De oorlog in Zuid-Afrika. De strijd tusschen Engeland en de verbonden Boeren-republieken Transvaal en Oranje-Vrijstaat in zijn verloop geschetst. Deel 2

[p. 649]

De Bezetting van Bloemfontein.
(13 Maart 1900).

EEN lange, droeve Zondag was het, die 11^de Maart.

Koos de la Rey en zijn kommandanten hadden gedaan, wat ze konden. Zij hadden den dag vooraf in den verbitterden slag bij Driefontein het zegevierende leger van Engeland tot staan gebracht en het ernstige verliezen berokkend, maar zij waren te zwak, om een omsingeling te keeren, en hun schitterende dapperheid kon den val van Bloemfontein slechts één dag vertragen. Nog in den nacht hadden zij hun stellingen verlaten; het was geen vlucht, maar de geregelde terugtocht van een ongeslagen en onoverwonnen Boerenkommando. Zij trokken weg in de richting van Brandfort.

Bloemfontein had echter nog over een kommando te beschikken, dat zich bij Spitskop legerde, ten westen van Bloemfontein, om met een laatste wanhopige poging den vijand te keeren. Doch men koesterde er geen groote verwachtingen van; de regeeringsarchieven werden ingepakt en verzonden, en het commissariaat naar Kroonstad verplaatst.

Op den weg van Bloemfontein naar Spitskop heerschte een groote drukte van wagens en burgers, doch vele burgers waren moedeloos; het geweer hing lusteloos over hun schouder, en het geloof in de overwinning ontbrak. Reeds op den vroegen Zondagmorgen had lord Roberts, toen zijn patrouilles hem mededeeling hadden gedaan van de verlaten Boerenstellingen bij Driefontein, zijn tocht voortgezet, om in ijlmarschen Bloemfontein te bereiken. De meeste bagage werd achtergelaten, en de middelste route van de drie wegen, die naar Bloemfontein leiden, ingeslagen. Nu en dan werden op de flanken eenige geweerschoten gewisseld met kleine troepjes Boeren, die met de snelheid der Bedoeïenen aan den gezichtseinder opdoken en verdwenen, doch in den avond van den 11^den Maart, toen de Engelsche troepen kampeerden te Doornboom, ten oosten van Aasvogelkop, brachten ordonnansen de verrassende tijding, dat de Boeren bij Spitskop een laatste poging wilden wagen tot verdediging hunner bedreigde hoofdstad. Dat was de reden, dat lord Roberts den volgenden morgen, de Boerenstellingen bij Spitskop onaangetast latend, rechts, naar het zuiden zwenkte, waar hij zich bij Ventersvlei vereenigde met de voorhoede van generaal Tucker's leger. Terzelfder tijd rukte de cavalerie over Weltevreden vooruit naar het spoorwegstation Leeuwberg ten zuiden van Bloemfontein, waar zij een korte maar hevige schermutseling had met een paar honderd terugtrekkende Boeren, terwijl de rijdende artillerie in stelling werd gebracht, om Bloemfontein te bombardeeren. Een kleine afdeeling genietroepen had

[p. 650]

Het station te Bloemfontein.

Bloemfontein in vogelvlucht gezien.

[p. 651]

intusschen reeds een stouten tocht om Bloemfontein heen gemaakt, de spoorlijn en de telegraaflijn ten noorden der stad vernield, en haar volkomen geïsoleerd.

Voor den heldhaftigen President Steyn, die zich nog in zijn geïsoleerde hoofdstad bevond, was het hoog tijd om te vertrekken, en daar de expres-trein, die voor hem werd gereed gehouden, door het vernielen der spoorlijn niet meer het doel kon bereiken, sprong hij in een inderhaast ingespannen rijtuig, en verliet - geen oogenblik te vroeg - des avonds te halfzeven als een vluchteling Bloemfontein¹⁾, Kroonstad tot nieuwe hoofdstad der Republiek proclameerend.

Zoo brak de treurige Dinsdag aan van den 13^den Maart. De ingezetenen van Bloemfontein hadden weinig geslapen, en bij het rijzen van den dag bemerkten zij, hoe de hoogten ten zuiden der stad zwart waren van menschen. Dat waren Engelsche troepen. Er vielen nog eenige zware schoten, en dan werd het stil; de Bloemfonteiners konden zien, hoe de laatste Boeren langs den heuvelrand wegtrokken, tusschen de bergen door in de richting van Brandfort verdwijnend.

