Dat stomme economenvolk met zijn heilige koeien

50. Tamar geprezen^*

Er moet een verklaring te geven zijn voor de stijgende en bijwijlen welhaast mateloze bewondering die ik bij mijzelf constateer voor de artikelen van Renate Rubinstein. Het verschijnsel bevalt me allerminst. Als ik bij anderen een zekere opgetogenheid over de literatuur waarneem, vind ik dat al gauw belachelijk. Vooral indien iemand de intelligentie van een schrijver ophemelt (bijvoorbeeld de intelligentie van Gomperts, die op zijn beurs uiteraard weer de intelligentie van Ter Braak aan de man bracht) bekruipt mij het wantrouwen dat hij, of zij, stilletjes hoopt dat door deze loftuitingen iets van deze intelligentie op hem, of haar, afstraalt.¹ Bovendien, wat is eigenlijk intelligent proza? Héél vroeger dacht ik, zoals zovelen, dat Ter Braak in deze een adembenemend toppunt te zien gaf, maar achteraf moest ik ervaren dat hele bladzijden uit Het Carnaval der Burgers en Politicus zonder Partij onbegrijpelijke inlichtingen bevatten. Sinds ik dat heb ingezien, haal ik mijn schouders op als van iemands gedachtengangen

* Hollands Maandblad, maart 1974.

1 Bij het voetballen is dat toch wel anders. Wie Cruijff lof toezwaait impliceert niet dat hij zelf goed tegen de bal kan schoppen. Zelfs Scheepmaker doet dat niet.

[p. 197]

voortdurend wordt gezegd dat het allemaal zo spits en zo clever is. Toch schieten deze bijvoeglijke naamwoorden, en enkele andere clichés (zoals ‘dapper’) je in de gedachten als het over de columns van RR gaat.

Het verbaast me dus dat ik deze stukken zo enorm prachtig vind. Haar nieuwe bundel Tamarkolommen en andere berichten (1973) is een gelegenheid om te omschrijven waarop mijn bewondering berust. Ik vind deze collectie overigens nog weer mooier dan Namens Tamar (1964), Met verschuldigde hoogachting (1966) en Sta ik toevallig stil (1970).

De mogelijke redenen van mijn waardering zijn de volgende.

Ten eerste: instemming met de politieke inhoud. Dit is in het algemeen het zwakste motief, en het is in mijn geval ook niet onvermengd voorhanden. Tamars politieke sympathieën liggen bij enigszins onbestemde bewegingen als provo en D'66, maar ze zijn niet makkelijk te etiketteren, behalve met de dooddoener ‘nonconformistisch’, die vermeden moet worden. Zij is bepaald niet wat sommigen denken, een vriendin van nieuw-links, en nog veel minder van de marxisten. Men leze ‘Ton en Kon in Kabouterstad’, waarin de heren Regtien en Böhmer eventjes vakkundig worden afgedroogd. Dat is mij sympathiek, maar een kunst is het niet. Tamar is voorts tegen het brute geweld van de auto in de binnenstad, en meer nog tegen de manier waarop overheden dit toelaten en bevorderen. Zij wil, net als ik, de fietser in zijn natuurlijke rechten herstellen. Zulke ideeën komen meer voor, maar slechts zelden bij mensen die ook nog van oordeel zijn dat de ‘grootste gangsters bij de VPRO zitten’,² of die tevens de anti-duizend gulden ideologie op de hak nemen: ‘de marmeren muren (van het Psychologisch Laboratorium) waarvan de protesten tegen de ƒ 1000 collegegeld om de week geduldig afgekrabd worden door eenvoudige arbeiders, die daarmee de studenten in de gelegenheid stellen zelf te zien op wie zij hun ƒ 1000 willen afwentelen.’ (Ik zou het zelf geschreven kunnen hebben.) Tamar heeft een scherp oog voor de positie van de underdog, vooral als deze van de vrouwelijke kunne is, hoewel, ‘op de allerlaagste sport van de ziekenhuisladder hurken toch weer mannen... Elke dag komt een donkere, Frans sprekende jongen de kamer dweilen en onder de bedden kruipen... de Franse taal, die op de scholen aan het verdwijnen is, wordt nu alleen nog gesproken door de arbeidersklasse, nederigste afdeling’. Ook komt ze op voor de planten in de spoorwegbermen, die chemisch worden verdelgd door de sproeiwagen. Ongewoon is dan opeens weer dat zij, die de Amerikanen al heel lang uit Vietnam geknikkerd had willen zien, groot bezwaar heeft tegen de manier waarop Taiwan, met een min soort Nederlandse assistentie, uit de VN werd geknikkerd. Eveneens ongebruikelijk is haar pleidooi voor vrije huren en beheerste prijzen voor auto's, in de hoop dat zulks tot een overvloed van woonruimten en

