Q. Horatius Flaccus dichtkunst op onze tijden en zeden gepast

[p. 57]

Q. Horatius Flaccus
Dichtkunst,
Op onze zéden én tijden gepast.

Indien een schilder aan een ménschenhoofd wou héchten
Een' paerdshals, én door één verscheiden' léden vléchten,²
Verscheidendlijk bepluimd; zo dat het schijnen zou³
Om laag een'lompe visch, om hoog een' schoone vrouw:
Zoud gy niet lachchen, als hy u zijn stuk liet kijken?
Men mag mét réden, ô Geelvinken, vergelijken⁶
By dat taf'reel een boek, wiens woeste deelen, gansch
Verschillende, gelijk de droom eens dronken' mans,
Die hoofd, nóch staert heeft, zich verwarren, én verwild'ren.

Maar, zégt men, hoe? is dan den dichteren, én schild'ren,

Van allen eeuwen af, de magt niet toegestaan,
Stoutmoedig, wat hén in den zin schiet, aan te slaan?¹²
O ja, dat weeten we; én wy willen niemand weeren
In 't récht der vryheid, dat we ook voor ons zélf begeeren:

Dóch niet, dat water zich verméng' mét vuur én vlam,

Een' slang mét vogels paare, een' tyger mét een lam:¹⁶

Nóch dat hy, die ons in zijn' wérken grootsche zaaken

Doet wachten, hier én daar een' lap naay' van scharlaken,
Die vinnig afsteekt, én ons flikkert in het oog;¹⁹
Wanneer hy ons den Rijn beschrijft, óf Régenboog,

2 léden: ledematen.

3 bepluimd: met vederen bezet; het: het geheel, het resultaat.

6 Geelvinken: Kornelis Geelvinck (1621-1689), lid van de Amsterdamse vroedschap in 1652, burgemeester in 1673, 1675 en latere jaren. In 1664 kocht hij de heerlijkheid Castricum. Uit zijn eerste huwelijk werden vijf zonen geboren: Joan, Albert, Cornelis, Coenraad en Dirk.

12 aanslaan: ondernemen.

16 Dóch niet: vul aan: is toegestaan.

19 vinnig: schril.

[p. 58]

 

Of't Bosch, én 't Outer van Diane, óf klaare Vlieten,²¹

 

Wier dartele ad'ren door wéllustige akkers schieten.^17-2222

 

't Is alles fraay; maar hoe komt zulks hier nu te pas?

 

Omdat ge een doodshoofd, óf't een doodshoofd waarlijk was,

25

Kunt schild'ren, zult ge dat by wulpsche Bachchanaalen,

 

Of by het overspél van Mars, én Venus maalen?^24-2626

 

Toen gy het hout begont te klieven, was't besluit²⁷

 

Een voedervat, hoe komt het op eene émmer uit?

 

Wat gy dan voorneemt, laat dat één én énkel weezen.²⁹

30

Wy dichters meestendeel, ô Vader nooit volpreezen

 

Na waarde, én Zoons, die zulk een' Vader waardig zijt,

 

Bedriegen ons door schijn van fraayheid. 'k Doe mijn' vlijt,

 

Om kort te weezen in mijn schrijven, én 'k word duister.

 

Deeze acht de gladheid in een vaers de grootste luister,

35

En 't wérk wordt zénuwloos, én laf aan één gestéld.³⁵

 

Die oogt op grootschheid in zijn' stijl, wanneer hy zwélt.³⁶

 

Een ander vreest een' stórm, én kruipt, om die te ontwijken

 

In veiligheid, langs de aarde. Een dérde wil verrijken

 

Zijn wérk mét weitsch sieraad, én schildert een' dolfijn³⁹

40

Wanschikkelijk in 't bosch, in zée een éverzwijn.⁴⁰

 

Dus ziet men, die de kunst ontbeeren, schipbreuk lijden⁴¹

 

Op vreesselijker klip, dan die zy wilden mijden.

 

De onnozelste van all' de schilders weet het Haar,⁴³

 

De Nagels ménigmaal nét af te beelden; maar⁴⁴

45

Maakt niet een stuk, dat deugt; waarom? zijn' zinnen strékken

 

Zo wijd niet, dat hy zich verstaat op d'ommetrékken;^45-4646

21 Diane: godin van de jacht.

17-22 Wanneer men een heldendicht schrijft (‘grootsche zaaken’) moet men niet bij wijze van losse versiering (‘lap van scharlaken’) niet ter zake doende beschrijvingen geven.

22 wéllustige: heerlijke.

24-26 Dit voorbeeld is van Pels (cf. inleiding p. 33). Men vraagt zich af of hij de iconologische betekenis van een doodshoofd, nl. de toeschouwer te herinneren aan de vergankelijkheid van al het aardse, niet meer begreep. Cf. E. de Jongh, Zinne-en minnebeelden in de schilderkunst van de 17e eeuw, 1967, p. 82-87.

26 maalen: schilderen.

27 besluit: bedoeling, datgene waartoe men had besloten.

29 één én énkel: vertaling van simplex et unum: eenvoudig en met innerlijke samenhang.

35 zenuwloos: zonder spieren. Cf. Vondel in de Aenleidinge (WB V p. 486) over het vers: ‘Heeft het geene zenuwen, zoo hangt het slap en vadsigh’.

36 zwélt: overdreven doet, gezwollen spreekt.

39 weitsch: vergezocht.

40 Wanschikkelyk: absoluut niet passend.

41 kunst: bekwaamheid.

43 onnozelste: meest onervaren.

44 nét: precies.

45-46 zijn' zinnen strékken/Zo wijd niet: zijn geest is niet zo veelomvattend.

46 d'ommetrékken: de hoofdlijnen, het grote geheel.

[p. 59]

 

't Heeft niet van 't goed, van 't grootsch; hy doelt maar op een deel,⁴⁷

 

Ként maat, nóch schikking, én verstaat niets van 't geheel.⁴⁸

 

Als ik iets maaken wilde, ik zou niet minder vreezen

50

Dien baas gelijk te zijn, dan óf ik met een weezen⁵⁰

 

Gebooren waar', wiens neus mismaakt was, krom, óf plat;

 

Schoon 't krullend haar, én zeer bevallige oogen hadd'.

 

Neemt dan een'stóf, zo ge iets wilt schrijven, die uw' krachten

 

Niet overtréft; én wikt, én weegt in uw' gedachten,

55

Of uwe schouders ook bekwaam zijn, óf te zwak,

 

Den last te draagen van hun opgeleide pak:⁵⁶

 

Wie na zijn' magt een' stóf verkiest, om van te spreeken,

 

Dien zal 't aan órde, nóch wélspreekendheid ontbreeken.

 

't En zy ik misse, is dit de deugd, én fraayigheid⁵⁹

60

Van de órde, dat niet al, 't geen noodig dient gezeid,

 

Malkand'ren vólge. Die een groot gedicht wil schrijven,^60-61

 

Zégge een gedeelte, én laat' het ander overblijven

 

Tót voegchelijker plaats; hy mijde vaak den draad

 

Der zaaken, zo als die vervólgen in der daad,⁶⁴

65

Die geen geschiedenisbeschrijver mag verliezen.^61-65

 

Men moet met oordeel iets voorby gaan, iets verkiezen.

 

In 't woordensmeeden wees omzichtig, én zeer schaars.

 

't Geschiedt mét aartigheid, wanneer gy in uw vaars⁶⁸

 

Door fraaye schikking van uw' réde een woord doet kénnen,

70

Dat nieuw gemaakt is, én daar gy ons toe wilt wénnen.

 

Moet gy ook zaaken, die den Ouden lang voorheen

 

Verborgen waaren, mét een' nieuwe naam bekleên;

47 niet: niets.

48 schikking: compositie.

50 baas: ‘uitblinker’; weezen: uiterlijk, voorkomen.

56 hun opgeleide pak: het hun opgelegde pak.

59 't En zy ik misse: als ik me niet vergis; de deugd: de kracht, de kwaliteit.

60-61 dat niet alles wat verteld moet worden, recht toe recht aan op elkaar volgt.

64 vervólgen: op elkaar volgen.

61-65 Pels zet in deze passage het verschil tussen geschiedverhaal en epos uiteen, oftewel het verschil tussen ‘story’ en ‘plot’ in de terminologie van E.M. Forster.

68 aartigheid: kunst.

[p. 60]

 

U wordt de vryigheid, in dat geval genomen,

 

Licht toegestaan; doet gy 't schaamachtig, én mét schroomen.⁷⁴

75

Ja 't nieuwgesmeede, komt het uit het Hoogduitsch voort,

 

Wordt, wat geboogen zijnde, een goed gebruiklijk woord.⁷⁶

 

't Verlóf, dat Korenhart krijgt van den Néderlander,⁷⁷

 

Zal dat aan Vondel, Hoofd, aan Meijer, óf een ander⁷⁸

 

Geweigerd zijn? waarom benijdt, én doemt men my,

80

Zét ik een woord, óf twé, mijns Moeders taale by;⁸⁰

 

Daar Roemer Visschers, én daar Spiegels pén doen blijken,⁸¹

 

Dat zy, tót hunne lóf, het Néderduitsch verrijken,

 

En veele dingen mét een woord, nieuw opgebragt,⁸³

 

Uitdrukken. Want het is van alle tijd geacht,

85

'k Laat staan geoorlófd, als men ongewoone zaaken

 

Benoemen moet, daar toe een' nieuwe naam te maaken.^84-86

 

Gelijk als alle jaar de bosschen ander lóf⁸⁷

 

Van blad'ren krijgen, de eerste afvallen in het stóf;

 

Zo is 't mét de ouderdom der woorden ook gelégen:

90

Veel' zijn vergaan, veel' nieuwe in hunne plaats gesteegen,

 

Die weeld'rig bloeyen, én opgroeyen, als de jeugd.

 

Wy, onze wérken, staat, gebouwen, rijkdom, vreugd,⁹²

 

't Is al vergangklijk; 't zy men ongemeeten' meeren

 

Uitmaale; óf eene stroom in haaren loop gâ keeren,⁹⁴

74 doet gy 't: mits gij het ... doet.

76 wat geboogen: aan het Nederlands aangepast.

77 Korenhart: Voor Coornhert als taalvernieuwer zie men bijv. deze passage uit de Toe-eyghen brief voor zijn Zedekunst: ‘...ben ick ghedronghen gheweest int handelen van nieuwe stof in Neerlandsch by wylen oock nieuwe woorden te ghebruycken.’

78 Meijer: Dr. Lodewijk Meyer heeft zich verdienstelijk gemaakt door zijn werken aan een wijsgerige vaktaal in de afdeling Konstwoorden van zijn Woordenschat (1658 en vele herdrukken).

80 Zet ... by: als ik ... toevoeg.

81 Roemer Visscher: zijn beroemdste neologisme is wel het woord sinnepop waarop hij dan ook heel trots was. Cf. Voorreden van de Sinnepoppen (ed. Brummel 1949). Voor Spiegel zie men in dit verband de opdracht van de Twe-spraack: (wij zagen ons) ‘somwyl ghenoodtzaackt (...) om onghehoorde dinghen in onze taal met onghewone woorden (doch uyt de grond onzes taals ghenomen) uyt te beelden: wy eyschen daar in verschoning alzo zulcx by den Grieken ende Latynen in ghelycken gheval elk gheoorloft is gheweest.’ Ook Pels' toegefelijkheid voor aan het Hoogduits ontleende woorden is reeds bij Spiegel te vinden. Cf. L. van den Branden, Het streven naar verheerlijking, zuivering en opbouw van het Nederlands in de 16e eeuw, Gent 1956, p. 171, 174, 175.

83 opgebragt: in zwang gebracht.

84-86 Cf. bovenaangehaald citaat van Spiegel.

87 Gelijk als: zoals wanneer.

92 staat: plaats in het leven.

94 Uitmaale: de betekenis van dit woord is niet zeker. Horatius heeft het hier over het ontvangen van de zee op het land in een kunstmatig meer om de vloot 's winters tegen de stormen te beschermen. Zou Pels hem hier volgen, dan zou uitmalen hier de betekenis uitgraven moeten hebben hetgeen de redactie van het WNT niet onmogelijk acht, maar op deze plaats niet waarschijnlijk. De andere mogelijkheid is dat Pels de op aarde ontvangen zee niet Nederlands genoeg heeft gevonden en dit gegeven daarom in een hier wel bekende situatie heeft gewijzigd. Het probleem is dan dat hij in de verzen 96-98, en wel ingeleid door óf, weer over drooglegging schrijft.

[p. 61]

95

En élders heenen ley' door hulp van sluis, én graft;

 

Of maak', dat ons die plaats nu kaes, én boter schaft,

 

En kruid, én ooft, én brood, én wordt bebouwd van boeren,

 

Waar in voor weinig tijds ontélb're schepen voeren;

 

Al dit, én wat wy doen, moet éndelijk vergaan.

100

Hoe zou een' zelfde zwier der spraak dan lang bestaan?¹⁰⁰

 

Veel' woorden over lang verworpen, óf verlooren,¹⁰¹

 

Zal ééns de vólgende eeuw aanneemen, als hérbooren;

 

Veele and're, nu by ons in achting, én in zwang,

 

Verwérpt heel lichtelijk de vólgende eeuw eerlang,

105

Belieft'er sléchts 't gebruik zijn zégel aan te steeken,

 

Waar bij het récht, de magt, én régel is van 't spreeken.^67-106106

 

Dan dient 'er op het rijm in ons gedicht gelét,

 

En op de trant, die op de vaerzen wordt gezét.¹⁰⁸

 

Een' zélfde klank op ééne, óf meerder léttergreepen

110

In 't énd van 't vaers heet Rijm, én moet óf staan, óf sleepen.¹¹⁰

 

Men rijmt op ééne greep, óf twé maar; want, wanneer¹¹¹

 

Men nu zou rijmen op dry greepen, óf op meer,

 

Als huldigingen op het woord beschuldigingen,

 

Zou 't rijm niet déftig gaan; maar huppelen, en springen.^111-114

115

Als 't rijmt op één' greep, wordt het rijm gezégd te staan.

 

't Heet sleepend, als 'er twé zo op twé and're slaan,¹¹⁶

 

Dat gy de laatste dof, én de eerste schérp hoort luiden.

100 zwier der spraak: spreektrant.

101 over lang: lang geleden.

67-106 Deze passage handelt over neologismen. In het algemeen moet men daar niet te royaal mee zijn. 't Is echter wel kunstvol wanneer men door een fraai arrangeren van de context kans ziet een nieuw woord direct in zijn betekenis te doen begrijpen, zodat het in het spraakgebruik opgenomen kan worden. Vanzelfsprekend mogen nieuwe zaken ook nieuwe woorden krijgen. In de derde plaats houdt Pels een pleidooi voor aan het Hoogduits ontleende woorden, daarbij Horatius variërend die voor het Latijn het recht op ontleningen aan het Grieks had verdedigd. Voor de Latijnse schrijvers heeft Pels Nederlandse equivalenten gevonden. Zo nemen de ‘ouden’ Coornhert, Roemer Visscher en Spiegel de plaats in van Caecilius en Plautus, Cato en Ennius, en figureren de ‘modernen’ Vondel, Hooft en Meyer op de plaats van Vergilius en Varus.

106 Waar by: nl. bij 't gebruik.

108 trant: zie de aant. bij vs. 175 vv.

110 staan, óf sleepen: het ziet er naar uit dat Pels deze terminologie in het Nederlands heeft geïntroduceerd. In de XV. Aanmerkinge van zijn Toetssteentje der Nederduytsche Toneel en H (= M) engelpoesye in Poesye (1694) neemt Smids deze terminologie over met uitdrukkelijke verwijzing naar Pels. Oudaan gaat er in zijn commentaar ook op in, maar prefereert staande en lopende. WNT XIV, 1683 heeft als oudste bewijsplaats een tekst van 1754 (Kroon, Verzameling van de bruikbaarste Nederlandsche rymklanken).

111 greep: lettergreep.

111-114 Ook Oudaan vindt het rijm huldiging/beschuldiging niet fraai; maar dat komt z.i. door ‘den stuit des toons op de derde of laatste lettergreep, die wat te hardt in de ooren valt; in-zonderheit daar die in het volgende vaars verdubbelt wort.’ Maar met zijn gewone ruimheid laat hij er direct op volgen dat men er zich bij tijd en wijle best eens van bedienen mag. (Overigens had ook reeds Van Mander bezwaar tegen dergelijke rijmen. In de Voorreden van het Schilder-Boeck schrijft hij: ‘Hebbe oock vermijdt, die op twee nae de lest den clanck hebben, die ick struyckeldichten noem op d'Italische wijze, diese heeten Druccioli’). Rijmwoorden als regenen, donderen etc. keurt Oudaan geheel goed. Die geven veeleer ‘zagtvloeiende en lieffelyke wel-luidentheit’, als men ze tenminste laat ‘afslippen, en niet, zoo als door inkorting geschiedt, tot twee lettergrepen maakt.’

116 slaan...op: passen bij, behoren bij.