Omringd door zijn trotschen staf, stond lord Roberts op een helling, van waar hij de zinken daken der stad zag schitteren tusschen het groen, terwijl een commissie der gemeentelijke overheid uit Bloemfontein hem hier ontmoette, hem de sleutels der openbare bureau's en onvoorwaardelijke overgave aanbiedend.

Die overgave was noodzakelijk. Bloemfontein was een open stad, afgesneden van het noorden, zonder verdedigers, terwijl Engelands kanonnen dreigend op de weerlooze stad waren gericht.

Doch was de overgave noodzakelijk, het was niet noodzakelijk, dat een familielid van President Steyn, namelijk J.G. Fraser²⁾, vroeger voorzitter van den Vrijstaatschen Volksraad, zich voor lord Roberts beschikbaar stelde. Zijn roeping lag elders - hij had den edelen Steyn niet mogen verlaten in de bange worsteling voor vrijheid en recht. Maar och - het was Fraser immers! Lord Roberts benoemde hem uit dankbaarheid tot administrateur van Bloemfontein, en Fraser nam de benoeming als een hooge onderscheiding aan³⁾. Hij had die onderscheiding verdiend.

Een zonderlinge, drukkende stilte vervulde in die uren Bloemfontein; het was de spanning, die aan groote, historische gebeurtenissen vooraf gaat. Er hotste geen ossewagen over de breede wegen; er was geen gewoel van menschen. De daken schitterden in het helle, felle licht der

1) De Engelsche genie had een spoorduiker laten springen. Bovendien heeft ‘De Volksstem’ later bericht ontvangen, dat een opgewonden jingo-menigte uit de Bloemfonteinsche bevolking vlak voor het station de rails had opgebroken.

2) Een ander lid der genoemde commissie was Dr. Kellner, burgemeester van Bloemfontein, die ook al een zonderlinge rol heeft gespeeld in deze treurige dagen.

3) ‘Randpost.’

[p. 652]

middagzon; de vogels keken slaperig rond, en de pleinen

De Holl. Geref. Kerk te Bloemfontein.

leken uitgestorven. Slechts wijd in de verte zag men kleine, voortstuivende stofwolken, opgeworpen door de vlugge hoeven van kleine, taaie paarden, die de laatste Boerenkrijgers in veiligheid brachten.

En daar - uit het oosten, uit het zuiden, uit het zuidwesten - daar kwam hij opzetten, langzaam opzetten, die Engelsche vloed, die geweldige vloed, waarvan de Kaffers hadden gesproken met verbazing en ontsteltenis....

En nu zagen het de Afrikaanders met hun eigen oogen, en zij konden zich overtuigen, hoe de Kaffers de waarheid hadden gesproken, toen zij hun lange armen hadden opgeheven en geroepen: ‘Zij zijn ontelbaar, die Rooies, als de sprinkhanen des velds!’

Een kijkje op Bloemfontein.

[p. 653]

Het rijtuig van lord Roberts, omstuwd door zijn lijfwacht, opende den schier eindeloozen stoet, en als met een tooverslag veranderde de doodsche stilte in een onbeschrijfelijk rumoer. Er werd gezongen; er werd gejuicht. Engelsche vlaggen vlogen de ramen uit; Engelsche kokardes werden op de borst gestoken; er werd met hoeden gezwaaid, met handen gewuifd, en lippen, die geen vier weken geleden hadden geroepen: ‘Leven de Boeren!’ juichten thans: ‘Leven de Engelschen!’ En de zon bescheen dit tooneel van smaad en schande, zooals zij van ouds gewoon is te schijnen over rechtvaardigen en onrechtvaardigen.....

En aan den hoogen mast, in het front van het presidentsgebouw, ging de vlag¹⁾ van Engeland omhoog. Ach, het ging den waren vaderlanders in Bloemfontein toch door merg en been, want die vlag was voor hen het zinnebeeld van geweld en onrecht, en dat zij daar brutaal en tartend wapperde in de Vrijstaatsche lucht, was voor hen het bewijs, dat het onrecht triomfeerde op dezen noodlottigen dag. En zij zochten de donkerste boeken op in hun huizen, en zij bedekten hun gelaat met de handen, en zij weenden om het lot van hun vaderland.