2 Dit staat niet in deze bundel maar in een column in Vrij Nederland. Er is heel wat herrie over gekomen.

[p. 198]

een schaarste aan auto's zou leiden (ik denk overigens dat dit stuk ‘De wagenwetwagen’ valt onder de rubriek kleine grapjes).

Mijn instemming wankelt of verdwijnt zodra het vitale probleem van Israël en zijn vijanden op de proppen komt. Tamars positie is hier ambivalent. Het komt in deze bundel niet helemaal uit de verf (daarvoor moet de lezer terecht bij Jood in Arabië, Goi in Israël, 1967) maar wat zij probeert te doen is een soort neutralisme in stand te houden op grond van argumenten als: er botsen twee nationalismen, wij mogen aan onze toevallige voorkeur niet het recht ontlenen het leed van het ene volk zwaarder te laten wegen dan dat van het andere, beide partijen hebben hun diepe trauma's. Jawel, maar daarmee wordt een valse symmetrie gesuggereerd. Israël wordt in zijn bestaan bedreigd, Egypte en Syrië niet, en nu weet ik wel dat staten geen mensen zijn en dat sommige Palestijnen wél van existentie hebben moeten veranderen, maar het maakt toch verschil. Een andere eenvoudige waarheid die RR aldoor wegmoffelt is dat de Arabieren de haat gebruiken als een instrument van hun politiek. Zij doet het voorkomen alsof de Arabieren alleen te verwijten valt dat zij zo jammeren en zeuren in plaats van orde op zaken te stellen en de techniek te bevorderen, maar dat krijsende geluid dat Arabische politici afgeven is niet alleen maar een onesthetisch onaantrekkelijk verschijnsel. Het zet de mensen aan tot moord en kaping. Juist Tamar, die elders blijk geeft het gruwelijke karakter in te zien van wat overheden vermogen (zie hieronder) ziet hier over iets voor de hand liggends heen. In deze bundel is, zonder commentaar, een krantebericht afgedrukt waarin de NYT meldt dat de advocaten van luitenant Calley ter verdediging van hun cliënt hebben aangevoerd dat de bewoners van My Lai toch reeds vogelvrij waren. Als de Arabische propaganda slaagt, zijn de bewoners van Israël vogelvrij. Naar mijn mening gaat ook het artikel ‘Okamoto in Tel Aviv’ de mist in; dit op zichzelf zeer informatieve en zakelijke stuk over de Japanner die met twee landgenoten de moorden op het vliegveld van Lodz aanrichtte, trekt niet de conclusie die getrokken moet worden, namelijk: als Arabische haat, marxistische verblinding (plus, eventueel, Japanse discipline) elkaar ontmoeten kan de wereld nog wat beleven. Dit stuk is koele journalistiek met een gat erin, en door zo'n gat komt (zie hierna) soms iets ontzettends binnen, dat heeft Tamar in ander verband zelf gezegd.