[p. 62]

 

Men wilde 't onlangs tót sieraad, én fraayheid duiden,¹¹⁸

 

Wanneer men 't sleepend rijm meer rijmen deê, dan ééns,

120

Als blootstaan, grootgaan; ja het scheen wat ongemeens:

 

Maar 't zijn, mijns oordeels, heel verkeerde fraayigheeden,

 

't En zy ge een dicht zo rijmt van boven tót benéden;

 

Want hoort ge in 't rijm verschil tót twémaal toe, zo gaat

 

Het voor geen sleepend, maar voor dubbel rijm, 't welk staat.^119-124

125

Men rijmt ook 't zélfde woord in twé verscheiden' zinnen¹²⁵

 

Niet op malkand'ren, als de spinnen op het spinnen.

 

Want alhoewél het rijm in 't Néderduitsch niet sluit,¹²⁷

 

't En zy de greepen slaan op een gelijk geluid

 

Aan 't énd: zo moet nóchtans 't begin der létt'ren scheelen,¹²⁹

130

Of anders is 't geen rijm, maar 't zélfde in allen deelen.^125-30

 

Het sleepend rijm, wanneer men 't saamenhaalt uit twé

 

Verscheiden' woorden, op het einde, wraakt men meê;

 

Gelijk als baat heeft, én gehaat heeft; wijl voor't béste,

 

En zoetste rijm nu wordt gehouden, als de léste

135

Der léttergreepen, in het sleepen, zachtlijk smélt.

 

In baat heeft doet de laatste een al te groot gewéld.

118 Men: wie Pels hier precies op het oog heeft, heb ik niet kunnen achterhalen. Voor tal van voorbeelden van dergelijke rijmen cf. Geurts II, p. 355 vv.

119-124 Bij het rijm blootstaan/grootgaan heeft Pels met name bezwaar tegen het feit dat er in beide syllaben verschil aan het begin is. Dit is geen slepend rijm, maar staand dubbelrijm. Jan van Belle, schrijver van het merkwaardige boek Korte Wegwyzer, ter Spel-Spraak-en Dicht-kunden, 1748-49, keurt dan ook blootstaan/grootstaan goed. Weer iets anders is het geval dat Pels bespreekt in vs. 131-136. De rijmen baat heeft/gehaat heeft bestaan namelijk uit twee woorden. Dit keurt Pels af omdat de laatste lettergreep niet ‘zachtlyk smélt.’ (Misschien is dat voor de woordcombinatie baat heeft inderdaad het geval; maar dat heeft niets te maken met het feit dat baat heeft twee woorden zijn, en blootstaan er maar éen is). Oudaan begrijpt niet goed waar het Pels om te doen is. In elk geval ziet hij geen verschil van belang tussen de beide voorbeelden. Citaten uit Vondel demonstreren zijn opvatting dat ook dergelijke rijmen, hoewel op zichzelf niet zo fraai, ‘met groote welgevalligheit’ gebruikt kunnen worden. Ook Huydecoper gaat in zijn Proeve nog even op de problemen in. Hij besluit zijn betoog met de verstandige woorden: ‘Hieromtrent zyn geen wetten te maaken, want naar de byzondere gelegenheden zullen zodanige rymwoorden een werk somtyds ontsieren, somtyds verfraaien, maar een dichter die alles uit voorschriften, en niets uit eigen oordeel doet, zal noit gedyen. onder tusschen komen de voorbeelden van braave Mannen altyd te pas.’ (p. 244).

125 zinnen: betekenissen.

127 sluit: klopt.

129 scheelen: verschillen; 't begin der létt'ren: het begin van de lettercombinatie.

125-30 Pels zet zijn bezwaar tegen rime riche uiteen, ook bij verschillende woordbetekenis. Oudaan is weer ruimer van opvatting en wijst erop dat Huygens graag met dergelijke dubbele betekenissen speelde. Toch gaat zijn toegefelijkheid niet zo ver dat hij rijmen als getuigenis/ verbintenis wil goedkeuren. Huydecoper, Proeve p. 597-606, onderscheidt niet minder dan zes variëteiten van ‘gelijkluidend rijm’ na geconstateerd te hebben dat Pels met ‘Zo moet nóchtans 't begin der létt'ren scheelen’ wel op het begin van de rijmende lettergrepen gedoeld zal hebben. In het algemeen keurt ook hij rime riche af, zeker voor degene ‘die onberispelyk wil rymen’.

[p. 63]

 

Men bindt ons échter niet aan zulke naauwe wétten,

 

Dat juist in 't rijm op élk een' létter sta te létten;

 

O neen; wanneer de klank maar ééns is, rijmt het woord;

140

Zo mag men kindsch mét prins berijmen, noord mét voort,¹⁴⁰

 

En kap mét krab; als van gelijken kleedden, visschen

 

Wordt wél, én voegchelijk berijmd mét léden, missen:

 

Maar bot op zót, én vol op hól rijmt ganschlijk niet;

 

Hoewél men in den schijn de zélfde létters ziet,

145

Omdat wy groot verschil van klank in de O bemérken.

 

Nu twist men, óf men vréde op léden rijmt. Veel' wérken

 

Van oude schrijvers zijn op deeze wijs gedicht,

 

Waar tégen het gebruik der jong're dicht'ren ligt;¹⁴⁸

 

Want Vondel, Vollenhove, en die in deeze tijden

150

Het vloeyenst rijmen, ziet men het mét voordacht mijden.¹⁵⁰

 

By hén zou paden op genade een' misslag zijn:¹⁵¹

 

Zulks is nu 't oordeel van de meeste, en 't is ook 't mijn'.

 

Het ander wordt nu meest van ruige rijmsgezinden¹⁵³

 

Gebruikt, om 't rijmwoord mét wat meer gemak te vinden.^137-54

155

My klinkt ook walglijk, én onaangenaam in 't oor,

 

Wanneer ik niet, dan staand, óf sleepend rijm en hoor

140 kindsch, prins: hieruit blijkt dat het uitspraakverschil tussen s en sch dat eerder in de eeuw nog aanwezig leek te zijn (cf. Caron in zijn ed. van Leupenius p. 11 nt), nu althans voor Pels verdwenen is. Merkwaardig genoeg heeft hij voor de spelling hieruit geen consequenties getrokken, hoewel hij in de Voorrede zegt ch als scherpe g te beschouwen.

148 tégen ... ligt: tegenover ... staat.

150 mét voordacht: opzettelijk.

151 Zou dat werkelijk een kwestie van uitspraak zijn?

153 ruige rijmsgezinden: niet nauwkeurig werkende beoefenaars van de poëzie.

137-54 Rijmen wat de klank betreft is voldoende. Het is dus mogelijk dat enerzijds niet gelijk-gespelde woorden wèl, anderzijds gelijkgespelde woorden niet op elkaar rijmen. Huydecoper is het met dit principe eens: ‘want in schrift is geen Rym, zo weinig als 'er klank of geluid in is. het Rym bestaat enkelyk in den Klank; en dierhalve moet men acht geeven, hoe de woorden natuurelykst worden uitgesproken; niet, hoe de zelven geschreeven worden, of konnen worden.’ L. ten Kate constateert als feit dat bij het rijmen blijkbaar enkel op de spelling der letters en niet op de uitspraak acht gegeven wordt ‘want hoe zou men anders volk op wolk durven rijmen, 'tgeen in de uitspraak zo gantsch verschillend is.’ (Oeffen-Schets over het vereisch der Dichtkunst, uitgegeven door dr. A. van der Hoeven in zijn diss. Lambert ten Kate, 1896, p. 136). In de verhandeling Van der Létteren Affinitas door Nil opgesteld en in 1728 uitgegeven, worden rijmen als wolken/ vólken wèl goedgekeurd. Oudaan wijst op het klankverschil tussen deel (= plank) en deel (= portie) dat z.i. bestaat en heeft er bezwaar tegen dat Pels daarover zwijgt. Dat is inconsequent. Vgl. voor deze kwesties Geurts II, p. 74-79 en W. Gs Hellinga, De opbouw van de algemeen beschaafde uitspraak van het Nederlands, 1938, p. 254-7.

[p. 64]

 

In een gedicht, dies zult ge bést doen, 't bey te méngen.¹⁵⁷

 

Een keurig kénner wil nóch naauwelijks gehéngen,¹⁵⁸

 

Dat gy mét sleepend rijm (schoon ménig 't anders waant)

160

Na sleepend rijm begint, óf ook mét staand na staand.^155-160

 

Tót drymaal, én somtijds tót viermaal toe de slagen

 

Eéns rijms te hooren, zal gemeenelijk behaagen

 

In Kléppelvaerzen, als de Alleenspraak van een Spél:

 

Daar vindt men 't fraay, daar klinkt hét aangenaam, én wél.

165

Maar in het Héldendicht, én by den Samenspreeker

 

Zou 't kwaalijk voegen: 't is niet noodig, dat een zéker

 

En stérk geluid van rijm daar's hoorers ooren tréff',

 

En dat het zich alom byzonderlijk verhéff;

 

Daar alle de andere gedichten zeer na neigen:

170

Want onberijmde taal is nader, én meer eigen

 

Aan Héldendichten, én Tooneelstóf. Hoort men dan

 

Te dikwijls 't rijmwoord, óf ook steeds op 't einde van

 

Den zin het eind uws rijms; zo schijnt ge 'er meê te prijken;

 

'k Laat staan, dat uwe taal naar onrijm zou gelijken.^161-174

157 't bey te méngen: Geurts II, p. 235 interpreteert dit alsof Pels gekruist rijm voor de alexandrijn zou willen. Uit zijn practijk zou dat al niet op te maken zijn, maar bovendien blijkt uit vs. 195-6 dat hij uitdrukkelijk gepaard rijm wenst. Méngen betekent dus niet anders dan geregeld afwisselen.

158 nóch: verder, bovendien; gehéngen: toestaan.

155-160 Over de afwisseling van staand en slepend rijm. Alweer verzet Oudaan zich tegen Pels' dictatoriale uitspraken. L. Smids daarentegen (in de XV. Aanmerkinge van zijn Toetssteentje) is het met Pels eens, al geeft hij toch voorbeelden van dergelijk werk van bekende dichters. Bij de interpretatie van vs. 158-160 heeft Oudaan moeilijkheden. Bedoelt Pels dat men in een doorgaand gedicht een koppel slepende verzen niet door weer slepende mag laten volgen? Dat komt toch nauwelijks voor, tenzij in jeugdwerk van Huygens en Vondel. (Cf. bijv. Hierusalem Verwoest vs. 149-152). Of bedoelt Pels dat een nieuw bedrijf van een drama, een nieuw boek van een epos met een ander soort rijm moet beginnen dan waarmee het vorige geëindigd is, een eis waaraan ook Vondel vasthield? Dan had hij, aldus nog steeds Oudaan, zich wel wat duidelijker mogen uitdrukken. Zijn werk is tenslotte voor beginnelingen in de kunst bedoeld.

161-174 Reeds Oudaan had moeite met de interpretatie van deze regels. Eerst vraagt hij zich af of hier soms iets dergelijks bedoeld wordt als door Van Mander is voorgeschreven, nl. dat men binnen 100 regels niet dezelfde rijmwoorden in een gedicht mag horen. (cf. hierover Huydecoper, Proeve p. 551). Zijn onderzoek gaat dan verder: Wat zijn ‘kleppelvaerzen’? Volgens hem ‘korte gedichten, zoo in 't hondert heen geworpen’; maar daar kan men nauwelijks drie of vier maal dezelfde rijmklanken in tegenkomen. Is kleppelvaers soms een nieuwe term voor klink-dicht?? Wat trouwens betekent Eéns ryms? Gaat dat over eenzelfde rijmwoord, of over rijm van eenzelfde klank? Mijn interpretatie is als volgt: in onregelmatige verzen, zoals de lyrische monoloog van een toneelstuk (cf. bijv. een monoloog in Hoofts Theseus en Ariadne, Stoett II p. 118 met het rijmschema AAbAbbCbCCdC, in Pels' gedachtengang waarschijnlijk wel onregelmatig te noemen) wil men eenzelfde rijmklank wel drie-of viermaal horen. Maar in het epos en in de dialoog mag het rijm niet opvallen. Daar moet de taal op proza lijken en daar moet men derhalve steeds dezelfde rijmklanken vermijden en bovendien van enjambementen gebruik maken. Zo is ook Pels' eigen practijk en mogelijk doelt Oudaan op hem wanneer hij het heeft over mensen die ‘met angstvallige nastaning’ enjamberen: ‘dat maakt het werk te hakkelig, en hort onder 't lezen.’
Voor de betekenis van kleppelvaers zie ook O.C.F. Hoffham, Proeve eener Theorie der Nederduitsche poëzy, 1788, p. 65: ‘Kleppelvaerzen zyn zulken, waarin eenzélvige rymklanken door het gantsche vaers geduurig, althans meermaals, herhaald worden’. WNT s.v. klippelvers geeft voor deze periode geen verheldering.

[p. 65]

175

De Trant bestaat by ons alleenlijk in de toon,¹⁷⁵

 

En alle vaerzen zijn in 't Néderduitsch gewoon

 

Op éénerleye wijs van trant, óf dans te weezen,¹⁷⁷

 

Als vaerzen, dienstig tót opzéggen, óf tót leezen;¹⁷⁸

 

Want in de Lied'ren is zo veel' verscheidenheid

180

Van tranten, als'er wel verschil, én onderscheid

 

In maat, én toonen van de nooten wordt gevonden:

 

Omdat de Lied'ren aan de Zangkunst zijn gebonden,

 

En niet aan de Opzégkunst; waar in door 't gansche land

 

Geen onderscheidene, maar éénerleye trant

185

Gebruikt wordt; én 't verschil van onze vaerzen moeten

 

Wy leeren kénnen uit de veelheid van de voeten.

 

Twé greepen maaken zulk een' voet in 't Neêrduitsch uit,

 

Van wélke de eerste laag, de twéde hooger luidt.

 

Het grootste vaers is van zés voeten, 't wélk gemeenlijk

190

De Héldendichter, én het Treurspél niet alleenlijk;

 

Maar ook het Blyspél eischt, ja alle pöezy

 

Lijdt in het Néderduitsch dat slag van rijmery.¹⁹²

 

Het zésvoetsch vaers in een Tooneelspél is gebonden,

 

Als ook in 't Héldendicht aan deez' geringe gronden;¹⁹⁴

175 toon: accent. Volgens vs. 188 zit het verschil in lager en hoger, dus niet in lang en kort zoals in de klassieke versleer. Vgl. Kossmann a.w. p. 126-30.

177 dans: regelmaat (van bewegingen).

178 Als: namelijk.

192 Lijdt: verdraagt, heeft de mogelijkheid van.

194 geringe gronden: eenvoudige beginselen.

[p. 66]

195

Men moet op 't eerste vaers, het zy het sleepe, óf stâ,

 

Eerst rijmen, eer men tót een ander overgâ;

 

En voorts daar in, tót aan het einde toe, volharden.^193-97

 

Op deeze régel hoeft gansch niet gelét te wérden

 

In and're dichten; maar men rijmt die over 's hands,¹⁹⁹

200

Of na malkander, zo als ieder wil bijkans.²⁰⁰

 

Men kan ook vaerzen van vijf voeten voeglijk maaken,

 

Op treurige, érnstige, en geheel verheeven' zaaken;

 

Acht slaande, dat 'er een' verpoozing zy in bey

 

Dat slag van vaerzen, die hén om hunn' léngte schey',

205

Of 't zou niet deugen. Die verpoozing wordt geheeten

 

De Sneê van 't vaers, waar van men dit behoort te weeten;

 

Dat dat van zéssen, na de dérde voet altijd,

 

En dat van vijven, na de twéde, óf dérde snijt.^202-208

 

Viervoetsche vaerzen voorts, waar in geen sneê mét allen²⁰⁹

210

Vereischt wordt, zullen ons gemeenlijk wélgevallen

 

Op alle stóffen, in een kort gedicht bevat.

 

Nóch is' er geestig slag van vaerzen boven dat,²¹²

 

Waar in wel boertige gedichten, én paskwillen,²¹³

 

Ook minneklachten van een' herder vallen willen.

215

Als 'k Lach mét hém, die om te prijken, Als een haan,

 

In's Lands kronijken, Zich wél dood zou laaten slaan.^215-16

 

Deez' zijn van vierdhalf voet; omdat'er één der léden,²¹⁷

 

Of eene halve voet, vooraan is afgesneeden;

 

En dat men 't laatste lid in 't sleepend rijm niet télt²¹⁹

193-97 Wat deze regel van gepaard rijm betreft, Oudaan wijst erop dat reien, lyrische gedeelten als ‘uitstorting van klagten’ e.d. hieraan niet gebonden zijn.

199 over 's hands: als terminus technicus in de versleer niet in WNT. De uitdrukking is ook te vinden bij Sewel, waar tegelijk de betekenis duidelijk wordt: het heldendicht wordt overhands berijmd, namelijk op twee slepende rijmen doet men twee staande volgen (aangeh. in Geurts II, p. 235).

200 na malkander: kruiselings.

202-208 Verpoozing of Sneê betekent bij Pels niet meer dan dat er een woordgrens op de bedoelde plaats aanwezig is. Een werkelijke rust is niet bedoeld. Scherp is, ten dele door niet juist begrijpen, tegen deze passage gepolemiseerd door Huydecoper in zijn betoog over snede en rust in de Proeve, p. 141-152; 610-11.

209 geen ... mét allen: in het geheel geen.