Doch een groot deel der bevolking juichte, ja, het scheen, alsof lord Roberts als een reddende engel de stad uit de klauwen van een gevreesden vijand had gered. Zijn leger echter maakte geen luisterrijke vertooning. Zij zagen er in één woord haveloos uit, die soldaten van Engeland, in hun vuil-gele, smerige khaki-uniformen, en slechts met moeite konden zij maat houden met de opwekkende tonen der Schotsche pijpers. Zij waren van de geforceerde marschen dood-op, en zielsblijde, toen de intocht was afgeloopen.

De vrees voor plundering en uitspattingen bleek gelukkig ongegrond. Lord Roberts hield te Bloemfontein een strakke krijgstucht, en al kwamen de volgende dagen hongerige soldaten bij de ingezetenen aankloppen om brood, zij waren bereid, om aanstonds te betalen, en de burgers hadden volstrekt geen reden tot klagen.

In de Kafferlocaties Waaihoek en Kafferfontein vierde echter het schuim van het Engelsche leger in den nacht van 13 op 14 Maart met Kaffermeiden, die zich op het fraaist hadden opgetuigd, op hun manier feest. Het was er een zwijnentroep. Den geheelen nacht heerschte in deze locaties een bandelooze brooddronkenheid, en den volgenden morgen lagen vele Khaki's in de goot.

Generaal Prettyman werd benoemd tot militair gouverneur, terwijl de Vrijstaatsche ambtenaren, die er geen bezwaar in vonden, om in Engelschen dienst over te gaan, in hun ambt werden bevestigd²⁾.

1) Deze vlag was voor dit doel door Mevrouw Roberts gestikt.

2) De landdrost, de superintendent van het onderwijs, de landmeter-generaal, de registrateur van akten, de auditeur-generaal en twee zijner klerken bleven het vaderland getrouw, en werden ontslagen. De onder-staatssecretaris van den Vrijstaat ontving daarop de betrekking van landdrost. (Volgens mededeelingen van P.U. Hofstra).

[p. 654]

Graven van Britsche soldaten op het kerkhof te Bloemfontein.

Op de lijn ontdekten de Engelschen nog 25 locomotieven, 20 personen- en 124 goederenwagens, alle zoo goed als onbeschadigd, die voor lord Roberts in de gegeven omstandigheden een onberekenbare waarde hadden¹⁾.

Zes weken lang heeft lord Roberts met zijn hoofdmacht te Bloemfontein doorgebracht. Men heeft er hem een verwijt van gemaakt. Men heeft gezegd, dat hij zijn tocht onmiddellijk had moeten voortzetten, om de Boerenkommando's, die hem bij Populiersdrift en Driefontein waren ontsnapt, te vernietigen.

1) ‘De Randpost’ liet zich in den volgenden geest over deze betreurenswaardige zaak uit:
‘Nadat vóór of op 1 Maart de tíjding te Bloemfontein kwam, dat Cronjé verslagen was, wist men met zekerheid, dat de heele zuidelijke Vrijstaat in groot gevaar was. Toen vervolgens generaal De Wet terugtrok van Kareepan, en onze positie bij Abrahamskraal bedreigd werd, moet het aan elkeen in den Vrijstaat duidelijk zijn geweest, dat Bloemfontein na enkele dagen of weken aan de Engelschen zou moeten worden overgelaten. Eerst op 13 Maart werd dat vooruitzicht werkelijkheid. Ruim twaalf dagen dus heeft het spoorweg-departement van den Oranje-Vrijstaat zich kunnen prepareeren op de vernieling van de zuidelijke lijnen, en op het nog veel gewichtiger werk, om alle spoorwegmateriaal in veiligheid te brengen. Dit is echter niet geschied: de vijand vindt ten zuiden van de Modderrivier locomotieven en wagens, en de bruggen tusschen Brandfort en de Oranjerivier zijn niet verwoest. Het springen van de bruggen over de Oranjerivier is bijna nutteloos. Roberts kan dadelijk een spoorwegdienst voor het vervoer van troepen van deze zijde der Grootrivier naar Bloemfontein openen..... Men vraagt zich af: Is niet het spoorweg-departement van den O.V.S. schuldig aan schandelijk plichtverzuim? Deskundigen echter, bekend met alle bezwaren van spoorwegdienst en spoorweg-administratie, verklaren eenstemmig, dat de directeur-generaal niet meer heeft kunnen doen; dat hij eerlijk, volkomen eerlijk zijn moeilijken plicht heeft vervuld, doch geen goed werk heeft kunnen leveren, omdat hij met bijna uitsluitend lijdelijk, onwillig, Engelsch personeel te doen had, dat onmogelijk te vervangen was. We constateeren deze gunstige opinie van deskundigen over den directeur-generaal, opdat op hem (den oogenschijnlijk schuldige) niet lichtvaardig blaam gelegd worde.
Intusschen staan we voor het gewichtige feit: het O.V.S. spoorwegpersoneel is voor een groot deel onwillig of verraderlijk, en werkt den vijand in de hand. Het is aldus duidelijk, dat de regeeringen der Republieken order moeten geven aan de Z.-A. S.-M., om personeel te detacheeren op de hoofdstations Kroonstad-Viljoensdrift, opdat bij de minste nalatigheid of onwil, of ook natuurlijk gemis aan toewijding, de O.V.S. ambtenaren kunnen worden vervangen. Anders zouden zij op een schoonen dag den vijand ook nog gave bruggen en overvloed van materieel ten noorden van Kroonstad in handen geven, buiten en behalve de diensten van hun eigene eerlooze, verraderlijke personen.’