Ten tweede: bewondering kan berusten op een aha gevoel bij opinies inzake de vragen van het huis, de tuin en de keuken. Over keukens spreekt Tamar alleen als er Indiërs bezig zijn een vreemd potje te stoven, over huizen vooral als ze te duur blijken te zijn (en verder over het ontregelende verhuizen van de O.Z.Achterburgwal naar de O.Z. Voorburgwal), over tuinen met grote liefde en met een pleidooi voor het kleine: de Postzegeltuin. Dit is touchant, maar verklaart weinig.

[p. 199]

Aardig vind ik ook dat ze een goed woordje doet voor valium, librium en mogadon, zulks in tegenstelling tot degenen die zo'n bezwaar hebben tegen de farmaceutische industrie. Dat zijn dezelfden die de mensen aldoor willen ‘begeleiden’. Zekere Aakster, beoefenaar van de medische sociologie, wordt licht belachelijk gemaakt door hem alleen maar te citeren (hij wil het ‘therapeutisch handelen uitbreiden tot de sfeer van het welzijn’). Tamar vindt dat de agogen en de welzijnswerkers de patiënten niet moeten grijpen ‘als ze voor pampus liggen. Bel liever aan als ze weer beter zijn’. Haar afkeer van Het Parool kan ik begrijpen, maar niet delen en na enig nadenken vind ik dat ze gelijk heeft als ze weigert om de vragenlijst te beantwoorden die de krant stuurt aan degenen die het abonnement opzeggen. Men wil, ‘in verband met het onderzoek’, weten welke opleiding ze heeft gehad en wat ze verdient - terwijl Tamar het vermoeden koestert dat de hoofdredacteur van Het Parool geen wederkerigheid zou betrachten indien zij hem, ook al weer in het belang van een niet nader gespecificeerd onderzoek, hetzelfde zou vragen. Zij vindt vragenstellen een uiting van een ongelijke machtsverhouding en dat is een idee om te overwegen. Ze schrijft verder dat wie de ware aard van de mens hoopt te ontdekken (door de bestudering van het dier) op zoek is naar iets dat niet bestaat; ‘interessanter dan de ware aard van wie of wat dan ook is de verandering en alle wetenschap die zich niet met verandering bezig houdt interesseert mij eigenlijk niet’. Deze uitspraak is geïnspireerd door de sociologie, houdt geen rekening met wat er in allerlei B-vakken gebeurt, maar is opmerkelijk genoeg om even over na te denken. Dit zijn leuke dingen voor de lezer, maar ik geef toe dat ze geen krachtige uitspraken rechtvaardigen over de kwaliteiten van deze bundel.

Ten derde: de taal. Dit is het Nederlands, tamelijk gewoon gebruikt. Dat komt wel meer voor bij journalisten, en tegenwoordig zelfs bij schrijvers van kleinere of grotere boeken (Donkers, Waasdorp). Het is zelfs een mode. Maar toch, als mensen zogeheten essays gaan schrijven - en deze ‘kolommen’ hadden voor hetzelfde geld essays kunnen heten - vervallen ze makkelijk in het hogere Nederlands. ‘Wij’ zijn het slachtoffer van de hulpeloze ‘Ik’, ‘wij’ zijn de koude verstening en de warme illusie van ‘ik’. Daarom is het credo van deze regels geboren tussen de verstening en de illusie'. Zo schreven ze vroeger als ze eens intelligent uit de hoek wilden komen, en het zou me geen moeite kosten om links en rechts soortgelijke citaten te verzamelen uit kranten die nu in Nederland verschijnen (L. Tegenbosch in De Volkskrant bijvoorbeeld produceert bij sommige abonnees het gevoel; ik lees wel iets maar wat het zou kunnen zijn mag Lambert weten). Het proza van Tamar stamt af van Multatuli, en ik vind trouwens toch dat haar ideeën lijken op zijn Ideeën.³ Zo luidt Idee no. 506: ‘ondankbaarheid is een uitvindsel van valsche weldoeners’, en dat zou Tamar ook wel

3 De pseudoniemen vertonen ook een schijnbare overeenkomst Tamar, dochter van David, is bekend geworden doordat ze leed door toedoen van haar broer Amnon, maar dit is niet ter zake. Men zegt dat RR haar pseudoniem in Israël heeft gekozen, waar zij als een dadelpalm boven vele tijdgenoten uitstak. Deze bundel bevat enkele bespiegelingen over fallussymbolen, maar het punt komt verder niet aan de orde. Wie vervelend wil zijn kan opmerken dat Tamars bezorgdheid over de ongelijkheid door dat pseudoniem wat ongeloofwaardig wordt. Dit is m.i. een spijker op laag water.