212 boven dat: Oudaans honend commentaar luidt: boven dat/Al te plat/Om den klank van 't rym te vinden./bovendien zou beter binden.

213 paskwillen: schimpdichten. Tegen de practijk van de toenmalige literatuur in, kent Pels aan de trochee slechts een zeer beperkte rol toe.

215-16 Voor het kunststukje om drie vier-trocheïsche verzen te verwerken in twee alexandrijnen, heeft Oudaan geen goed woord over. Het geeft ‘eene verdraaying in 't begrip van den zin’ en zijn conclusie luidt dan ook: ‘zodat het tot eenige voddery vervalt, alle dusdanig onderwys, met zyne voorbeelden en regelen, in de maat van het Heldendicht te willen insluiten of bevatten.’. Wat de regels zelf betreft, ik heb niet kunnen achterhalen of Pels hier citeert of zelf een voor-beeld heeft bedacht.

217 vierdhalf: 3 1/2.

219 dat: omdat; lid: syllabe.

[p. 67]

220

In alle vaerzen, dan voor eene galm, die smélt.²²⁰

 

Men vindt ook vaerzen van drie voeten, én van minder,

 

Gelijk als Snikken: maar men wraakt ze, omdat ze hinder²²²

 

Aan ons gehoor doen, én dat ook gemeenlijk in

 

Die trant gedwongenheid van rijm blijkt, én van zin.

225

Voorts rijmt men al dat slag van vaerzen in het honderd,

 

Zo korte, als lange, door malkand'ren; uitgezonderd

 

Het vierdhalfvoetsche, 't wélk om 't missen van één lid

 

Voor aan, niet luidt, gelijk verwacht wordt; waarom dit,

 

Gestéld by d'andere, die al te zaamen klinken

230

Op ééne wijs, in plaats van dansen, schijnt te hinken.^{175-230193-230225-30}

 

Het geeft aan uw gedicht een ongemeen sieraad,

 

Als gy naauw acht op all' die kleinigheeden slaat.

 

Niet dat men 't altijd zo gedaan heeft; neen, wy weeten

 

De onachtzaamheid, die by d'uitsteekendste pöeeten

235

In zwang gaat; maar dat slijt alléngskens meer én meer.

 

Mét récht wordt somtijds nu veroordeeld, 't geen wéleer

 

Scheen toegelaaten; want men moet in laater' tijden

 

De groote vryigheid van ruuwere eeuwen mijden.^231-38

 

Hoe kan men, zo men deeze omstandigheên niet weet,^107-239239

240

Met réden d'eernaam zich toeschrijven van pöeet?

 

Men leer' dan rijm, én trant op zijn gedicht te zétten

 

Naar eisch; maar maak' vooral op stijl, en stóf te létten.²⁴²

 

Een' treurstijl voegt niet in een Blyspél; laage taal

 

Zou kwaâlijk passen op Thyéstes avondmaal.²⁴⁴

245

Na waarde van de zaak, die gy u hébt verkooren,

220 smélt: wegsterft.

222 snik: Huygens noemt (Otia VI, 159) een gedicht van 1 en 2 syllaben Snicken (mededeling drs. L. Strengholt); wraken: afkeuren.

175-230 Deze verzen handelen over de trant (= verssoort) waarbij Pels denkt aan versmaat en verslengte. Merkwaardigerwijs blijkt Pels maar één versmaat in het Nederlandse opzeg-of leesvers te erkennen: de jambe blijkens vs. 187-8. Via een achterdeurtje laat hij ook nog trocheeën toe als jamben waar vooraan een halve voet is afgesneden (vs. 212-220). Dezelfde opvatting treffen we ook bij Sewel aan (aangehaald in Fr. Kossmann, Nederlandsch Versrythme, 1922, p. 66). Iets ruimer zijn de opvattingen van Nil in de Verhandeling Van het gebruik der Accentus of Toonen in de Nederduitsche Vaerzen, ongeveer in deze zelfde tijd opgesteld. Zij onderscheiden een ‘gewoone’ en ‘ongewoone’ trant. De tweede bespreken ze verder niet, ze geven alleen een voorbeeld van een dactylisch gedicht van Hooft. De ‘gewone’ trant bestaat volgens hen uit de opeenvolging van een ‘scherpe’ en een ‘zware’ toon of omgekeerd, waarmee dus de trochee en de jambe zijn bedoeld. L. ten Kate (a.w. p. 130) beschouwt het gebruik van de ‘tripelvoeten’ als ‘eene afwijking van den aart en eigenschap onzer Vaarzen’. Jan van Belle daarentegen gaat vrij uitvoerig op de ‘trippelmaten’ (dat zijn alle driedelige maten) in, hetgeen weldadig aandoet na de verenging bij Pels die alle ongewone maten alleen in Liederen wenst te erkennen. Het verschil tussen de verzen in ‘gewone’ poëzie ligt daardoor alleen in het aantal versvoeten per regel (vs. 185-6). Met Pels' betoog als uitgangspunt levert Huydecoper, Proeve p. 178-190 een eigen verhandeling over de tranten van het Nederlandse vers. Cf. Kossmann a.w. p. 136-140.

193-230 In dit gedeelte geeft Pels een overzicht van de mogelijkheden van het Nederlandse vers. Smids volgt zijn leermeester hierin op de voet in de XVI. Aanmerkinge van zijn Toetssteentje. Heel uitvoerig gaat Ten Kate op deze materie in (a.w. p. 128-132).

225-30 Jambische verzen van verschillende lengte kan men afwisselen. Ten Kate gaat op dit onderwerp zeer uitvoerig in, a.w. p. 130-1; hij is wel wat genuanceerder dan Pels met zijn in het honderd = door elkaar. Het vierdhalfvoetsche vers, in onze opvatting immers troche-ïsch, kan niet met de andere gemengd worden.

231-38 Dit meer algemene gedeelte is ook nog Pels' eigen vinding. Het grondbeginsel van de keurigheid staat erin uitgedrukt, evenals de gedachte dat men thans de grotere vrijheid die de dichters zich in ‘ruuwere eeuwen’ toestonden, moet vermijden. Zo kon men de grote voorgangers eren en desondanks niet kritiekloos tegenover hen staan. Cf. ook vss. 874-80.

107-239 Dit gedeelte is van Pels' eigen hand, al spreekt ook Horatius (AP 73-85) over de soorten poëzie en de daarbij behorende maten.

239 vv. Pels volgt hier Horatius weer.
omstandigheên: bijkomende feiten.

242 maak' ...te letten: zorg ervoor te letten.

244 Thyéstes avondmaal: uit wraak zette Atreus aan zijn broer Thyestes als voedsel diens beide door hem vermoorde kinderen voor.

[p. 68]

 

Zal daar een' déftige, óf een' laage styl behooren.^245-46

 

't Gebeurt nóchtans wél, dat een Blyspél hooger' toon,

 

En taal vereischt; wanneer een vader op zyn' zoon,

 

Of meester op zyn knécht vertoorend raakt aan 't kyven.

250

't Voegt in een' treurról ook den klaager laag te blyven.^247-50

 

Wil Télephus, dat ik my zyner rampe erbarm,²⁵¹

 

Of Péleus, als hy droef, gebannen is, én arm;²⁵²

 

't Voegt hém geen woorden van een' halleve él te zwétsen;

 

Dat zou, in plaats van 't hart te roeren, de ooren kwétsen.

255

Een dicht zy niet alleen fraaij, sierlyk; maar ook zoet,

 

En vloeijend; én het leij', waar heen men wil, 't gemoed.

 

Gelyk een aangezicht, dat lacht, ons meê doet lachchen;

 

Zo weet een schreijend ons meêlyden af te prachchen.²⁵⁸

 

Begeert ge, ô Télephus, óf Péleus, dat ik ween?

260

Ween zélf: zo neem ik deel in uw' wémoedigheên.

 

Maar zo men, buiten uw' karakter, u in 't speelen

 

Doet spreeken, dan zult gy my walgen, én verveelen,²⁶²

 

Dat ik mét u, én mét uw' dichter lachchen zal;²⁶³

 

Zo ik uit wanlust niet aan 't sluimeren en val.

265

Een treurig weezen past een' droeve wys van spreeken;²⁶⁵

 

Veel' dreigeménten, die verbólgen zich wil wreeken:²⁶⁶

 

By 't boertig aanzicht voegt een snaaksch, én kóddig woord,

 

Gelijk een érnstig by het déftige behoort.

 

Want eerst geeft ons Natuur een hart, bekwaam te ontfangen

270

Na de uiterlyke stand een innerlyk belangen²⁷⁰

 

Van alle zaaken; dus verrukt zy dat tót vreugd,²⁷¹

 

Of drukt het plat ter neêr door wigt van ongeneugd:²⁷²

245-46 Naar gelang door de stof, door u gekozen, vereist wordt, behoort daar een verheven of lage stijl bij.

247-50 Zoals in een blijspel de toon wel eens kan stijgen, zo moet anderzijds in een treurspel een klager niet te hoogdravend spreken.

251 Télephus: bracht als bedelaar vermomd een bezoek aan Agamemnon om door zijn bemiddeling van Achilles genezing te verkrijgen van een hem door deze toegebrachte wond.

252 Péleus: heeft tot zijn ouderdom toe herhaalde malen in ballingschap moeten leven.

258 prachchen: smeken.

262 walgen: Oudaan heeft bezwaar tegen dit gebruik van walgen: ‘Een harde wys van spreken, Gy walgt my, in den tweeden persoon; ik weet niet of niet buiten alle voorbeelt.’ De ontwikkeling die walgen heeft doorgemaakt waarbij de oorspronkelijke genitiefconstructie door een subject is vervangen, komt ook bij andere werkwoorden voor zoals jammeren. Frans de Haes prefereert in zijn Spraekkunst (1764) zelfs de spijs walgt mij boven ik walge van de spijse (brief redactie WNT).

263 Dat: zodat.

265 weezen: voorkomen, uiterlijk.

266 Veel' dreigementen (passen bij hem), die etc.

270 belangen: belang, deelneming.

271 verrukt: sleept mee.

272 ongeneugd: verdriet, smart.

[p. 69]

 

Daarna gebruikt ze voorts de tong, om uit te spreeken

 

De ontroeringen, die zy heeft in 't gemoed ontsteeken.²⁷⁴

275

Maakt dan een dichter, dat zyn speeler anders spreekt,

 

Dan zulk één, in wiens staat, én kleederen hy steekt,²⁷⁶

 

't Ruim, Galeryen, Bak, én Huisjens zullen schat'ren²⁷⁷

 

Van lachchen, om zulk mal, én buitenspoorig snat'ren.

 

Veel zal het scheelen, óf een meester spreekt, óf knécht;

280

Of ook een staatig man, die weet, het geen hy zégt,

 

Of dartel jong'ling; een' vorstin, óf minnemoeder;²⁸¹

 

Een sneedig koopman, óf onnozel schaapenhoeder;²⁸²

 

Een Spanjer, óf een Pool; een Fransman, óf een Deen.^279-283

 

Daar by is 't noodig, dat een Dichter vólge, 't geen

285

Aan ieder is bekénd van Hélden, in geschichten²⁸⁵

 

Befaamd; én alles, dat hy daar wil by verdichten,²⁸⁶

 

Wél overéénstemm' mét de zéden van zyn' héld.²⁸⁷

 

Wanneer ge op uw tooneel den Vórst Achilles stélt,

 

Verbeeld hém dapper, onverbidlyk, straf, verbólgen;²⁸⁹

290

Hy weig're wétten, récht, én rédenen te vólgen,

 

En laate, al't geen hém raakt, afstuiten op zyn' kling.

 

Médéa toon' zich wreed van aard, door geenig ding²⁹²

274 ontsteeken: ontstoken.

276 zulk één: nl. de personage.

277 ‘De schouwburg van 1665 was geheel ingericht als onze tegenwoordige theaters. Vóór het tooneel was het orkest; de bak was veel dieper dan vroeger en had alleen achteraan staanplaatsen. Er was eene rij loges (hiermee zullen Pels' Huisjens bedoeld zijn. Sch.) langs den halven cirkel aan het einde van den bak; daarnaast was aan beide zijden eene lange galerij. Boven was eene tweede galerij, in het midden met vijf en aan de beide zijden met drie banken achter elkander’ (J.A. Worp, Geschiedenis van het drama en van het tooneel in Nederland II, p. 84). Zonder verder commentaar voegt Worp als noot toe dat Pels behalve galerijen, bak en huisjes, ook nog 't Ruim noemt. Ik veronderstel dat dit de schouwburgruimte in het algemeen aanduidt. Een andere mogelijkheid is dat de staanplaatsen van de bak bedoeld zijn. Cf. vs. 648.
Oudaan vindt Pels' opmerking overdreven. Het gewone publiek luistert niet zo scherp, 't vergaapt zich meest ‘aan eenen styven dreun van woorden’. ‘En is deze gewoonte zoo door-gedrongen, dat er by het meerendeel der rymlezeren, zelf niet anders dan een Komediantsche galm en dreuntrant op gezet wort, 't zy het te pas komt, of niet.’

281 dartel: overmoedig; minnemoeder: min.

282 sneedig: schrander, gewiekst.

279-283 Voor de opvattingen inzake de typering der karakters cf. Van Hamel p. 147-50.

285 geschichten: een woord dat bij Vondel voorkomt en door jongere schrijvers is overgenomen (WNT s.v.).

286 verdichten: verzinnen.

287 zéden: karakter.

289 straf: star, stug. Een dergelijke voorstelling gaf bij ons Huydecoper in zijn Achilles (1719).

292 Médéa: felle tovenares, echtgenote van Jason, die in haar haat tegenover hem zo ver ging, dat ze haar eigen kinderen ombracht; geenig: geen enkel.

[p. 70]

 

Omzétlyk. Ino moet tót schreijen zyn geneegen;²⁹³

 

Ixion trouweloos; én Io aller wégen²⁹⁴

295

Omzwérvende achter lande; Oréstes droef te moê.^{284-95292-95295}

 

Of légt ge 't op een' stóf, die onbekénd is, toe,²⁹⁶

 

En wilt gy een persoon verdichten, daar voordeezen

 

Nooit op tooneelen van vertoond is; doe hém weezen,

 

Tót aan het eind toe, als van de aanvang; en hy wyk'

300

Nooit daar van af, maar zy zich zélf doorgaands gelyk.

 

Dóch 't heeft zijn wérk in een tooneelstuk op te stéllen³⁰¹

 

Van eigen' stóffe, én daar geen Ouden van vertéllen.

 

Gy doet veel béter, dat gy uit Homeers Ulis,³⁰³

 

Of Ilias, óf uit de Métamorphosis

305

Van Naso, uit Virgiels AEneïs, óf uit boeken,

 

De waereld overlang bekénd, de stóf gaat zoeken;³⁰⁶

 

Dan óf gy de eerste, uit drift van uw' vermételheid,³⁰⁷

 

Iets uit woudt geeven, 't geen nooit Dichter heeft gezeid:

 

Dewyl gy tóch die oude, én vaak beschreeven' zaaken

310

Tót eigen' stóf, mét récht, ja tót uw lóf kunt maaken;

 

Zo ge, in den opstél van uw wérk, niet in en slaat³¹¹

 

De sléchte wég, én wys, die ieder open staat;³¹²

 

Nóch dat ge u zo niet bindt, gelijk een Overzétter,

 

Die, buiten 't voorschrift, niet een énkel woord, óf létter³¹⁴

293 omzétlyk: tot andere gedachten te brengen; Ino: onderwerp van een verloren gegane tragedie van Euripides; huwelijkstrouw en het leven van de kinderen vormen het thema.

294 Ixion: weigerde beloofde bruidsgeschenken te geven; trachtte, hoewel door Zeus met gunsten overladen, diens echtgenote Hera te verleiden; Io: door Zeus in een koe veranderd om haar te beschermen tegen Hera, komt als zwervelinge in Aeschylus' Prometheus voor.

284-95 De dichter moet zich bij de behandeling van uit geschiedenis of van poëtische voorgangers bekende stof aan de overlevering houden.

292-95 Al deze voorbeelden van Pels zijn ontleend aan Horatius, die op zijn beurt zinspeelde op bekende toneelstukken van de Griekse tragici die ons nog slechts ten dele zijn overgeleverd. Voor een Nederlands publiek zijn deze voorbeelden dan ook niet erg duidelijk, zoals Oudaan niet nalaat op te merken: ‘Indien de Dichtkunst op onze tyden en zeden gepast is, gelijk merendeels geschiedt, waarom deze brabbeling der quade namen niet mede verandert? nadienze by d'onbedrevenen en onkundigen (want deze onderwyst men) voor geheel iets anders zouden mogen aangezien en opgenomen worden.’

295 achter lande: overal in het land; Oréstes: als wreker van zijn vermoorde vader Agamemnon doodde hij zijn moeder Klytaemnaestra en werd, gekweld door bloedschuld, door de wraakgodinnen achtervolgd. Onderwerp van een tragedie van Aeschylus.

296 het toeléggen op: aansturen op, het gemunt hebben op.

301 't heeft zijn wérk in: het kost moeite.
In verband met dit advies zich aan de stof der Ouden te houden, drijft Oudaan de spot met Pels' toneelstuk Didoos Doot (1668). Hij vraagt zich af ‘of het vry sta zoo verre van den richtdraat der voorgeschrevene dichteren af te wyken, dat men 'er niet alleen eenen geheel nieuwen toestel, maar genoegsaam nieuwe en erdichte personen van kalfatert.’

