. En indien ons eenige gelykenissen of spreekwyzen vreemt voor komen, men sla acht op het onderscheid der tyden en volken, hebbende elke taal en lantaart een eigen voorrecht en gebruik, die, door 't verloop der tyden, noch veranderingen onderworpen zyn. Het is ontwyffelbaar dat dit gedicht naar den herdersstyl geschikt is’. Hy staaft dit met vele voorbeelden ‘Ik spreek uiterlyk en van de letter, die alleen de schors en dop is van het verbeelde’. Reien horen bij herderstof, men vindt ze in de Bijbel; in het Hooglied, reien van de dochters van Jeruzalem en mogelijk van jongelingen door de bruidegom aangesproken. Jongere bijbelboeken, als de Profeten zouden hem, zegt Wellekens, evengoed stof kunnen leveren voor zijn betoog, ook Christus koos gelijkenissen uit het landelijke en noemde zichzelf herder. Maar de Psalmen hebben de schrijver toch het meest getroffen als pastorale poëzie: ‘Doch dit zyn geen gedichten, maar dierbaare kleinoodien en allerzuiverste paerlen, uit

1. o.c. p. 38 noot. Initium Anacreon: Ερως ποτ᾽ ἐν ἕόδοισι.

2. o.c. p. 116.

3. In Tijdschrift voor Levende Talen XXI (1955) 5 p. 390 vlg. verscheen een uitvoerig artikel over de Verhandeling door J.D.P. Warners, dat ik hier niet meer heb gebruikt.

4. p. 129.

5. Vgl. M. Prinsen o.c. p. 86.

[p. 90]

de hemelsche schatkamer; en niet te begrypen, dan door hulp van den zelven Geest, waar door zy beschreeven zyn.... Evenwel hoe schoon alle die zangen zyn, zo is hun toon niet overal gelyk. Schoon waaren de lelien des veldts, en Sarons roozen; schoon waaren de cieraaden van Davids kroon; en dus verschynt ons die groote Dichter hier, altyd schoon, altyd zich zelf gelyk, maar ongelyk in verrukking en uitdrukking: nu als een arent die zich met zyn vlucht en gezicht naar de zon der eeuwige waarheid went; dan als eene treurende en eenzaame tortel in de klooven der steenrotse; of weêr als de vrolyke nachtegaal, die lust schept van tak op tak te quinkeleeren, en hemel en aarde door zynen zang te verheugen. Geen wonder: zy zyn alle niet in eenen tyd gemaakt, noch op een voorval, of op de zelve stoffe toegepast; des men zich niet verwondere in David somwyl t' aanschouwen op den troon van Israël, vervult van de Goddelyke majesteit; of vreeselyk voor zyn heirkracht treden, en by wyle weêr in het herders kleed. Zeker hy had, toen hy koning was, zynen eersten staat, noch aangeboore herdertaal niet vergeeten. Gelyk hy den put van Bethlehem, (daar hy in zyn jeugt met smaak uit gedronken had) een vorst zynde, gedachtig was. “En David kreeg lust, en zeide: wie zal my water te drinken geeven uit Bethlehems bornput, die in de poort is?”. Men trede den schoonen Psalmhof eens door, hoe veele bloemen zullen ons voorkomen, riekende naar Hermons luchtige heuvelen en geurige daalen; besproeit met balsem, en met manna overgooten; ik zwyg dat de gelykenissen en spreekwyzen, aan de landlieden gemeen, by naar door het geheele werk gezaait zyn. Let maar....’^1. en dan volgen de bewijsplaatsen.

Het stuk over het pastorale in de Bijbel is het interessantste van de Verhandeling. Ook Mesnage had een psalm^2. in zijn noten op Aminta betrokken, misschien heeft dit Wellekens tot verder doorzoeken aangezet. Wat er over het klassieke herdersdicht en de filiatie wordt verteld, is nu wel gemeengoed geworden, maar was hier te lande, toen, en zo samengevat, misschien nieuw. Ik kan niet zeggen op welke literatuur-historische bronnen Wellekens teruggaat, maar hij moet degelijk hebben gewerkt. Als geleerde namen noemt hij terloops Scaliger, Perizonius, Vallemont, Dionysius Exiguus, Fontanini. Op het Discours van Fontenelle^3., die eerder een stuk critisch Frans proza schreef, en die hij noemt in zijn verhandeling, heeft hij zich zeker niet geïnspireerd. ‘Zonder verlof der geleerden’ wenst hij veel van Horatius' poëzie tot de veldzang te rekenen. Godgeleerde litteratuur is geraadpleegd voor zijn betoog over de bijbel.