[p. 200]

gezegd kunnen hebben. Multatuli schreef ook ‘de meest gewone uitdrukking van het dagelijksch leven gaat het meest geroemd schrijverstalent te boven in waarheid’. Dat is het motto van Tamars taalgebruik, niet in de laatste plaats omdat ze voortdurend zoekt naar hetgeen voor haar waar is. Deze stukken maken de indruk dat ze goed door hun schrijfster worden gecontroleerd. Sommige kolomnisten laten de schrijfmachine met zichzelf weglopen, en de taal wil daarbij wel eens medeplichtig zijn. Tamar kijkt telkens even of het nog wel klopt.

Het secure en zakelijke taalgebruik sluit niet uit dat zich wel eens fraaie verdichtingen voordoen in de stroom der woorden, die toch al vrij geserreerd is, en misschien ontstaat op zulke ogenblikken wel iets van literaire schoonheid - wie weet. Op 12 mei 1973 marcheerde door Utrecht een optocht van leerling-‘verpleegkundigen’ met een spandoek waarop ‘Schrobben is Ons Lot’. Tamar heeft dan juist tevoren opgemerkt, zie boven, dat het reinigen van de vloeren tegenwoordig toevalt aan de Marokkanen, en ze concludeert dat de demonstranten bij gebrek aan vindingrijkheid terugvallen op klachten die door niemand zijn weg te nemen omdat ze niet meer bestaan. De argumentatie wordt samengevat in drie woorden: ‘Politisering is archaïsering’. Ik vind dat mooi gezegd. Er zijn hier veel meer voorbeelden van die de lezer zelf maar moet opzoeken.

Maar intussen ken ik zoveel journalisten die goed, zakelijk en toch gevoelig schrijven. Scheepmaker en Stellweg verheugen zich ook in mijn bewondering, maar toch in mindere mate. Verder dus maar.

Ten vierde: de persoonlijkheid van de schrijver, tot uiting komend in zijn (= haar) kijk op Het Leven. Het is bekend dat er voor de produktiviteit van de kunstenaar geen goud zo goed is als een lichte manisch-depressieve inslag. Tamar vormt geen uitzondering. Haar opgetogenheid over een landschap leidt tot mooie stukjes, maar meestal deugt de wereld niet. Dan ziet ze opeens weer: het leven is behept met gruwelijke risico's waarover niet alleen niet gesproken wordt; het is erger, zij worden versluierd door een uitgekiend taalgebruik, en juist dat laatste is heel geschikt om de doodsangst op te roepen. Dit thema komt bij Tamar telkens terug. Het meest expliciet in een mooi stuk over de door haar bewonderde Jan Emmens. In een van diens gedichten wordt uitgelegd dat geweren in de aanslag nog helemaal geen tekenen van oorlog zijn, er wordt trouwens vaak misgeschoten, en dergelijke geruststellende mededelingen meer. Maar tussen al dit sussends door zegt Emmens wel degelijk, zij het heel onopvallend, dat de eend in opgaand gewas duikelt (eigenlijk heel vrolijk, dat duikelen), en Tamar richt al haar aandacht op die vogel die wél de totale catastrofe onderging. Zij verwerpt de opvatting dat Emmens alleen maar nuchtere poëzie geschreven zou hebben - zij vindt zijn gedichten raadselachtig en schokkend, en precies datzelfde kan men, naar mijn

[p. 201]

gevoel, van haar eigen werk vinden. Ook van haar wordt gezegd dat ze spits en verstandelijk schrijft, maar wie dat beweert heeft niet in de gaten dat juist achter dat rationalisme een poging zit om de emoties hun eigen plaats te geven, en ze te bevrijden van de angst en van het schuldgevoel.