303 Ulis: Odyssee.

306 Naso: Ovidius.

307 óf: wanneer; de eerste: als eerste.

311 opstél: opzet.

312 sléchte weg: voor de hand liggende, gewone weg.

314 't voorschrift: de legger, datgene wat hij moet vertalen.

[p. 71]

315

Verand'ren durft; nóch u zo naauwe paalen zét

 

In 't vólgen, dat gy uit beschroomdheid eene wet,

 

Die gy u zélven hébt gegeeven zonder réden,

 

Niet breeken durft, óf in het minst te buiten treeden.

 

In 't Héldendicht wordt ook begékt, die als een Wind-

320

Verkooper, Marktgék, of Kwakzalver, dus begint,^319-20

 

'k Zal Priaams Heldenlót, en edele oorlóg zingen.

 

Belooft die blaaskaak ons geen wonderlyke dingen

 

Mét zulk opsnyen? Ja, de bérgen gaan kwansuis³²³

 

Mét angst in arbeid; maar wat baaren zy? een muis.³²⁴

325

't Is béter, dat gy niet mét al te groot eene yver,³²⁵

 

Maar zédig dus begint, gelijk de Grieksche schryver;³²⁶

 

Bestier, ô Zanggódin, myn' pén, dat ik den man

 

Beschryf, gelyk't behoort, die, na de tyden van

 

't Verwonnen' Troje, in zyn omzwérven, veele stéden

330

Bezócht heeft, én ontdékt veel' vrémder volk'ren zéden.

 

Hy trékt geen rook uit vlam; maar wél uit rook een licht,³³¹

 

Een' vlam: opdat hy, in 't vervólg van zyn' gedicht,

 

Mét Poliphémus, mét Charybdis op kom' dond'ren,³³³

 

Met Schille, Antiphatés, en diergelyke wond'ren,³³⁴

335

Wier byst're daaden hy vervaerelyk verhaalt.³³⁵

 

Dat ook, die zyn begin te vér gaat zoeken, dwaalt,

 

Kan ons het voorbeeld van den zélfden dichter leeren.

 

By Méleagers dood begint hy 't wéderkeeren

 

Van Diomédes niet; nóch Trojes ondergaan

319-20 Zie voor dit zware enjambement Pels' eigen commentaar in de Voorréde.

323 opsnyen: met verheven stem voordragen, grootspreken. kwansuis: zogenaamd, als het ware.

324 in arbeid gaan: in barensnood verkeren.

325 yver: vuur, onstuimigheid.

326 zédig: bescheiden, rustig; de Grieksche schryver: hiermee is Homerus bedoeld. De volgende regels zijn een vrije vertaling van het begin van de Odyssee.

331 Hy trékt geen rook uit vlam: hij maakt het niet rokerig na het veelbelovende licht, maar juist andersom. De beeldspraak is van Horatius afkomstig maar kan zich aansluiten bij in het Nederlands bekende zegswijzen, bijv. over een ontaard kind: Vuyr baert roock gelijck men siet (WNT XIII, 1255).

333 Poliphémus: eenogige reus door Odysseus overwonnen; Charybdis: zeemonster dat gehele schepen kon verslinden. Wat ze zelf niet behield dreef ze naar een ander monster toe, Scylla (= Schille vs. 334).

334 Antiphatés: koning der Laestrygonen, menseneters.

335 byster: woest, verschrikkelijk.

[p. 72]

340

By Hélenaas geboort. Hy spoeit geduurig aan^337-340

 

Na 't énde, én, zonder lang zyn' leezer moê te maaken,

 

Voert hém, als wist hy 't eerste, in 't midden van de zaaken.^336-342342

 

Wat hy niet voeglyk af kan schild'ren, laat hij na;³⁴³

 

En weet zo geestig, én zo zonder wedergâ

345

't Waarschynelyk in zyn' verzieringen te bréngen;³⁴⁵

 

't Geen waar is, én verzierd, zo onder één te méngen;^345-6

 

Dat midden, én begin, nóch einde, én midden niet

 

Verscheelen; 't zy het nooit, óf waarlyk is geschied.^319-348

 

Hoor nu, wat my, én meest een' ieder zal behaagen.³⁴⁹

350

Zo ge, ô Tooneelpöeet, daar op uw' roem wilt draagen,

 

Dat uw beschouwer pal blyv' zitten, én zich wél

 

Vernoegd achte, én voldaan, tót aan het eind van 't spél;

 

Dient ge op de zéden van élks ouderdom te létten,³⁵³

 

En uwen speeleren een' wélstand by te zétten,³⁵⁴

355

Die ieder ééns natuur, én jaaren nét bepaal'.³⁵⁵

 

Een' jongen, die nu méde uit wand'len gaan, én taal,³⁵⁶

 

En antwoord geeven kan, speelt graâg mét zyn' partuuren;^356-7357

 

Is haast versteurd, én haast weêrom gepaaid; alle uuren,³⁵⁸

 

Elk oogenblik wil hy wat anders, dan hy wil.

360

Een eerstaankomeling, nu eindlyk van 't bedil,³⁶⁰

 

En de onderdaanigheid zyns Pédagoogs ontslaagen,³⁶¹

337-340 Homerus leert ons eveneens niet te diep in het verleden te beginnen. Hij doet niet zoals andere dichters die het verhaal van de terugkeer van held Diomedes (van de strijd om Thebe) laten beginnen met de dood van Meleager. Deze werd vervloekt door zijn moeder; daarop pleegde zij zelfmoord; zijn vader hertrouwde en kreeg zoon Tydeus die Diomedes' vader werd!! Evenmin laat hij de ondergang van Troje beginnen bij de geboorte van Helena. De Trojaanse oorlog werd ontketend doordat de Trojaan Paris Helena ontvoerde.

336-342 De raad om niet ab ovo, maar in medias res te beginnen, zoals de bekend geworden uitdrukkingen bij Horatius luiden.

342 't eerste: het begin, wat vooraf ging.

343 voeglyk: passend.

345 't Waarschynelyk: een belangrijk begrip in de klassicistische kunstleer. Het komt hier niet expliciet bij Horatius voor. Zie voor de leer der waarschijnlijkheid Van Hamel p. 102-106 en R. Bray, La formation de la doctrine classique en France, 1966 (1927¹), p. 191-214.

345-6 verzieringen, rerzierd: verzinsels, verzonnen. Zie Keur uit het werk van Dr. A. Zijderveld, p. 371 nt. 6.

319-348 Enkele voorschriften speciaal voor de eposdichter.

349 vv. Van de eposdichter is Horatius nu overgegaan op de dramaschrijver. Om te beginnen moet deze voor de juistheid van zijn karakters zorgen (vs. 349- 388), nu speciaal wat de leeftijd betreft. Een ander aspect was al aan de orde gekomen in vs. 275 vv.

353 zéden: eigenschappen; ouderdom: leeftijd.

354 wélstand: passende wijze van optreden, decorum. Ook dit is een kernbegrip. Cf. Bray, a.w. p. 215-230 over Les bienséances.

355 nét: precies.

356 nu: reeds.

356-7 taal en antwoord geven: vaste uitdrukking (WNT XVI, 648).

357 partuuren: leeftijdgenoten.

358 haast: gauw.

360 eerstaankomeling: door Pels gebruikt als weergave voor ‘baardeloze jongeling’. In deze betekenis niet in WNT; bedil: bedillerig toezicht.

361 zyns Pédagoogs: van en aan zijn goeverneur.

[p. 73]

 

Is graâg in 't véld; heeft zin in visschen, vliegen, jaagen;³⁶²

 

Is buigchelyk, als wasch, tót ondeugd; én wordt kwaad,

 

Als hém een wyzer tót de deugd, én 't wéldoen raadt;

365

Bezórgt zyn oorbaar traag, als stond' hém niet te vreezen³⁶⁵

 

Voor de oude dag; én acht het géld geen waar te weezen;³⁶⁶

 

Is tróts; in alles maakt hy gading; maar, zodra³⁶⁷

 

Hy 't lang gehoopte heeft, taalt hy'er niet meer na.

 

Een man, die zyn verstand, én jaaren heeft, wiens zinnen

370

't Gewoonlyk tydverdryf der jeugd niet meer beminnen,³⁷⁰

 

Zoekt géld, én vrinden aan te kweeken; doelt op staat,³⁷¹

 

En aanzien; wacht zich wél, dat hy niets aan en slaat,³⁷²

 

Het geen hém lichtlyk zou berouwen na 't volénden.

 

Veel ongemaks omringt den ouden, veele élénden

375

Verteeren hém; hy zy hy altyd spaart, én 't goed

 

Niet durft gebruiken, 't geen hy gaârt in overvloed;

 

't Zy hy geen dingen kan verrichten, dan mét schroomen,

 

En altyd uitstélt óf hij nooit te laat zou komen.³⁷⁸

 

Zyn' hoop voorziet nóch veel; hij is een suffer, heet³⁷⁹

380

Na 't weeten van 't aanstaande; één, wien het niemand weet

 

Van pas te maaken, 't is een knorrepót; een pryzer

 

Zyns kinderlyken tyds, als was men toen veel wyzer;^381-2

 

't Is een bediller, een bestraffer van de jeugd.

 

Het opgaan onzes tyds baart ons gemak, én vreugd;³⁸⁴

385

Het afgaan ongemak; opdat zich dan niet houde

 

Een' jongen, als een man, een jongling, als een oude;

 

Zo lét, dat uwe kunst élk voorstélle in dien schyn,³⁸⁷

 

Gelyk de ménschen in natuure, én jaaren zyn.

 

Men voert vertoonende, óf vertéllende de zaaken

362 vliegen: op vogels jagen. Zie Huydecoper Proeve p. 496.

365 Bezorgt zyn oorbaar traag: is traag in het behartigen van zijn belang.

366 geen waar: niet iets van belang.

367 gading maken in iets: zijn zinnen zetten op iets (de uitdrukking gading maken heb ik niet in WNT gevonden).

370 gewoonlyk: gewoon.

371 doelt op: streeft naar.

372 aan...slaat: begint.

378 óf: alsof.

379 suffer: piekeraar; heet: begerig.

381-2 een pryzer/ Zyns kinderlyken tyds: laudator temporis acti.

384 Het opgaan onzes tyds: onze jaren van bloei en ontwikkeling.

387 lét: pas erop, denk eraan.

[p. 74]

390

Ten schouwtooneele, maar ons zal veel minder raaken

 

Het geen men zéggen hoort, als 't geen men zéllef ziet,

 

En in ons byzyn, als óf 't waarheid was, geschiedt.

 

Men wacht' zich échter iets op een tooneel te bréngen,

 

Zo 't voeglykheid, én schyn van waarheid niet gehéngen.

395

't Geen niet vertoond dient, zy dan door wélspreekendheid

 

Van woorden in 't gemoed gedrukt, én uitgeleid.³⁹⁶

 

Dus mag Médéa voor het vólk haar kroost niet dooden;³⁹⁷

 

Nóch Atreus, om op 't vleesch der kinderen te nooden³⁹⁸

 

Hunn' eigen' vader, die den hals afsnyen, braân,

400

En kooken voor het oog. Veel minder mag 't bestaan,

 

Dat Prógné wérde tót een' vogel, én krijg' veêren;⁴⁰¹

 

Of dat men Kadmus zie zich in een' slang verkeeren.⁴⁰²

 

Al, wat vertoond wordt op die wys, én in dien schyn,⁴⁰³

 

Zal ongelooffelyk, én walglyk by my zyn.^389-404404

405

Wanneer ge nu uw Spél zult schikken in Bedryven,

 

Deel dat in meerder, noch in minder, dan in vyven;^405-6

 

Indien ge toelégt, dat het vaak wérde opgehaald.⁴⁰⁷

 

Bréngt ge ook een' Engel, Geest, óf Gód in 't spél, gy dwaalt,⁴⁰⁸

 

't En zy de déftigheid van 't wérk geen minder open,⁴⁰⁹

410

Of uitkomst aanwyst, om de grootsche knoop te ontknoopen.

396 uitgeleid: verklaard.

397 Médéa: cf. annotatie bij vs. 292; voor het vólk: ten aanschouwen van de kijkers.

398 Atreus: cf. annotatie bij vs. 244.

401 Prógné: om hen tegen de wraak van Tereus te beschermen, veranderden de goden Progne en haar zuster in vogels.

402 Kadmus: met zijn echtgenote in draken veranderd en toen naar de Elysische velden gevoerd. Al de hier aangevoerde voorbeelden zijn door Horatius aan Griekse tragedies ontleend.

403 in dien schyn: in dier voege, op die manier.

389-404 Wat men wel en niet op het toneel kan brengen. Bij deze kwestie spelen de begrippen gepastheid en waarschijnlijkheid een belangrijke rol (bij Pels voeglykheid en schyn van waarheid, 394). G.J. Vossius, Poeticarum Institutionum Libri III, Amst. 1647, p. 66-67 meldt dat Aeschylus als eerste die scènes van het toneel verwijderde die te veel zouden schokken. Daar komt als tweede argument bij dat de toeschouwers wel bedrogen willen worden, maar niet zo opzichtig dat het zelfs voor kinderen en dwazen duidelijk is. Vondel volgt Horatius in het voorbericht van de Jeptha: ‘De maeght sterft niet voor d'oogen der aenschouwers...om ongeloofwaerdigheit te schuwen’. Daartegenover staan theorie en practijk van Jan Vos: de Romeinen die door de geregeld vertoonde gevechten van gladiatoren met dieren aan ‘echte’ moord en doodslag gewend waren, vonden de nabootsing ‘onwaarschijnlijk’. Maar dat argument gaat nu niet meer op: voor ons is nagebootste moord natuurlijk genoeg (voorbericht Medea 1665). Cf. Van Hamel p. 159-62. Het onderwerp heeft ook zijn belang voor de Spelen met Kunst- en Vliegwerken zoals ook Oudaan opmerkt. Zie daarover Literair-theoretische bespiegelingen over de Spelen met Kunst-en Vliegwerken door A. van Mourik, NTg LXI, 1968, p. 89-97.

404 ongelooffelyk als reactie op onwaarschijnlijk, walglyk als reactie op niet-passend.

405-6 De eis van vijf bedrijven is ons door Horatius als eerste overgeleverd.

407 opgehaald: vertoond, i.v.m. ophalen der gordijnen WNT XI, 776. Oudaan lijkt het woord niet te kennen in deze betekenis.

408 Gód: Godheid.

409 déftigheid: verhevenheid.

[p. 75]

 

Zo gy vier spreekers by malkand'ren op 't tooneel

 

Wilt bréngen, is'er één, voor 't allerminst, te veel.^411-12

 

De Grieken dienden zich mét groote lóf van Reijen,

 

Om hunne Spélen in Bedryven te onderscheijen,

415

Door zang, én snaargeluid; óf ook, als 't pas gaf, wél

 

Om ze in te voeren, als bedryvers van het spél.^413-16

 

De plicht der Reije was, het zy ze zong, óf speelde

 

Op wind-, of snaartuig; 't zy ze een' speeler zélf verbeeldde,

 

Den vroomen haare gunst; den vrinden hulp, én raad

420

Te reiken; 't gram gemoed te stillen; die het kwaad,

 

En kwaad doen haatten, lief te hébben, sober leeven,

 

Geréchtigheid, én tucht, én vréde lóf te geeven;

 

Zy heelde het vertrouwde; én riep de Góden aan,⁴²³

 

Dat voorspoed, én geluk den trótsen mogt ontgaan,

425

En by onschuldiglyk verdrukten wéderkeeren.

 

Een Dichter mogt hierom geen and're Reij begeeren,

 

Dan die, ten aanzien van de tyd, én van de steê,⁴²⁷

 

De wélbetaamlykheid, én moogelykheid leê.^426-8

 

Want, als zy eenmaal was op zyn tooneel getreeden,

411-12 Oudaan heeft bezwaar tegen Pels' formulering van deze eis: voor 't allerminst suggereert dat twee nog mooier zou zijn dan drie, hetgeen niet de bedoeling is. Ook de eis zelf vindt hij te streng en hij probeert Horatius, die hij niet graag tegenspreekt, te sauveren door te veronderstellen dat bedoeld is: laat de vierde spreker niet te veel moeite doen om er ook bij te komen. Het aantal tegelijk op het toneel aanwezige sprekende personages in de klassieke tragedie is door Sophocles tot drie beperkt. Een vierde mag hoogstens zwijgend aanwezig zijn. In het Nederlandse klassieke drama is aan deze eis niet altijd voldaan. Bijv. Hooft in zijn Baeto en Vondel in zijn Gijsbrecht hebben zich niet aan deze regel gehouden. Vandaar wel Oudaans bezwaar tegen dit voorschrift. Cf. Van Hamel p. 143-47.

413-16 De functie van het koor is tweeledig: het kan de handeling door zang, muziek en dans onderbreken, en ook zelf actief optreden. Pels verzuimt Horatius' waarschuwing tegen koorliederen die niets met de handeling te maken hebben, weer te geven.

423 zy heelde het vertrouwde: ze bewaarde het haar toevertrouwde geheim.