[p. 655]

Was dit verwijt verdiend?

De Engelsche soldaten hadden veel geleden; zij waren dood-op en snakten naar rust. Zij hadden vreeselijke marschen afgelegd; zij waren geteisterd geworden door regen en zonnehitte, door honger en dorst. Velen waren ziek geworden. De divisies waren ingekrompen tot brigades, de brigades tot regimenten. De zesde divisie, die 10,000 man sterk was, kon op het appèl te Bloemfontein slechts 5300 man halen. Met de cavalerie was het al heel treurig gesteld. Zij had op haar geforceerde ritten - de weg van Driefontein naar Spitskop was geteekend door 800 doode paarden! - zoo'n buitensporig aantal paarden doodgejaagd, dat verscheiden regimenten tot op het derde hunner oorspronkelijke sterkte waren ingekrompen, en met de artillerie stond het geen zier beter. Zij had een ontzettend verlies geleden aan trekdieren; en de paarden, die er nog waren, stonden bij de geringste inspanning te rillen op hun pooten, terwijl de infanteristen met hun vermoeide gelaatstrekken, in hun gescheurde, havelooze plunje en in hun stukgeloopen laarzen, er uit zagen als een bende weggejaagde schooiers.

Er was behoefte aan versche paarden, aan nieuwe kleeding, bovenal aan rust. Zoo was het een daad van wijs beleid, om aan de troepen rust te geven, en het verwijt, dat aan lord Roberts werd gedaan, was onverdiend.

Toch heeft lord Roberts op een ander punt een verwijt verdiend, ja, meer dan een verwijt.

Ziehier zijn telegram:

Bloemfontein, 13 Maart 1900, 's avonds 8 uur:

‘Met Gods hulp en door de dapperheid van Uwer Majesteits soldaten heeft een strijdmacht onder mijn bevel Bloemfontein bezet. De Britsche vlag waait thans boven het presidentsgebouw, dat gisteravond door Steyn, den gewezen president van den Oranje-Vrijstaat, ontruimd is. Fraser, lid van de vroegere Regeering, de burgemeester, de secretaris der Regeering, de landdrost en andere ambtenaren kwamen mij twee mijlen buiten de stad te gemoet om mij de sleutels van de Regeeringsbureau's te overhandigen. De vijand heeft zich uit den omtrek van de stad teruggetrokken, en alles schijnt rustig te zijn. De inwoners van Bloemfontein ontvingen de troepen hartelijk.’

Die zinsnede: ‘Met Gods hulp’ had hij er uit moeten laten, want de bezetting van Bloemfontein en de overweldiging van den Vrijstaat was een moord op het Afrikaansche volk. Engeland was bezig, om zijn Afrikaanschen broeder dood te slaan - geschiedde dit ‘met Gods hulp’? Zelfs Kaïn, die zijn broeder Abel doodsloeg, heeft zoo'n godslasterlijke uitdrukking niet aangedurfd!