Want deze laatste gevoelens ontstaan door het verborgen houden van het gruwelijke. Dit is, dacht ik, de hoofdzaak. Het korenveld ziet er vredig uit, maar daarbinnen gebeurt van alles, ook hele nare dingen. Hier is het de natuur die een deken over de gebeurtenissen legt, maar de mensen doen het ook en dat is erger. In ‘De moeder van Portnoy’ wijst Tamar op de misleiding waaraan meisjes ten prooi vallen: het nadeel van hun vrouwelijke rol blijkt pas als het te laat is, op hun vijfenveertigste. De dood is ook zoiets. Gewone stervelingen spreken er niet over en de beulen doen het eerst recht niet. Toen Tamars vader, al meteen in 1940, door twee Duitsers in uniform werd opgehaald zeiden zij: Der Vater kommt bald wieder nach Hause. Hij kwam nooit terug. In een recente column in Vrij Nederland komt Tamar hierop nog eens terug in verband met de arrestatie van Solzjenitsyn tegen wie ook zo iets gezegd werd. Tamar ziet dit niet zozeer als een uitzondering, maar als een signaal van wat overheden vaker doen: sussende geluiden afgeven als er onvoorstelbaar kwalijke dingen worden gedaan. Deze waarneming is natuurlijk niet nieuw, maar wie het zich aan de hand van persoonlijk doorleefde ervaringen realiseert wordt er allergisch voor.

Die allergie nu beïnvloedt een aantal van deze stukken op beslissende wijze. Ze hebben het me niet verteld, ze houden het voor me verborgen. Veel mensen kennen dat gevoel, maar het wordt door Tamar gearticuleerd.

Wij kunnen ons misschien tegen het gruwelijke wapenen door het op te sporen en het te omschrijven. Tamar ziet dit als een taak voor alle mensen, maar speciaal voor de wetenschap, inzonderheid de geschiedenis. In ‘Niet Geweten’ wijst ze met verontwaardiging op onze nationale onkunde omtrent hetgeen zich heeft afgespeeld in de Nederlandse interneringskampen na de bevrijding en bij de politionele acties. Zij vindt een land dat aan deze recente geschiedschrijving niets doet geen beschaafd land, maar een knus dorp dat plotseling erg onguur kan worden als iemand (zoals dr. Hueting) de vuile was buiten hangt. Als er in de ‘legpuzzel van de nationale illusies’ gaten zitten kan daardoor de twijfel binnen komen ‘maar vaker de hysterie’.

Tamars gedachte is dus dat het kwaad bestreden kan worden door het boven water te brengen - een psychoanalytische aanbeveling. Het verband met de psychoanalyse is duidelijker in de gevallen waarin het trauma een sterk persoonlijk karakter heeft. Het verslag van het verblijf in het ziekenhuis (‘Het medische model heeft zich ten langen leste ontfermt over mij en deez' benauwde veste’) is daarvan een voorbeeld en vooral het aangrijpende artikel over de dood van haar moe-

[p. 202]

der. De verhouding tot haar moeder was er een van koude vrede, zegt Tamar, waarin zelden de waarheid werd gezegd. Zoiets roept schuldgevoelens op. Om het goed te maken probeert Tamar in deze kolommen de waarheid te spreken.