427 leê: toeliet.

426-8 D'Aubignac p. 196: Le Choeur est une troupe d'Acteurs representans l'assemblée de ceux qui s'estoient rencontrez, ou qui vraysemblablement se devoient ou pouvoient rencontrer au lieu où s'est passée l'action exposée sur la Scène.

[p. 76]

430

Verliet zy 't niet; 't en waar' men om noodzaaklykheeden

 

Haar élders heen zond, óf de nood het zélf beval.^429-31431

 

Maar waar zy heen ging, wat zy deê, wierd heel én al

 

Bekénd gemaakt; zo dat ze in tyds daar wéderkeerde;^432-3

 

En, ô Tooneelpöeet, u door dit voorbeeld leerde,

435

Hoe gy uw stuk aan één moet héchten; plaats, én tyd

 

Waarneemen, dat gy deez' verléngt, nóch die verwydt.^434-36

 

Dit maakte ook, dat ze op hunn' tooneelen meest beslooten

 

Voor Témpels, Ténten, óf Paleizen van de Grooten

 

Te speelen, daar de Reij dan alle ding vernam,

440

En wist; als óf ze by geval daar was, óf kwam.^437-40

 

't Is ongelooflyk, wat al kósten de Ouden deeden

 

Aan deeze Reijen, wat ze al tyds, én vlyts besteedden

 

Aan dit uitsteekendst, aan dit allerschoonst vermaak

 

Van 't schouwspél, nu by ons eene onbekénde zaak.⁴⁴⁴

445

't Getal der ménschen, daar deez' Reijen uit bestonden,

 

Is wél niet zéker; maar, myns oordeels, was 't gebonden

 

Aan tienen, twintigen, nóch vyftigen; gelyk,⁴⁴⁷

 

In deeze tyden, een voortréffelyk muzyk⁴⁴⁸

 

Geen kunstenaar verwérpt, wanneer hy zyne snaaren,

450

Of windgeluid, óf stém by de and're zo kan paaren,

 

Dat hy niet uitsteekt: zo dat hunne Reij bestondt⁴⁵¹

429-31 Davantage depuisque le Choeur estoit entré sur le Théatre, régulièrement il n'en sortoit plus (...) Il est vray que quelques-fois nous le voyons sortir et rentrer, mais c'est extra-ordinairement et par une insigne adresse du Poëte, qui le faisoit par deux motifs; l'un pour faire sur le Theatre une action notable qui ne veut point avoir de témoins (...); l'autre, quand il est vraisemblable que ceux qui representent le Choeur, ont fait une action qui n'a pû se faire que dans un autre lieu que celuy de la Scène (D'Aubignac p. 204-5).

431 nood: noodzakelijkheid.

432-3 Et pour cette raison quand les Poëtes ont quelquefois tiré le Choeur hors de la Scène, ils ont été tres-soigneux (...) de luy faire dire en partant, où il alloit (D'Aubignac p. 209).

434-36 Ook D'Aubignac legt nauw verband tussen de aanwezigheid van het koor op het toneel en de eenheid van plaats: als de personen blijven, is het ridicuul te veronderstellen dat de plaats zou veranderen; zo ook het verband met de eenheid van plaats: hoe zou men aannemelijk maken dat het koor een week, een jaar lang zonder eten of drinken op het toneel zou blijven! (p. 209-10). Zo zijn langs een achterdeur de eenheden, die Horatius nergens noemt, toch in Pels' werk terechtgekomen. Cf. ook vs. 864-65.

437-40 Ook al weer in navolging van D'Aubignac somt Pels enkele geschikte ‘plaatsen van handeling’ op, waar het koor toevallig alles wat nodig is, kan vernemen. D'Aubignac noemt enkele tragedies met goed passende koren: In Sophocles' Antigone is het aannemelijk dat de Ouden van Thebe als raad van Creon voor het paleis van de koning aanwezig zijn. Ook is het waarschijnlijk dat in de Ajax van dezelfde schrijver de matrozen van Salamis voor de tent van hun heer bijeenkomen, als ze van zijn razernij horen.

444 nu by ons een onbekénde zaak: ‘Omdat men nagelaten heeft het gebruik der Reyen by Vondel (...) in agt te nemen’ moppert Oudaan.

447 tienen, twintigen, nóch vyftigen: waarschijnlijk zijn deze vormen als dativi sg. op te vatten. De preciese getallen die Pels hier noemt heb ik niet alle teruggevonden. D'Aubignac spreekt in het algemeen over een groot aantal personen (p. 211) en vertelt dat er bij Aeschylus ‘plus de cinquante personnes’ waren. De commentaar in Bond bij vs. 281 geeft als aantal op vijf en twintig. Het Naauwkeurig Onderwys in de Tooneelpoëzy noemt een aantal tussen vier en twintig en vijftig (p. 330).

448 een voortréffelyk muzyk: subj.

451 uitsteekt: ‘uit de toon valt’.

[p. 77]

 

Uit zo veel' meesters, als men wél érvaaren vondt,

 

Die, na des Dichters wil, gelyklyk t'zaamen speelden,

 

Te zaamen zongen, óf zich in twé hoopen deelden.^453-4

455

Deez' grootste meesters, hoe doorleerd in spél, én zang,

 

Hoe zeer érvaaren in tooneelstóf, moesten lang,

 

En naerstig blókken, om de harten te beroeren⁴⁵⁷

 

Door klank, én mynen, én hunn' ról wél uit te voeren.⁴⁵⁸

 

Want élk byzonder stuk had zyn' byzond're toon;

460

Zo dat men schatten spilde in al dat kóstlyk loon;⁴⁶⁰

 

Omdat de meester van de Zangkunst, na der zaaken,⁴⁶¹

 

En stóffen aart, én eisch, het maatgezang moest maaken.

 

Men voeg hier by de zwier, hét toestél; al die pracht

 

Van kleed'ren, élk op 't grootschst, én kóstlykst uitgewracht;

465

De konstgevaerten, óf machienen, na de waarde⁴⁶⁵

 

Der stóffen ingevoerd; waar aan men arbeid spaarde,^463-66465-6

 

Nóch kunst, nóch kósten: wyl hier door de waardigheid,

 

Het aanzien van een' Staat verbeeld wierd, én verbreid:

 

Waarom zy dat verval meest uit haar' schatkist haalde,⁴⁶⁹

470

En all' die kóstlykheid van zwier, én pracht betaalde;

 

't En zy een Véldheer aan zyn Vaderland, óf Stad

 

Die gunst wou schénken uit zyne overwinst, én schat,⁴⁷²

 

Naar een' behaalde zeege op vyandlyke vésten.⁴⁷³

 

Want alle aangrénzende, én omliggende gewésten

475

Vergaderden zich by de spélen van dat feest;

 

En ieder deê zyn bést, om boven de and're meest

 

In kunst, én kóstlykheid, én grootschheid uit te steeken.^466-77

 

Maar sint de liefde tot de kunst begon te ontbreeken;

453-4 Over de koordeling spreekt ook het Naauwkeurig Onderwys p. 330-1. Het koor kan dan onderling een dialoog voeren.

457 blókken: zeer ingespannen werken.

458 mynen: gebaren.

460 kóstlyk: kostbaar.

461 de meester van de Zangkunst: de choreeg.

465 konstgevaerten, óf machienen: machine was kennelijk de technische term. Allerlei citaten in het aangehaalde artikel van Van Mourik (nt. 389.) Niet in deze betekenis in WNT.

463-66 Uitvoerig over de aan de tragedie gespendeerde kosten voor spelers, kleding en machines (om ‘kunst-en vliegwerk’ mee uit te voeren) D'Aubignac p. 211.

465-6 na de waarde Der stóffen: overeenkomstig het gewicht van de behandelde onderwerpen. Een van de bezwaren tegen Vos' machienen was dat ze soms in geen verhouding stonden tot het belang ervan voor de handeling. Cf. Van Mourik a.w. p. 96.

469 verval: kosten.

472 overwinst: baten van zijn overwinning.

473 naar: na.

466-77 Over de rol van particulier en staat bij het dragen van de kosten. Cf. D'Aubignac p. 211.

[p. 78]

 

De dartelheid wat nieuws begeerde; óf dat de nood,⁴⁷⁹

480

Of dom-, óf gierigheid der Grooten beurzen sloot;

 

Vervielen éndelijk de Reijen, daar voorheenen⁴⁸¹

 

De tréffelyksten zich meê moeiden, in verscheenen,

 

En speelden zonder schande; als Aristophanés,

 

Die zyne Reijen leide; én Plato zélf, die lés

485

En onderwys gaf, om zich wél daar in te kwyten;

 

Ja, vér van dat zulks stóf zou strékken tót verwyten,

 

Of onderworpen zyn der stréngen Wyzen straf,

 

Zich daar in oeffende van zyne jonkheid af.^483-88

 

Dus achtte Griekenland wéleer de Reijen, die men

490

Te dwaas verzétte, én ruilde aan Miemen, Pantomiemen,

 

En Embolarien, alleen om 't weelig oog⁴⁹¹

 

Te streelen, daar de ziel nóch vreugd, nóch vrucht van toog.

 

Dit was een geestig slag van dansen, meest in mynen⁴⁹³

 

Bestaande, om liefde, toorn, bekommeringen, pynen,

495

Verwond'ring, blydschap, hoop, én vrees, én al hetgeen

 

Men hartstógt noemen kan, voor't oog van ieder één,

 

Door buigingen van 't lyf, grimmassen, vreemde sprongen

 

Zo uit te drukken, als door hulp van ménschetongen.

 

Deez' Miemen spaarden, schoon de kunst hier niet ontbrak,

500

Veel' kósten; toen men die uit eens byzond'ren zak⁵⁰⁰

 

Moest haalen; én de lust der Grooten, én der Stéden

 

Zo klein wierd, dat ze om de eer der kunst niet meerder streeden.^489-502

 

Door die onachtzaamheid is eerst de grond gelégd,

479 dartelheid: weeldezucht, wispelturigheid.

481 éndelyk: tenslotte.

483-88 Aussi parmy les Grecs estoit-ce exercice honneste, que de s'adonner à l'instruction des Choeurs; ce qu'il est aisé de prouver, puisqu'Aristophane conduisit le Choeur de plusieurs de ses Comédies, et surtout des Nuées; et que Platon même le Philosophe s' y employa dés sa jeunesse.’ De bron van dit verhaal in Uilen van Athene, bloemlezing uit Diogenes Laertius, Amsterdam 1966, p. 61.

491 weelig: dat graag gestreeld wil worden.

493 geestig: kunstvol; mynen: gebaren.

500 eens byzond'ren: van een particulier.

489-502 Over de vervanging van de rei door ‘Miemen, Pantomiemen en Embolarien’. Waarschijnlijk volgt Pels hier, zonder scherp te onderscheiden, D'Aubignac die p. 212 bovenaan behandelt waarom de Nieuwe Comedie de reien verloor. Het rijtje Mimes, Pantomimes, Embolaires ook op p. 213 in hetzelfde verband. Voor de betekenis zie G. von Wilpert, Sachwörterbuch der Literatur s.v. Mimus ‘...erscheint er hier (sc. Rome) zuerst als Tanz zu Flötenbegleitung, ab 212 v. Chr. als Intermezzo (Embolium) bei Theateraufführungen. Vgl. ook s.v. Pantomime.

[p. 79]

 

Dat by den Griek de Reij nooit weêr wierde opgerécht;

505

Dat ze ook te Rome nooit in droeve, óf blyde spélen

 

Wél ingevoerd is, op hunn' trótsche Schouwtooneelen:⁵⁰⁶

 

Want, of men Séneca doorgaands mét Reijen leest,⁵⁰⁷

 

Nooit zyn ze op 't Roomsch tooneel naar eisch vertoond geweest.

 

Men ga ze ééns keurig by de Grieksche vergelyken,⁵⁰⁹

510

En zie, hoe vér ze in kunst van deeze Reijen wyken.

 

Zy doen geen wérk by hém, én kunnen al zo wél

 

Daar buiten blyven, als gevoegd zyn in zyn spél.

 

Schoolmeester, 'k gun u hier uw voorhoofd nors te kreuken.

 

Prys, gy hébt récht, zyn' goude, én góddelyke spreuken,⁵¹⁴

515

Zyn doorgewróchte wys van zéggen, zyne kracht,

 

En kortheid, zyne kunst, én grootsche styl: maar wacht

 

U zélven, my mét veel ontzaglykheids te kwéllen;⁵¹⁷

 

Zo gy dien Létterhéld my wilt tót voorbeeld stéllen

 

Van Schouwtooneelpöeet, omdat ik mét u lach,^518-19

520

Niet meer verplicht zynde aan 't schoolmeesterlyk gezag.

 

Nóch Treur-, nóch Blyspél in Latynsche taal beschreeven,

 

't Zy ons van Séneca, óf Plautus nagebleeven,

 

Of and're, op hunne naam, aanschouwt het licht (ik sluit⁵²³

 

Alleen Teréntius den Afrikaaner uit)

525

't Geen ons tót voorbeeld van tooneelkunst kan verstrékken.

 

Al zyn 'er geestigheên, én grootschheên uit te trékken;

 

De stélling zonder kunst, óf overlég bewyst,⁵²⁷

506 wél: op de juiste wijze.

507 óf: hoewel.

509 keurig: nauwkeurig.

514 zyn' goude, én góddelyke spreuken: zijn sententies. Deze werden inderdaad algemeen bewonderd. Cf. Vossius, Institutiones Poëticae II, 56.

517 ontzaglykheid: prestige.

518-19 Als toneelschrijver wordt Seneca door Pels zonder meer aan de kant gezet. Begrijpelijk, voor deze auteur met zijn sterk-aangezette effecten, recht tegen verschillende voorschriften van Horatius in, was in het Frans-Klassicisme geen plaats. Voor een korte karakteristiek van Seneca's toneel zie Worp a.w. I, p. 244-7. Ook bij Vondel maakte de aanvankelijke bewondering voor Seneca onder invloed van zijn humanistische vrienden, m.n. Vossius, plaats voor reserve. Cf. W.A.P. Smit, Van Pascha tot Noah I, p. 229.

523 Of and're, op hunne naam: ook D'Aubignac spreekt van stukken op naam van Seneca, bv. p. 198.
Ook het vergelijkend oordeel tussen Plautus en Terentius berust op D'Aubignac en is trouwens in overeenstemming met de heersende opvatting. Op p. 46 zet D'Aubignac Plautus en Terentius tegenover elkaar met gunstig oordeel over de tweede, ongunstig over de eerste. Hij schreef ook een verhandeling Térence justifié. Bray a.w. p. 182 constateert: ‘Térence l'emporte sur Plaute’ met voorbeelden van Scaliger, Balzac, Racine.

527 stélling: compositie.

[p. 80]

 

Wanneer men de Ouden blind in hunne wérken pryst,

 

En mist hunn' régels, dat men eeuwen lang blyft steeken^528-9

530

In dikke onweetenheid; én alzowél gebréken,

 

Als deugden voortplant- wyl maar ééne wég, én wét,

 

Niet min aan ons, als de Oude, is op- én voorgezét.

 

Die by Teréntius, in veel' voornaame deelen

 

Naauwkeuriglyk gevólgd, ook uitblinkt in zyn' spélen:

535

Hoewél hy fluit, én dans van Pantomiemen lydt

 

In plaats van Reijen, als vergeeten by zyn' tyd,

 

Om dus de gaaping der Bedryven af te mérken.

 

Maar om de plicht der Reij behoorlyk te bewérken

 

Door 't gansche spél heen, heeft hém ook de kunst gefaald;

540

Wén hy ten overvloed in 't spél een' speeler haalt,

 

Als Sosias, dien hy, om Simo aan te hooren,

 

Alleen in de Andria tót speeler heeft verkooren,

 

En ingevoerd gelyk een' dienaar, waard, én trouw;

 

Opdat hy voeglyk eene Alleenspraak myden zou;⁵⁴⁴

545

't Wélk in der Reijen plaats wél waare in acht genomen,

 

Deed hy hém in het spél, doorgaands te voorschyn komen:^{503-46538-46546}

 

Zo als in Vrankryk nu in droeve, én blyde stóf,

 

Quinault, Racine, én twé Córneilles, tót hunn' lóf,⁵⁴⁸

 

De hoofdpersoonen doen bedienen van vertrouwden,

550

Die door het gansche spél verhandelen, 't geen de Ouden

 

Door Reijen deeden; én het wit was nét geraakt

 

In deezen deele, indien een spél zo wierd gemaakt,

 

Dat ieder speeler zyn belang had in de dingen,

 

En 't eind bewerkte, in plaats van die vertrouwelingen.^551-54

528-9 Hier speelt Pels de klassieke practijk tegen de klassieke theorie uit. Klassieken en modernen zijn aan dezelfde regels onderworpen. Vanuit deze gedachte is kritiek op de voorgangers mogelijk.

544 voeglyk: inderdaad dient men volgens de klassicistische doctrine de monoloog om haar onwaarschijnlijkheid te vermijden. Cf. Van Hamel p. 152-54. Ook Oudaan p. 21.