Wat Wellekens in het oorspronkelijk Grieks of Latijn heeft gelezen, is me nergens duidelijk geworden; voor de Italianen kon hij veel aan eigen lectuur te danken hebben, en ook hier weer geeft hij een solide overzicht van hun pastorale letterkunde. We horen hem bekende en minder be-

1. Verhandeling p. 160 vlg.

2. Overgenomen door Wellekens bij zijn vertaling, p. 25.

3. Discours sur la nature de l'Eglogue (1688). Zie hierover en over Wellekens' verhouding tot Fontenelle, M. Prinsen o.c. p. 100 vlg.

[p. 91]

kende namen noemen. In de 17de en 18de eeuw bleef in Italië het genre in ere ‘Maar noch is de liefde voor het Herderdicht, in Italie, niet uitgeblust: dit getuigt het edel Kunstgenootschap te Rome, onder den naam Arcaders vereenigt; voerende de Ruispyp tot hun teken; een Kunstgenootschap daar zoo veele Doorluchtige getytelde Heeren en edele Vrouwen onder begreepen zyn; die doelende om de Dichtkunst en voornaamelyk het Herderdicht in eere te houden, dagelyks nieuwe vindingen in het licht geeven; en alle jaar het jaarfeest van den grooten Sannazar, als Opperherder van Arcadie, met groote hoflykheid vieren.’^1. Uit Italië dringt het herdersdicht 't verdere Europa binnen, Wellekens wil alleen over Nederland spreken. Er volgt een resumé van onze letterkunde, te beginnen bij berijmde Duitse Evangeliën en Melis Stoke; hij noemt 16de eeuwse vertalingen, prijst de rederijkerskamers; hij kent de Casteleyn, Houwaert, en van der Noot enigszins. En natuurlijk de Tweespraak. Onder onze oudste poëzie zijn slechts enkele liederen van de pastorale soort. De ‘goude Nederduitsche Dichters eeuw’ met Vondel, Hooft, Cats, Starter en enkele minder bekende dichters krijgt natuurlijk een beurt. Wellekens onderscheidt uitdrukkelijk Herder- en Landtzang, Bucolica en Georgica zijn representanten van deze genres, Sorghvliet, Hofwyk, Okkenburg horen tot de laatste. Hij schrijft een verhandeling, geen boek, en wil niet al te uitvoerig worden; v. Broekhuizen en Moonen worden geprezen evenals Antonides ‘met zynen eenigen klaagenden Damon’. Catharyne Lescailje heet ‘vernunftig’; ‘My komen verder twee jonge minnaars der Veldpoëzy voor, Visscher en Schermer, beide te vroeg in hunne lent des levens de Veldtnimfen ontrukt.’

Als Wellekens overgaat tot het theoretische gedeelte, wil hij vooral geen eigen wetten stellen, maar de geboden der grote mannen herhalen. Omdat ze een kijk op zijn werk geven, volgen enkele dier geboden. ‘Het Herderdicht vereischt eene eenvoudige en ongezochte taal, die evenwel niets gemeen heeft met het Blyspel, maar naar den geur van het edel veldgroen riekt en smaakt. Zyne redeneeringen, verhaalingen en beschryvingen zyn kort, bondig, vol zin, en cierlyk met gelykenissen en spreekwoorden doormengt. De stoffe zy Herdersgevallen, Feesten, Speelen, Minneryen.’ Het herdersleven verbeeldt de gouden eeuw maar kleine onenigheden kunnen voorkomen. Men moet de klassieken, Virgilius, Theocritus onderzoeken en nabootsen ‘even gelyk den aankomenden Tekenaar de nette en overeenkomende ledegestalte en uitgezochte schoonheden der oude overgeblevene kunstbeelden tot een richtsnoer zyn.’ Met deze wetten is Wellekens het volkomen eens ‘Zo lief en aangenaam als my dusdanige raaden bevallen en overtuigen, zo min vernoegen my eeniger eigenzinnige stellingen, willende het Herderdicht alleen met de liefdegevallen bepaalen. Ik weet dat onze volgzaamheid zich veel naar den aart en wyze van een nabuurig volk wil voegen; doch, voor my, ik