Dit rusteloze zoeken naar hoe het precies zit, plus de neiging om de zandkorrels van de irritatie binnen de eigen schelp de baas te worden, maken deze stukken onkwetsbaar tegen de kritiek die de laatste tijd wel eens wordt vernomen: namelijk dat Tamar al te zeer bezig is met het op straat brengen van de persoonlijke problemen van Renate Rubinstein.⁴ De stukken over haar na-huwelijkse ontreddering, die tegenwoordig in Vrij Nederland staan, mogen dan door sommigen als enigszins genant worden ervaren (ook door mij, het is net of iemand in tegenwoordigheid van anderen haar schoenen uittrekt), maar dat moeten Tamar en Renate maar onder elkaar uitzoeken.⁵ Met exhibitionisme of effectbejag heeft dit niets te maken, meer met nieuwsgierigheid naar wat er met de eigen persoonlijkheid gebeurt. En de waarheid mag best gepubliceerd. Ik heb respect voor degeen die zo de eigen problemen probeert op te lossen, vooral als daarbij, zonder zelfbeklag, dezelfde methode wordt toegepast als bij politieke aangelegenheden. Tamar roept bij mij de namen op van Simone de Beauvoir, Mary McCarthy, Doris Lessing en Cri Stellweg. Ook daar de verstrengeling van persoonlijke mededelingen en politieke gebeurtenissen, en ook de bedoeling het lelijke te bezweren door het eerst te pakken te krijgen. Ik merk wel op dat het typisch vrouwen zijn die deze parels produceren, en kan het dus nauwelijks eens zijn met Tamars bewering ‘er is niets dat vrouwen beter kunnen dan mannen’. Het staat op blz. 162 en het lijkt mij ofwel een bitter grapje, ofwel een slecht gecontroleerde uiting van neerslachtigheid. De beste boeken worden geschreven door joden (Malamud), vrouwen, en misschien in de toekomst negers. Dit is geen toeval.

Ten vijfde: het ongrijpbare. Het bovenstaande is ontoereikend. Een beetje politieke sympathie (niet eens onvermengd), een zekere affiniteit tot de stijl en tot enkele ideeën, het gefrappeerd zijn door een bepaalde, half vertrouwende, half wantrouwige kijk op de wereld, instemming met de nieuwsgierigheid en met het dappere streven, het euvele in het licht te brengen - dat is geen overtuigende verklaring voor mijn bewondering, zeker niet voor degenen die zeggen - ach, een journaliste, heel aardig en heel spits, natuurlijk, maar een beetje rellerig, wat wil je nou eigenlijk beweren. Maar ik ben er ook nooit in geslaagd aan iemand die het niet geloven wil uit te leggen waarom ik de schilderijen van Jaap Nanninga zo mooi vind. Tamar zegt op blz. 122: ‘de schoonheid van de wereld maakt sprakeloos, maar je zou er graag over willen praten’.⁶ Dat is eigenlijk wat ik bedoel.

4 Ik heb dit bezwaar vroeger ook wel eens gevoeld, en niet zozeer als ze het over zichzelf had, maar over anderen. Sommige van haar vrienden en kennissen moeten wel eens met een lichte nervositeit de weekbladen hebben opgeslagen. Zeker, er werden wat letters verwisseld, en Groningen werd aangeduid als Maastricht, maar niet iedereen vond het leuk.

5 Deze huwelijksmoeilijkheden komen overigens in deze bundel nauwelijks ter sprake, behalve misschien in de enigszins duistere opdracht en in één kleine notitie, die op mij werkt zoals de regel over de duikelende eend op Tamar. Zij schrijft: ‘J. aait de kat en zegt vol genegenheid: “Je bent lief, als je dood bent nemen we meteen een andere poes”.’ Hoewel Tamar dit niet concludeert en meteen een andere kant op redeneert lijken mij dit de woorden van een sadist.

6 Ze voegt er wel een naschrift aan toe. In een lyrische beschrijving van een bosrand komen twee herten voor, een mannetje en een vrouwtje. Een paar dagen later is het er nog maar één, het vrouwtje. ‘Die mooie met het gewei is doodgeschoten, zoals alle reebokken hier doodgeschoten worden zodra ze oud genoeg zijn om een jong verwekt te hebben. Er is een jager, die daarvoor met geld betaald heeft. Deze wereld lijkt alleen maar de mooiste.’ Dit PS van 9 september 1972 is een van de meest typerende passages van deze bundel. Alles staat er in.