503-46 De reien op het Latijnse toneel. D'Aubignac behandelt uitvoerig dat Seneca's reien de echte niet zijn. Ze hebben niets met de handeling te maken en zijn daarom in de voorstelling zo vervelend, hoewel op zichzelf vol uitstekende morele gevoelens. Het koor maakte geen deel uit van het drama; het was niet meer dan een troep zangers en dansers (p. 198-9).

538-46 Daar hem de reien ontbraken om de woorden van de hoofdrolspelers aan te horen, heeft Terentius naar een andere oplossing gezocht en de ‘vertrouwde’ geïntroduceerd. Deze Sosias komt echter alleen in de eerste scène van de Andria voor en daartegen heeft Pels blijkens vs. 546 bezwaar.

546 doorgaands: voortdurend, steeds weer.

548 Quinault: Philippe Quinault (1635-88) dramaturg en librettoschrijver; Racine: Jean Racine (1639-99); twé Corneilles: nl. de beroemde Pierre (1606-84) en diens jongere broer Thomas (1625-1709).

551-54 Van Hamel (p. 165) verklaart deze regels als volgt: ‘Pels wist er dus nog een natuurlijker middel op dan de vertrouwelingen: de spelers zelve moesten het aandeel in de handeling dat vroeger den reien te beurt viel, overnemen’. Ieder personage moet belang hebben bij de verwikkelingen.

[p. 81]

555

Want om de Reijen, met heure oude kunst, én kracht,

 

Weêr in te voeren, is vér buiten onze magt.^555-56

 

Men moet, in 't scheiden der Bedryven, zich belyden⁵⁵⁷

 

Met een' muzyk, gelyk de élénde van de tyden⁵⁵⁸

 

Ons nalaat; én men vólg der Fransche dicht'ren wys

560

Door 't spél, in plaats der Reije, óf steek na hooger' prys.^{413-560559-60}

 

Het dartel misbruik, eer de Reij nóch wierd vergeeten,⁵⁶¹

 

Had ook al tucht, én leer van 't Schouwtooneel versmeeten,

 

En de ongebondenheid van 't schimpschrift ingevoerd⁵⁶³

 

Door Saters, die by ons mét récht onaangeroerd,

565

Ten minsten ongevólgd, behoorden wég te blyven;

 

Want, als men ze op de voet der Ouden zal beschryven,⁵⁶⁶

 

Zo brógt men Saters in een Treurspél, om 't vermaak,

 

Gelyk in deeze tyd een Hófnar, Schalk, óf Snaak

 

Op Itaaljaansche, Spaansche, én Engelsche tooneelen

570

Zich méngt in treurstóf, én in Vórstelyke spélen;^568-70570

 

Men voegde ze ook in plaats der Reijen, tusschen twé

 

Bedryven, 't geen te slécht der Reijen plicht voldeê.^567-572

 

Maar 't slimst was, dat zy ze, om byzonderen te steeken,⁵⁷³

 

Invoerden, wélke wys, én vryigheid van spreeken,

575

Van ouds al, 't Schouwtooneel gebragt heeft in de haat

555-56 Met deze geresigneerde conclusie staat Pels lijnrecht tegenover D'Aubignac die nog wel mogelijkheden in het eerherstel van de rei zag.

557 zich belyden: zich behelpen.

558 de élénde van de tyden: bedoelde Pels daar geldgebrek mee of is hij van oordeel dat men thans toch tot niets beters in staat is?

413-560 Dit gedeelte handelt over de reien. Van vs. 413-426 volgt Pels Horatius nog, daarna volgt hij een andere weg door met gebruikmaking van gegevens ontleend aan Hedelin d'Aubignac's La pratique du théâtre (1657) een uitgebreid betoog over het juist gebruik van de reien, alsmede het verval ervan te geven. Vgl. inleiding p. 25. Oudaan vraagt zich niet geheel ten onrechte af of deze ‘historiaalsche vertelling hier al recht ter snede of te pas komt’.

559-60 men vólg der Fransche dicht'ren wys: sc. men make gebruik van vertrouwden; óf steek na hooger' prys: of men volge mijn suggestie, gedaan in vs. 551-4.

561 vv. Deze verzen handelen over het optreden van saters, door Pels opgevat als verwant met moderne komische figuren, in het toneelspel. Zie voor deze kwestie de inleiding p. 28v.

563 't schimpschrift: voor de al in de Oudheid bestaande verwarring tussen satyrspel en satire zie men bijv. P.E.L. Verkuyl, Il pastor fido in de Nederlandse dramatische literatuur, Assen 1971, p. 22-24.

566 op de voet der Ouden: zoals ze bij de Ouden voorkwamen.

568-70 Zoals bekend treft men in het zg. romantisch toneel vaak komische scènes aan in overigens ernstige stukken. Voor Itaaljaansche, Spaansche, én Engelsche tooneelen denke men aan werk van Guarini (in de Pastor Fido levert inderdaad een sater de komische scènes), Lope de Vega en Shakespeare. Bredero's Rodderick ende Alphonsus is een Nederlands voorbeeld van een dergelijk stuk.

570 Vórstelyke spélen: stukken onder vorsten spelend.

567-572 ‘Zo placht dus de Tragedie hen te laten opkomen, die uitgelaten beschimpingen moesten rondslingeren. Onze schrijvers hebben de narren, die dwaasheden met grappen vermengd er uit slaan. Wat betreft mijn opmerking dat Saters in toneelstukken ingevoerd waren, men moet die niet zo opvatten dat dat na het opvoeren van het stuk plaats vond, maar midden in het stuk, net als koren’ (vertaling van de commentaar van Nannius, door Bondius bij AP 221 aangehaald). D'Aubignac p. 145 meldt speciaal voor Rome dat een satyrspel wel als intermezzo dienst deed.

573 't slimst: het ergst; byzonderen: individuen, particulieren; steeken: hekelen. Alweer blijkt satyrisch vlak bij satirisch te liggen.

[p. 82]

 

Der tuchtigen; gelyk 't in die gehaate staat⁵⁷⁶

 

Nóch aangézien wordt by den zédigen, én vroomen,

 

Met réden tégen zulk een misbruik ingenomen.

 

Waarom men billyk schimp, én Saters in 't geheel

580

Behoort te bannen van een leerlyk schouwtooneel.^576-80580

 

Dat ge ook in treurstóf méngt een' gék is ongeraaden;

 

Want hy ontzénuwt al de déftigheid der daaden⁵⁸²

 

Eens Treurspéls; 't zy men hém mét anderen persoont,⁵⁸³

 

Door 't spél, óf tusschen twé Bedryven in vertoont.⁵⁸⁴

585

Dóch óf misschien een' drift u kittelde, én verrukte,⁵⁸⁵

 

Op hoop, óf voor den vólke uw' dwaasheid wél gelukte,

 

Om, in uw déftig spél, door de ééne, óf de and're boots,⁵⁸⁷

 

Een woord, dat schérsend leert, te méngen onder 't grootsch:

 

Wacht u, op 't leeven van byzonderen te schimpen;

590

Met wélk een' schyn, wat slag van vérwen, wélke glimpen⁵⁹⁰

576 tuchtigen: eerbare lieden.

576-80 De mannen van Nil zijn scherp tegen allerlei misbruik opgetreden dat immers het toneel, tot hun verdriet, in een kwade reuk had gebracht. Vgl. Naauwkeurig Onderwys p. 6-21.

580 leerlyk: bedoeld om lering te verschaffen.

582 déftigheid der daaden: waardigheid van de handeling.

583 persoont: personen komt als werkwoord niet in WNT voor, wel personeren: iem. voorstellen, zijn rol vervullen. In de druk van 1694 is persoont vervangen door personeert.

584 óf tusschen twé Bedryven in vertoont: Prof. Hummelen was zo vriendelijk mij mee te delen dat hem niets bekend is van het optreden van een gek tussen de bedrijven. Wellicht moet men denken aan een stuk als Starters Daraïde waarin twee komische tussenspelen zijn opgenomen (Worp I p. 365). Trouwens, ook Pels heeft zoiets gepresteerd. Na ieder bedrijf van zijn Didoos Doot werd een bedrijf van zijn klucht Iulfus opgevoerd. Eerlijkheidshalve dient daarbij te worden vermeld dat Pels, toen hij tot hoger inzicht was gekomen, deze jeugdzonden heeft verloochend, Gebruik en Misbruik des Tooneels (1681) p. 48-9.

585 óf: als; verrukte: meesleepte.

587 boots: kwinkslag.

590 glimp: dekmantel.

[p. 83]

 

Gy 't ook wilt mommen. Toon in 't algemeen het kwaad;

 

Bestraf, berisp het; maar verzwyg hém, die 't begaat.

 

Zo ge iemands naam, óf doen, bekénd door straatgeruchten,

 

Ten toon stélt, zo zyn uw' verfoeijelyke kluchten⁵⁹⁴

595

Brandmérken, uw toonee een openbaar schavót,

 

En, dichter, gy de beul, die géselt, als gy spót.^{581-96585-96589-596}

 

Lét voorders, als ge een' Gód, een' Héld, óf Prins mét Boeren,⁵⁹⁷

 

Of Gékken t'zaamen op uw schouwtooneel wilt voeren;

 

Dat hy, die daadelyk hoogdraavend was bespraakt,⁵⁹⁹

600

Van purper gloeit, én van den goude blinkt, én kraakt,

 

Zo niet van styl vervalle, als óf hy, onder 't kitten,⁶⁰¹

 

En zwélgen, in een' kroeg, óf bierkuf scheen' te zitten;⁶⁰²

 

Nóch ook dat hy zo schuuw de laage styl vermy',⁶⁰³

 

Dat zyn' hoogvliegendheid de wólken streev' voorby,

605

Niet vange, als lucht, én wind, zo hoog in tóp gereezen,⁶⁰⁵

 

Als óf 't hém schand was van een' ménsch verstaan te weezen.

 

Hy vly' dan zyne styl mét eenig onderscheid⁶⁰⁷

 

Na hém, mét wien hy spreekt, dóch houd' zyn' déftigheid;⁶⁰⁸

 

Gelyk somtyds bejaarde, én staatige Mevrouwen,

610

Wanneer heur' kinders, óf naneeven bruilóft houwen,⁶¹⁰

 

Ter eeren, én ter gunst des nieuwgetrouwden mans,⁶¹¹

 

Gansch ingetoogen zich vervoegen aan den dans.

594 kluchten: het is in verband met de onzekerheid over Pels' bedoelingen niet uit te maken of dit woord hier grappen of kluchtspelen betekent.

581-96 Een eigen stukje van Pels: wat in het optreden van de saters afkeurenswaardig is, bestrijdt hij ook in hun moderne equivalenten. Zelfs afgezien van het geschimp op bepaalde personen, is Pels als rechtgeaard klassicist uiteraard tegen vermenging van genres. Oudaan is het daar hartelijk mee eens. Zo'n handelwijze beweegt ‘'t gemoedt tot alle ongestadigheit’. Sterker nog, ook in iemands leven is zo'n menging ongeraden: ‘Zeker die heerlyke en hoogdravende Treurspelen van dien alzins deftigen Vondel zouden my noit zoo veel hebben behaagt (...) indien 'er nu en dan eenige van anderen zwier hadden onder geloopen.’ Oudaan was het ook die Huygens' Trijntje Cornelis maar moeilijk verwerken kon.

585-96 Deze verzen zijn blijkbaar bedoeld voor hen die Pels' goede raad van de voorafgaande verzen eigenwijs in de wind slaan op hoop van succes bij het publiek.

589-596 Ook het Naauwkeurig Onderwys waarschuwt tegen dergelijke practijken. In Gebruik en Misbruik des Tooneels p. 21 weet Pels er voorbeelden van te geven. Worp II p. 103 deelt mee dat op 24 juli 1699 de burgemeesters met betrekking tot de schouwburg bepaalden dat ‘zodanige Tragediën, Commediën, en Kluchten alleen vertoond werden, die niets aanstootelyks zo ten aanzien van politike, kerkelijke als andere persoonen, nogte ook in opzichte van Zeden in zich begrijpen.’ Cf. Worp I, p. 305 en II, p. 102.

597 vv. In het gedeelte dat Pels hier bewerkt, betoogt Horatius dat de acteurs die zojuist nog in een tragedie optraden, en nu als het ware hun eigen rollen parodiërend in het op de tragedie volgende satyrspel spelen, enerzijds niet tot de platheid van de klucht moeten vervallen, maar anderzijds ook niet in hoogdravendheid onverstaanbaar moeten zijn. De tragedie moet zich als een eerbare matrone gedragen in haar omgang met de satyrs.
Pels spreekt niet meer met zoveel woorden over saters. Hij behandelt blijkbaar hoe de echte tragediefiguren zich moeten gedragen als ze optreden in de ‘minderemanstaferelen.’

599 daadelyk: zojuist.

601 kitten: drinken, zuipen.

602 bierkuf: bierkroeg.

603 schuuw: angstvallig.

605 niet: niets.

607 vly': passe aan.

608 déftigheid: waardigheid.

610 naneef: achterkleinzoon, algemeen: nakomeling.

611 ter gunst des: ter wille en ter ere van de.

[p. 84]

 

In mynen schértser wil ik ook alleen niet lyen⁶¹³

 

Gemeene straattaal, ongesierde boerteryen;

615

Nóch trachten zo vér van de treurstyl af te gaan,

 

Dat my niet scheelen zoude, óf ik een' Roffiaan⁶¹⁶

 

Deê spreeken, die op 't slag een' doffer had gesnooten⁶¹⁷

 

Voor vyf, zés gulden; óf een' Hófnar, die by Grooten

 

In 't Hóf verkeert, én daar een boelschap heeft ontdékt:⁶¹⁹

620

Schoon de ééne, én de and're snaak de ontuchtigheid begékt.

 

Ik zal de schértsery, die 'k voorhéb te verzieren,⁶²¹

 

Mét zo bevallig een' natuurlykheid versieren,

 

Mét styl, én woorden, al de waereld zo gemeen,

 

En na élks eigenschap bekénd; dat ieder één

625

Zich in zal beelden, heel gemaklyk diergelyk een

 

Gedicht te maaken, die éléndig zal staan kyken;⁶²⁶

 

Indien hy 't eens begint; wanneer hy, die alreeds

613 vv. In deze passage behandelt Horatius de taal van het satyrspel. Het Latijn heeft: non ego inornata, et dominantia nomina solum/Verbaque, Pisones, Satyrorum scriptor amabo: nec sic tragico differre colori. Men kan dit weergeven met: Als schrijver van satyrspelen wil ik niet bij uitsluiting gewone en ongesierde woorden en uitdrukkingen gebruiken (zoals dat wèl in de comedie het geval is). Evenmin wil ik zo ver van de ‘kleur’ van de tragedie afwijken etc. De commentaar die Bond ter plaatse aanhaalt doet het anders. Daar worden Horatius' woorden zo opgevat: Als satyrschrijver gebruik ik niet alleen eigenlijke, onopgesmukte woorden (zoals het satyrspel die nodig heeft in tegenstelling tot de tragedie) maar ik zorg er ook voor niet te ver van de ‘kleur’ van de tragedie af te wijken (zoals dat in de comedie het geval is).
Wat Pels bedoelt is evenmin duidelijk. Oudaan, ook uitgaande van het Latijn, komt er niet uit: ‘My zou hier wel lusten te verstaan, wat dit, alleen niet hier te zeggen is. In(dien) het Latynsche non tantum (= non solum); zoo moet 'er noodzakelyk op volgen, verum etiam (= maar ook); en dit is in de pen gebleven. Indien iet anders, 'k wensche dat men 't my ontleede, vermits de dofheits myns begrips (...) tot daar toe niet stygen kan.’ Het lijkt mij op zichzelf mogelijk dat Pels de interpretatie uit Bond volgt. Alleen niet is een vaker voorkomende omzetting van niet alleen. De door Oudaan verwachte voortzetting is dan te vinden in Nóch (615). De gemeene straattaal, ongesierde boerteryen dient men dan, niet negatief, op te vatten als gewone volkstaal, onopgesmukte grappen.
Deze opvatting wordt echter tegengesproken door de kanttekening in de druk van 1694: Geen gemeene straattaal in treurstóf. Deze commentator moet alleen niet hebben opgevat als volstrekt niet; of dacht hij aan een soort haplologie, alleen niet voor niet alleen niet?? Uiteraard is de opvatting van deze commentator (niet Pels) voor ons niet bindend. Wel bewijst de aantekening dat men deze verzen al gauw zo is gaan verklaren.
Het is tenslotte ook mogelijk dat alleen niet bij Pels betekent: niet uitsluitend.
Het vraagstuk is nog gecompliceerder doordat Pels, anders dan Horatius, eigenlijk niet meer schrijft over het optreden van saters, maar over de taal die komische figuren, in ernstig toneel dienen te gebruiken.
mynen schértser: de grappenmaker die ik laat optreden.

616 Roffiaan: hoerenwaard, koppelaar.

617 op 't slag: zojuist (WNT XIV, 1499); doffer: boel, minnaar; snuiten: afzetten, beetnemen.

619 boelschap: liaison.

621 verzieren: verzinnen.

626 éléndig: beklagenswaardig.

[p. 85]

 

Gedaan achtte, eer hy 't werk begon, dat na veel zweets,

 

Zal staaken, én vergeefsch zich martelen, én moorden.