1. Verhandeling p. 189, zie M. Prinsen o.c. p. 100 vlg.

[p. 92]

wil noch zal ooit gedoogen, datmen ons zulk een laffe mode opdringe.^1. Laat de jonge herders en herderinnen minnen en wederminnen; de lent moet bloemen hebben: maar als die gelieven getrouwt zyn, zullen zy dan noch altyd van liefde zingen? geeft de Hemelsche goedheid hun geen stoffe tot loven en danken, ramp en onvruchtbaare tyd tot smeeken? moeten zy in plicht ontbreeken om hunne goede Landsheeren en Regeerders te roemen? zullen zy zwygen in oorlog en vrede? is hun ongeoorloft waarde vrienden te begroeten, en de deugd en Godtvruchtigheid het Huisgezin hun aanbevolen voor te houden? ik meen dat niet alleen deeze, maar alle voorvallen die op de luit of cither der Helden- Treur- en Zedendichters passen, gevoegelyk op de Herdersfluit kunnen gestelt worden.’

Herders zijn niet steeds arme boerenknapen, denk weer aan Mozes, Izaak, Jacob, Salomon. Er zijn herders die een wijsheid bezaten ‘uit het eenzaam en denkend leeven’ gesproten. ‘Indien, gelyk de geleerden zeggen, d'onkunde het begin der verwondering, deeze der Natuurkunde, en die weder der Bovennatuurkunde is; wat belet den herder (en hy heeft 'er tyd toe) door 't beschouwen van al het geschapene schoon, den vasten loop der laagste sterren; byzonderen aart en gedaante aller dieren, vruchten, bloemen, zaaden, en hun geduurige beurtwisseling, met zyn denking tot de waare oirzaak van 't geheel al op te klimmen.’ Ter staving vertaalt hij uit de Arcadia de episode van Enaretus ‘geleert boven d'andere Herders’ in de natuurlijke historie.

Tegen Fontenelle^2. verdedigt Wellekens de visserszang ‘ei’ zegt de Nederlander ‘laat de Visschers, op hun beurt, zomtyds ook eens neurien: zy zyn wyd genoeg van de Herders gescheiden, zo dat hun gezang elkandren niet zal hinderen; ook zyn zy bywyl ledig als wind of weêr hen 't visschen belet. Voor het end, ik verzeker u dat in Holland, en Italië veele jonge Juffrouwen zyn die dikmaal meêr vermaak in verssche oesters, als bloemen of vruchten scheppen.’

Tot besluit laat Wellekens een stukje volgen over de ‘aart der Herdervaerzen’ in het nederduits, afwijkend van die der Grieken en Romeinen ‘onze ooren zyn tot eene andere Muzyk gewent’^3.; hij geeft een kort overzicht van onze versmaten. In zijn tijd was de alexandrijn regel ‘d'oude vryheid, van veel slach van vaerzen door een te mengen, is ons noch niet ontnomen, een vryheid die meest al de Dichters van Europe in hunne moedertaal gebruiken, en die, voor zo veel zy in vaers bestaat, eenige gelykheid met de Grieksche Dithyramben... heeft.... Dit bovengenoemde slach van dichten, zo als 't nu bepaalt is, dat beter voor de blyde- als treurtoon dient, en beweert kan worden door de verscheide muzyktoonen, en groove en fyne snaaren op een speeltuig, die te zamen een aangenaame harmonie voortbrengen, dewyl het onverwagt stuiten en rollen der vaerzen, de redeneering en hartstochten een kracht en aandacht byzet; is veel in de Italiaanse Herderpoëzy, als van Tasso, Guarini,

1. Vgl. M. Prinsen o.c. p. 101; Verhandeling p. 200 vlg.

2. Vgl. M. Prinsen o.c. p. 110.

3. Verhandeling p. 207.

[p. 93]

Buonarelli, Marino en andere gebruikt.’ In ons land vindt men die soms bij Hooft of v. Broekhuizen en bij Vlaming in zijn Lykgedachtenis van Angerianus. Rijm is niet ‘onscheidelyk’ van de poëzie, maar het verzacht onze taal en is een goede hulp bij het memoreren van een gedicht; Wellekens wil dus rijmende verzen niet laken - en heeft ze ook zelf geschreven.