630

Zo veel vermoogen de órde, én schikking van de woorden;

 

Zo groot een' wélstand kan de hand eens Dichters vaak⁶³¹

 

Byzétten aan een' sléchte, én zeer gemeene zaak;⁶³²

 

Weet hy de deelen maar gevoegchelyk te schikken

 

En daartoe de eigene spreekwyzen uit te pikken.⁶³⁴

635

Een Boer dan, die gy, van zyn' ploeg, óf uit een woud⁶³⁵

 

Gehaald, op uw Tooneel wilt bréngen, voer' geen kout,

 

Gelyk een pleiters klérk, óf diergelyk een praater;

 

Nóch als een koopwyf van de Vygendam, óf 't Water;⁶³⁸

 

Nóch kozel téder, als een dartel hóveling.⁶³⁹

640

Uw Boer blyve altyd boer; dóch my' voor alle ding

 

Ontuchtig spreeken, vuile, onhébbelyke naamen

 

Te noemen; 't boersch, én niet het vuil, moet hém betaamen.

 

Want, schoon een' plug, die door der Hoofden zótte gunst,⁶⁴³

 

En av'réchtsch overlég van spaarzaamheid om zunst⁶⁴⁴

645

Voor stom gespeeld heeft, én aan twé, dry and're funnen⁶⁴⁵

 

(De een' gunst is de and're waard) om zunst weêr mag vergunnen

 

De vrye toegang tót de Zydelgalery,

 

Of 't Ruim van Schouwburg: schoon een Sleepersknécht, die by⁶⁴⁸

 

Half achten, om zyn vólk te haalen, aan komt zétten,⁶⁴⁹

650

En laat een' jongen op zyn paerd, én sleedtje létten;⁶⁵⁰

 

Terwyl hy, hoopend' nóch een' brók van 't spél te zien,

631 wélstand: luister.

632 sléchte: eenvoudige; gemeene: gewone.

634 de eigene spreekwyzen: de bij ieder passende manier van spreken.

635 Pels gaat voort het betoog van Horatius voor zijn doel om te buigen. Boer geeft hij als vertaling van Faunus = bossater. Oudaan tikt hem daarvoor al op de vingers.

638 de Vygendam, óf 't Water: ‘Op 't Water’ was de naam van de in het Damrak aan de westzijde aangelegde kade; het zuidelijk gedeelte daarvan (tussen Zoutsteeg en Dam) heette tot in het midden van de 17de eeuw Vijgendam, welke naam later overging op het zuidelijk gedeelte van de Dam (Brief Gemeentelijke Archiefdienst van Amsterdam).

639 kozel: lees: kozel' van kozelen: babbelen, verliefd praten.

643 vv. Een aardig voorbeeld van het ‘op onze tijden en zeden gepast’. De hier beschreven practijk heeft Pels blijkbaar nogal geërgerd.
plug: kinkel.

644 overlég: beleid; omzunst: gratis, voor niets.

645 voor stom: een figurantenrol; fun: schelm, schavuit.

648 schoon: voortzetting van het schoon van vs. 643; hervat vs. 655.

649 Half achten: vgl. dit citaat uit Langendijks Spiegel der Vaderlandse Kooplieden: Zou de Schouburg nog niet uit zyn, Joris? Het is al meer dan agt uuren (aangehaald in Jonckbloet, Geschiedenis der Nederlandsche Letterkunde III⁴, 1889, p. 365).

650 sleedtje: voertuig zonder wielen dat glijdend wordt voortbewogen; als gesloten rijtuig voor personenvervoer inzonderheid in Amsterdam in gebruik (WNT XIV, 1634).

[p. 86]

 

De Géldontfangers aan de poort mét acht, óf tien

 

Fluweele woorden weet op zyn' manier te paaijen,

 

Om zo zich zélven in de Staanplaats in te draaijen:

655

Schoon zulk een slag van vólk, én diergelyk een ruigt'⁶⁵⁵

 

Om 't aller ongeschikst, én schandlykst lacht, én juicht;⁶⁵⁶

 

De béste zullen 't zich aantrékken, én verfoeijen

 

Een eerloos tydverdryf, 't geen 't aangezicht doet gloeijen

 

Aan hunnen dóchteren, én vrouwen. Neem dan acht,

660

Dat niemand zich behoev' te schaamen, dat hy lacht,

 

En dus uw Schouwspel voor een schandlyk schuuwspél houde.⁶⁶¹

 

De trant der vaerzen eens Tooneelspéls was by de oude

 

Latynen, als by ons. Het béste vaers was, dat

 

Zés voeten, ieder van twé léttergreepen, had,

665

Van wélke de eerste kort, de twéde lang moest luiden;

 

Dit voerde toen de naam van Jambus, én is huiden

 

Nóch in gebruik by ons, daar diergelyk een' voet

 

In de aanvang laag, én hoog in 't énde klinken moet.^665-68

 

Maar van deeze ouden zyn de jongere Latynen

670

Geweeken, willende zich zélven niet verpynen⁶⁷⁰

 

Tót die gebondenheid; én daar men altemét⁶⁷¹

 

Een' lange greep, in plaats eens korten, had gezét

 

Mét overlég, én kunst; opdat men 't vaers den ooren,

 

Mét meerder langzaamheid, én grootschheid zou doen hooren;

675

Is deeze vrijigheid te vaak by hén misbruikt,⁶⁷⁵

 

En ménig voet in 't vaers ontzénuwd, én verstuikt.⁶⁷⁶

 

Heel anders is 't gegaan mét Néderlands pöeeten;

 

De voorste hébben min, dan de achterste geweeten,⁶⁷⁸

 

Hoe 't vaers behaaglykst vloeide; én, zonder onderscheid,

655 ruigt': uitschot, rapalje.

656 ongeschikst: meest ongepast.

661 Schouwspél, schuuwspél: paronomasia.

665-68 Let erop dat Pels de termen kort en lang voor de klassieke maten hanteert, terwijl hij voor de Nederlandse verzen laag en hoog gebruikt. Cf. Fr. Kossmann, Nederlandsch Versrythme, 1922, p. 130.

670 zich verpynen tot: zich met moeite laten verplichten door.

671 daar: waar; altemét: soms; men: sc. de oude dichters.

675 hén: sc. de jongeren.

676 ontzénuwd, én verstuikt: van kracht beroofd en uit zijn verband geraakt.

678 de voorste: de oudste.

[p. 87]

680

Van voeten, het ten dans al hinkende geleid,^679-80

 

Met, vérre van op hooge, óf laage toon te létten,

 

Twé léttergreepen sléchts voor eene voet te zétten.^681-82

 

Indien ge, ô dichter, dan zo hard, én kwastig zyt,

 

In uwer vaerzen trant, als die van de eerste tyd,

685

Toont ge, als een bott'rik in de Rymkunst, u te draagen;

 

Of dat ge uw wérk te ras, én lós hébt opgeslaagen.⁶⁸⁶

 

Maar alle Leezers, zégt ge moogelyk, zyn juist

 

Altyd geen kénners. Zal ik daarom voor de vuist

 

In 't wild heen schryven? óf van mynen leezer hoopen,

690

Dat hy licht over myn' misslagen heen zal loopen,

 

En myne feilen, als niet hébbende om het lyf,

 

Zien door de ving'ren, wén ik maar gedichten schryf?

 

Heel fraaij! Men zal my licht van gróf, én bot te dwaalen⁶⁹³

 

Vrykeuren; maar wat lóf, wat eer zal ik behaalen?

695

Doe gy dan anders, ô voortréffelyk Geslacht;

 

Doorblader Grieken, én Latynen, dag én nacht;

 

Doorsnuffel Itaaljaan, én Franschman; doe uw voordeel

 

Mét Néderduitschen, dóch mét overlég, mét oordeel:^696-98

 

Niet als onze Ouders, die zich over Breêroôs trant,

700

En boertery vry lós, ik zwyg, mét onverstand⁷⁰⁰

 

Verwonderden, als waard in tóp te zyn verheeven;^699-701

 

Is anders u, én my verstands genoeg gegeeven,⁷⁰²

 

Om 't geestig loopje van het boersch, én ongeschikt⁷⁰³

 

Te kunnen schiften; én zo wy, waar 't vaers maar schrikt,⁷⁰⁴

705

In trant, óf rólt, én slaat, op onze vingers weeten

 

Te téllen, én mét monde en ooren na te meeten.

 

'k Wil évenwel niet, dat ge een' oud' pöeet veracht,^662-707

679-80 zonder onderscheid van voeten: zonder de verschillende versvoeten duidelijk te onderscheiden.

681-82 Door er, zonder op de regelmatige afwisseling van hoog en laag te letten, alleen maar voor te zorgen dat een voet uit twee lettergrepen bestond. Blijkbaar heeft Pels hier de oude, getelde verzen op het oog.

686 opslaan: op touw zetten.

693 licht: vermoedelijk wel.

696-98 In de corresponderende passage beval Horatius de Grieken als model aan.

700 vry lós: nogal ondoordacht; ik zwyg: om maar niet te zeggen.

699-701 Elders weet Pels ook wel met waardering over Bredero te spreken, zie vs. 843. In Gebruik en Misbruik des Tooneels (1681) p. 13 prijst hij hem als ‘Een geest, wiens wédergade in schérts, én boertigheeden/ Nabootzende de zwier van de oude platte zéden,/ En de onbeschaafdheid van de straattaal te Amsterdam/ Nooit voor hém is geweest, óf sédert na hém kwam.’

702 Is anders: als tenminste.

703 loopje: kunstgreep WNT IX, 2822.
grapje, aardigheidje WNT IX, 2823.

704 én zo wy: en als wij; schrikt: hapert, van slag raakt.

662-707 Deze passage komt min of meer overeen met AP vs. 251-274 waar Horatius de belangrijkste versmaten, de fouten die ermee gemaakt worden en de onkunde van het publiek daartegenover behandelt. Vs. 676-686 is een zelfstandige toevoeging van Pels waarin hij de Nederlandse oudere dichters ongunstig met de Latijnse ouderen vergelijkt. Eveneens eigen werk zijn de vss. 707-22, waarin hij de oude Nederlanders toch weer in bescherming neemt.

[p. 88]

 

Al mist hij in de zwier, in zuiverheid, óf kracht.

 

O neen, 't zyn de Ouden, na wiens voorgaan, als langs trappen,

710

Men óp moet stygen tót de tóp der weetenschappen.

 

Zy zyn de vinders, zy de vaders van 't gedicht,

 

En by 't gevondene iets toe te voegen, valt ons licht.

 

Wy zouden lichtlyk, door 't gebrék van 't nutte baken⁷¹³

 

Der oude Dichteren, in gróver dwaaling raaken.

715

Zy zyn de Leidstar, die wy vólgen, buiten 't kwaad:⁷¹⁵

 

Dan zyn ze een' spiegel, om te schuuwen, 't geen misstaat.

 

Geen' kunsten hébben ooit het hoofd om hoog gestoken,

 

Of 't een, óf 't ander heeft in de aanvang heur ontbroken,

 

Behalven 't ongemak, de stribb'ling, die de kunst⁷¹⁹

720

Bejégend is, na maat van afgunst, óf van gunst

 

Der eeuwe; én na de trék van boozen, óf van vroomen,

 

Door de onweêrstaanb're kracht der Dichtkunst ingenomen.

 

Men zégt, dat Théspis de eerste een slag van Treurdicht vond,⁷²³

 

Toen onbekénd, dat hy door 't land op wagens zond,

725

Mét Speelers, wien 't gelaat mét wynmoêr wierd bestreeken,⁷²⁵

 

En dien hy 't voor den vólke opzingen deede, én spreeken.

 

Na hém vond AEschylus de mom, én 't voeglyk kleed,⁷²⁷

 

En bouwde op balkjes een' verheeven' grond, en kweet

 

Zich zélve, om niet alleen te speelen voor de boeren;

730

Maar hooger styl, én wys van spreeken in te voeren.

 

Dit wierd zo wélkom by den Griek door 't gansche land

 

Ontfangen, dat men, om tót achting van verstand

 

Te steigeren, geen wég zo zéker, én zo veilig,^732-3

 

Als die, kon inslaan: want het vólk hield, als voor heilig,

735

De Lés, én Spreuken, die het Schouwtooneel ter straf

 

Der góddeloosheid, én ten lóf der deugden gaf.

 

Deeze opgang deê de moed der Dichteren zo groeijen,⁷³⁷

713 't nutte baken: nl. het zien waar zij verkeerd gingen.

715 buiten: afgezien van, behalve.

719 stribb'ling: verzet, tegenwerking.

723 Théspis: zoon van Themon uit Athene, is volgens de antieke traditie de eerste geweest die in Attica de mimische zang en dans van de dithyrambische saterkoren op de Dionysosfeesten tot tragedie heeft uitgebreid. Voor het feit dat dit op wagens gebeurde, is Horatius de enige bron.

725 wynmoêr: droesem.

727 Aeschylus: Atheens dramaturg (525-456 v. Chr.); mom: masker.

732-3 tót achting van verstand/Te steigeren: in achting bij de verstandigen te komen. Of: om het verstand in (hoger) achting te brengen?

737 Deeze opgang: dit succes. Het gaat Horatius in de volgende passage met name om de oude komedie. Pels heeft het over toneel in het algemeen.

[p. 89]

 

Dat zy zich tót hun lóf, 'k zwyg strafloos, durfden moeijen⁷³⁸

 

Alleen niet ondeugd, zonde, én schande in 't algemeen⁷³⁹

740

Te heek'len; maar ook deeze, én geene op 't zeer te treên.

 

Ja deeze vryheid wierd gepreezen, én geleeden,⁷⁴¹

 

Zo lang zy lieden trof, wier buitenspoorigheeden,

 

Door Griekenland bekénd, het wélverdiende loon,

 

Naar aller vroomen wénsch, ontfingen door die hoon.

745

Maar, toen het misbruik van der Dicht'ren schérpe pénnen

 

Den Burger, om een kleen gebrék, begon te schénnen⁷⁴⁶

 

Uit wraak, óf dartelheid, verzag de Wét daar in;

 

Zo dat de Reij, die al de luister, die 't begin

 

Van 't schouwspél was, door dit verbieden, uit de spélen

750

Geraakte, én zich niet meer vertoonde op schouwtooneelen:

 

Want alles, wat het spél tót lóf der deugden zei,

 

Of laster van het kwaad, geschiedde door de Reij.^{723-752748-752}

 

En op de wys is 't spél van Griekenland te Romen⁷⁵³

 

Gebragt, én, onvoorzien van Reijen, aangenomen;

755

Alwaar't, schoon 't nimmer tót die hooge luister steeg,

 

Die 't in zyn aanwas eerst in Griekenland verkreeg;

 

Nóchtans groote achting had; dóch éndlyk door de weelde

 

Des Roomschen vólks, aan wélk alle eer, én tucht verveelde,⁷⁵⁸

 

Gevórmd op 't voorbeeld van het dartel Vórstendom,⁷⁵⁹

760

Zo schandlyk neêrwaarts daalde, als lóflyk opwaarts klom.⁷⁶⁰

 

Toen nu dat magtig ryk door eigen' zwaarte zakte⁷⁶¹

 

In zynen ondergang, én zo alom verzwakte

 

In heersch- in krygskunde, én in wétten, dat het tót

 

Gemakkelyke buit verstrékte aan Hun, én Got;

738 zich moeijen: zich inlaten.

739 alleen niet: niet alleen.

741 geleeden: verdragen.

746 schénnen: aanvallen.

723-752 Pels volgt Horatius in diens geschiedenis van het toneel. Daarna vervolgt hij dat verhaal zelfstandig.

748-752 Hier komt dus een andere verklaring voor het verval van de rei dan Pels eerst gaf, nl. dat deze teveel voor persoonlijke polemiek werd gebruikt. Dat Pels twee verklaringen geeft, die overigens wel te combineren zijn, zal wel komen doordat hij eerst D'Aubignac volgde (vs. 478 vv.) en nu Horatius.

753 Begin van het zelfstandig door Pels bewerkte gedeelte.

758 verveelde: te zwaar viel.

759 Vórstendom: de vorsten.

760 als: als (eertijds).

761 vv. Pels volgt de traditionele voorstelling van de Middeleeuwen. Zie inleiding p. 30. Ter illustratie nog een citaat uit M. Zuerus van Boxhorn, Nederlandsche Historie² (1739, 1e druk 1644) p. 14: ‘Ontrent het duisenste jaar dan na de geboorte ons liefs Heere, sat zyn Kerke, niet alleen in Nederland, maar ook door geheel Europe, in de alderdikste duisternisse; sijnde leere ende leeven van de geestelyke op het hoogste besoedeld, ende weinige overblijfselen doe te vinden van waarheid en godsaligheid.’

[p. 90]

765

Verviel Európe, door de woeste, én gróve hardheid

 

Dier Noordsche vólk'ren, in zo byster een' verwardheid,

 

En dik een' domheid, dat na twé, dry honderd jaar

 

Een man van doorzicht wierd geschat voor toveraar,

 

Voor tovery alle ongemeene weetenschappen.

770

Zo wist de Geestlykheid dat ruuwe vólk te kappen⁷⁷⁰

 

Door schyndeugd, dat zy al de wéllust, al de schat⁷⁷¹

 

Der waereld, ja 't gebied op's vólks gemoed bezat.⁷⁷²

 

En lichtlyk had men nooit die vloek van hier doen vluchten,

 

Maar zou nóch onder 't juk dier slaavernye zuchten,

775

Had Laurens Kósters geest de nutte Drukkunst niet

 

Gevonden, én onze eeuw geréd uit dat verdriet.

 

Wy weeten, waar zich Méntz, én Bazel van beroemen;⁷⁷⁷

 

Wie zy de vinders van onze éd'le Drukkunst noemen:

 

Maar u, ô Haarlem, komt die onverganklyke eer,

780

Die tyd, ondankbaarheid, nóch afgunst immermeer,

 

Zo lang deeze aardkloot staat, zal machtig zyn te wisschen,

 

Door al de waereld, uit der ménschen heugchenissen.^773-782

 

Deeze éd'le kunst, door gansch Európe in 't kort verspreid,⁷⁸³

 

Verdreef de névelen van alle onweetendheid,

785

En gaf aan ieder, door het middel van de boeken,

 

't Gemak, om alle kunst onkóstlyk te onderzoeken;⁷⁸⁶

 

Zo dat de Dichtkunst, die heel zwak was, krank, én lam,

 

Méde uit het ziekbéd raakte, én weêr te voorschyn kwam,

 

En haast zo frisch wierd, én zo schoon; dat ze alle landen

790

Doorwandelde, én, alom gedraagen op de handen,

 

Meest in 't Latynsch, én Grieksch verwélkomd, én gevierd,⁷⁹¹

 

Byna in de eerste stand, én glans verheeven wierd.

 

In and're taalen, al ontbrak het aan geen geesten,⁷⁹³

770 kappen: bedriegen.

771 wéllust: geneugten.

772 't gebied: de macht.

777 Mentz: de plaats waar volgens anderen Gutenberg de uitvinding zou hebben gedaan; Bazel: als plaats van de uitvinding door mij nergens aangetroffen. Douglas C. McMurtrie, The invention of printing, New York 1942 vermeldt in zijn bibliografie s.v. Rival claims slechts een late, achttiende-eeuwse vermelding van Bazel. Vermoedelijk noemde Pels, die hier, voorzover ik weet, zonder bron werkte, de plaats, uiteraard wel bekend door vele oude drukken, bij vergissing.

773-782 Voor de uitvinding van de boekdrukkunst zie de inleiding p. 30.

783 in 't kort: weldra.

786 onkóstlyk: zonder hoge kosten.

791 De humanistische literatuur is immers voor het overgrote deel in de klassieke talen geschreven.

793 geesten: talentvolle, geestrijke mensen.

[p. 91]

 

Wierd zy zeer magerlyk ontfangen by de meesten,

795

Of wél by allen: want de brabb'ling was alom

 

Zo ingekroopen, én de styl, én taal zo dom;

 

Dat, wien 't alleenlyk in die tyden wou gelukken,

 

('k Ga sierelyk voorby) zich klaarlyk uit te drukken

 

In eigen' taal, zich wél genoegde aan zulk eene eer.^797-9

800

In 't Neêrlandsch, om iets fraais te zéggen, had men meer

 

Verbasterde, én uitheemsche, als ingeboor'ne woorden,

 

Die veeler ooren meer, dan de eigene, bekoorden;

 

Zo onderwierp zich zélve, ô schande! ô slaaverny!

 

Inheemsche lafheid aan uitheemsche heerschappy.^800-04

805

Al dit belétte niet, óf 't vólk, in liefde ontsteeken⁸⁰⁵

 

Ter Dichtkunst, wilde dat vermaak ook aan den leeken⁸⁰⁶

 

Deelachtig maaken, dies men door gansch Néderland

 

Vergaderplaatsen tót dien einde heeft geplant;

 

Wier kunstgenooten zélf zich Réderykers noemden,

810

En mét zinspreuken, én blaazoenen zich beroemden

 

Elk van de meeste liefde, én zucht tót deeze kunst.

 

In wélke broederschap men aannam, zonder gunst,⁸¹²

 

Geleerde, én ongeleerde, als de oeffening, én zéden

 

Niet mét de voeglykheid eens goeden burgers streeden.

815

Uit deeze Kamers, daar 's Lands Opperhoogheid veel'

 

Voorréchten aan vergunde, ontstond dat Landjuweel,^815-16

 

By Meet'ren aangeroerd, als wél gedénkens waerdig;

 

Waar in de meeste, meer op zwier, én pracht hoovaerdig,

 

Als wél op taal, óf kunst, te wagen, schépe, én schuit⁸¹⁹

820

Verscheenen, léverende een slag van dichten uit,

 

Meest zonder trant, versierd mét zulke vreemde naamen,⁸²¹

 

Dat hunn' waerdy daar uit zeer lichtlyk is te raamen;

797-9 dat, wie het in die tijden alleen maar gelukte zich duìdelijk uit te drukken in de eigen taal (over sierlijk spreek ik helemaal niet), zich met de eer daarvan geheel tevreden stelde.

800-04 Voor de taalverbastering aan het einde van de Middeleeuwen zie de inleiding p. 30-31.

805 Voor de rol van de rederijkerskamers zie inleiding p. 31.

806 leek: onontwikkeld persoon.

812 zonder gunst: zonder aanzien des persoons.

815-16 Vgl. Van Meteren t.a.p.: ‘Dese Gilden zijn by de Lantsheeren met Vryheden en Privilegien vereert gheweest’. Brandt vermeldt dat Karel V de Amsterdamse kamer met haar blazoen heeft vereerd, Inleydinge p. 264.

819 schépe, en schuit: hiervan rept Van Meteren niet, maar het zal Pels bekend zijn geweest hoe te Amsterdam schepen voor vertoningen gebruikt werden, bijvoorbeeld ter verwelkoming van de prins. Cf. Schotel, Geschiedenis der Rederijkers in Nederland II, p. 57.

821 trant: maat.

[p. 92]

 

In wier verscheidenheid bestond het grootst sieraad,⁸²³

 

Als rétrograden, én baladen intrikaat,

825

Mét rikkerakken, én sonnétten, én simplétten,⁸²⁵

 

Ook bagenauwen, én kreeftdichten, én doeblétten,

 

En kokarullen; daar de boeren nu ter tyd

 

Zich hier in 't land nóch stérk in oeffenen om stryd.

 

Ook gaf de Kamer, die beriep, verscheiden' pryzen

830

Van waerde uit, om aan zulk een' Kamer toe te wyzen;

 

Zo die het grootst getal van Réderykers bragt;⁸³¹

 

Als die zich voordeê mét de kóstelykste pracht;

 

Ook die 't kortst antwoord op een' zinvraag wist te zéggen:⁸³³

 

Als méde aan die, wiens gék het geestigst af kon léggen:⁸³⁴

835

Maar nooit een' prys aan die 't bekoorelykst gedicht

 

Van stélling, styl, én taal, én maatklank gaf in 't licht.^829-36836

 

Alleen blonk te Amsterdam, mét ménig tréflyk Dichter⁸³⁷

823 Hun grootste sier ontleenden zij aan het feit dat er zoveel verschillende soorten waren. De dan volgende namen heeft Pels waarschijnlijk alle uit Casteleins Const van Rhetoriken opgediept. Een overzicht van de door deze genoemde versvormen geeft Te Winkel II, p. 424-428, waar men er ook een verklaring van kan vinden. Ik geef deze hier niet; Pels bedoelt kennelijk niet anders dan dat men zich over deze onzin vrolijk moet maken. Oudaan geeft wat honend commentaar: dat de boeren zich daar mee bezig houden, gelooft hij niet; die namen klinken ‘als of zy Arabisch, of Hebreeusch hoorden spreken: maar 't geeft onderwyl een zonderling sieraadt aan het werk van onzen dichter, dat het blyke dat hy in zoo ongemeene stoffe zoo wel bedreven zy.’

825 sonnétten: voor het optreden van deze dichtvorm in dit rijtje weet ik geen verklaring, tenzij het een grapje is. De boer uit Bredero's Klucht van de Koe noemt de sonnetten ook bij zijn rederijkerskunstjes: ‘Ick spreeck Sonnetten, en Balladen uyt de vuyst.’ Wellicht beschouwde Pels het sonnet als een door de rederijkers uitgevonden vorm, die echter in tegenstelling tot de andere beoefend is gebleven.

831 Zo: zowel.

833 zinvraag: vraag waarin een ‘zin’ is opgenomen.

834 afléggen: zich scherp over iets of iemand uitlaten.

829-36 De gegevens uit deze passage kan Pels weer aan Van Meteren hebben ontleend, zij het dat de negatieve conclusie geheel voor zijn eigen rekening komt.

836 stélling: compositie.

837 vv. Voor de Amsterdamse kamer zie men bijv. J.J. Pontanus, Historische Beschrijvinghe der seer wijt beroemde Coop-stadt Amsterdam, 1614, p. 149-50 en vooral G. Brandt, Inleydinge in Gedichten (1649) p. 261-3. Bij de leden van het jaar 1681 noemt deze uit Pels' rijtje: Reaal, Spiegel, Roemer Visscher en Kornelis Ketel. Voor de letterkunde heeft deze schilder-dichter zich niet buitengewoon verdienstelijk gemaakt. Te Winkel III, p. 69 noemt hem alleen als medewerker aan enkele liedboekjes. Vandaar dat ik veronderstel dat Pels zijn naam wel aan Brandts opgave ontleend zal hebben. Coster, Coornhert, Brederode, Hooft en Vondel waren uiteraard bekend. Meer problemen levert Plemp op. Hiermee kunnen twee mannen bedoeld zijn: 1. C.G. Plemp, Neolatijns dichter, vriend van Vondel en schrijver van een Spelkunst; 2. V.F. Plemp, vertaler van medisch werk waarbij hij voor de vaktermen Nederlandse equivalenten heeft gevonden. Hij wordt met ere genoemd in de voorrede van L. Meyers Woordenschat. Oudaan denkt dat de tweede is bedoeld, Van Hoogstraten, uitgever van Oudaans Aanmerkingen houdt het in een aantekening op de eerste. Oudaan heeft er bezwaar tegen dat Kamphuizen in dit rijtje wordt genoemd: dat was geen Amsterdammer. Pels heeft hem mogelijk een plaatsje gegund wegens zijn Wel-rymenswet (Stichtelycke Rymen, Amst. 1647, p. 208-10) waarin hij onder andere zijn visie op een juist taalgebruik geeft. Mogelijk is aan Pels bekend geweest dat Kamphuizen in een epigram in Den Herstelden Apollos Harp (1663) p. 116 de rederijkerstaal hekelt. Spiegel tenslotte had een grote reputatie als taalzuiveraar. Pontanus a.w.p. 286 noemt hem met lof, evenals Brandt t.a.p.

[p. 93]

 

Voorzien, de Dichtkunst vry wat hélderer, én lichter.

 

Hier létte men op stóf, én stélling, styl, én trant;

840

En hier schreef Spiegel zyn' Hartspiegel, vol verstand,

 

Zyn' zuiv're moedertaal eerst zéttende in de zétel.

 

Hém vólgden Korenhart, Plémp, Visscher, Kóster, Kétel,

 

En Breederode, mét Kamphuizen, én Reaal,

 

En Hoofd, én Vondel, puik van Schryvers al te maal,

845

Door wélke taal, én kunst die luister heeft verkreegen,

 

En tót zo hoog een' tóp van achting is gesteegen.

 

Hier proefde de één, hoe vér zyn ingestort vernuft

 

Kon reiken; de ander trachtte uit de oudheid, hoe vermuft,

 

En diep bedékt de grond der Dichtkunst op te zoeken.^847-9849

850

Van hier sproot eerst het zaad, dat ons zo veele boeken

 

In eigen' taale, sint eene eeuw, gegeeven heeft,

 

Waar in de Dichtkunst zo bekoorlyk leeft, én zweeft.

 

Het Schouwspél échter, schoon 't al by de Réderykers

 

Begonnen was mét loop, én groot gedrang van kykers,⁸⁵⁴

855

Wierd, néffens, 't Héldendicht, nooit in de grond verstaan;⁸⁵⁵

 

Al spaarde men daar tyd, nóch vlyt, nóch zinnen aan.⁸⁵⁶

 

En, schoon men voorhad op het réchte spoor der Ouden⁸⁵⁷

 

Récht toe te gaan, én zich aan hunne wys te houden;

 

't Behaagde zélden, óf schier nooit op 't Schouwtooneel.

860

't Is waar, dat onderscheid van land, én eeuw hier veel

 

Toe hielp: maar 't kunstigst, én daar 't meest was aan gelégen,^860-1

 

Al kroop men de Ouden door, begreep men niet ter dégen,

 

Als, wat de Reij in 't spél bedryft; hoe veel sieraads

 

Bestaat in de eenheid van geschied'nis, tyd, én plaats;

865

Hòe dat, én waar de knoop beginnen moet, én énden,⁸⁶⁵

 

Het éénigst doelwit, daar het al op moet belénden;

 

Hoe zich het één tooneel aan 't ander binden moet⁸⁶⁷

847-9 De begrippen natura en ars staan hier tegenover elkaar.

849 grond: beginselen.

854 loop: toeloop.

855 néffens: evenals.

856 zinnen: verstand (Cf. F.L. Zwaan, ‘Sinnen’ bij Hooft, NTg LV, 1962, p. 31).

857 voorhad: de bedoeling had.

860-1 Hier impliciet in erkenning dat het werk der Ouden niet altijd zonder meer overgenomen kan worden. Cf. Van Hamel p. 31 voor dergelijke opmerkingen bij anderen.

865 Over de ‘knoop’ handelt uitvoerig het Naauwkeurig Onderwys p. 95-100, en 179-181. Cf. Van Hamel 118-19.

867 De ‘liaison des scènes’, door Corneille uitgewerkt in zijn Discours des trois unités (1660). Cf. Van Hamel 114-15.

[p. 94]

 

In één bedryf; waarom vier spreekers niet voor goed

 

Gekeurd zyn by malkand're op één tooneel; de réden,

870

Waarom geen' persoonaadje op 't schouwtooneel mag treeden

 

Na 't eerst uitkomen, dan geroepen, óf verwacht;^869-71871

 

En and're omstandigheên, nooit na den eisch in acht

 

Genomen by de bloem der dicht'ren, óf zeer zélden.

 

Neemt myn' vrymoedigheid, ô groote Létterhélden,

875

My, bid ik, gunstig af, dat ik in dit geval

 

Myn' meening rondlyk uitte. Een ieder kan 't niet al.

 

Want overal, uit zucht, der bésten wérk te pryzen,⁸⁷⁷

 

En geen' gebréken, schoon ze'er schuilen, aan te wyzen,

 

Vermeêrt hun lóf sléchts by de zótten, én bedérft

880

De kunst in korten, dat ze alléngskens kwynt, én stérft.⁸⁸⁰

 

Dewyl de vólgers, meest een slaafsch gebroed van aapen,

 

Niet létten op de grond der kunst; maar zich vergaapen

 

Aan 's meesters voorbeeld, goed én kwaad gelyk ontzag

 

Toedraagende, éven óf de kunst in vólgen lag.^881-884

885

En óch! wat zou men nóch van Schouwtooneelkunst weeten,

 

Had Vrankryk zich hier in niet dapperer gekweeten;

 

Sint dat de Kardinaal van Richelieu zyn' gunst

 

Zo mildlyk toonde den liefhébberen der kunst;

 

Toen hy hén lókte mét belooningen van gélde,

890

En eere, én dus zyn kunstgenootschap innestélde;

 

Toen hy, die, als de Gód der Zanggódinnen, blonk,

 

Het Koninklyke school den kunsten bouwde, én schonk,⁸⁹²

 

Dat worstelstrydpérk van geleerdheid, én van wysheid,

 

Door wiens ontsteeken licht men in de aaloude grysheid

869-71 Dit voorschrift heeft te maken met de regel van de ‘waarschijnlijkheid. Ook uitgewerkt door Corneille. Cf. Naauwkeurig Onderwys p. 178-79.

871 uitkomen: scène.

877 zucht: blinde voorliefde.

880 in korten: weldra.

881-884 Alweer stelt Pels hier de juiste principes boven de practijk van het blindelings navolgen van grote voorbeelden. Uitgewerkt in vs. 895-9: als de Klassieken falen, kan de Academie hen verbeteren.

892 Koninklyke: Pels kan de Académie koninklijk noemen omdat zij van Lodewijk XIII ‘lettres patentes’ ontving in 1635.

[p. 95]

895

Zo klaar, én hélder ziet, dat zo Euripidés

 

(Gelyk 't kon weezen) had gemist, óf Sophoclés;

 

Men zulk een' misslag, als een' misslag, aan zou merken,

 

En blindeling, nóch stom voorbygaan in hunn' wérken.

 

En schoon Córneille, die Tooneelzon, niet méde in

900

Het kunstgenootschap was; nóchtans is in't begin

 

Door 't yv'ren tusschen hém, én deeze kunstgenooten

 

Een' vonk ontstaan, waar uit veel' straalen zyn gesprooten,

 

Wier héld're klaarheid zo het Schouwtooneel beschynt,

 

Dat nacht, én nével van onweetendheid verdwynt.

905

En 't was het minste in 't kunstgenootschap na te speuren

 

Wat hén te vólgen, óf wat hén stond af te keuren,^905-6

 

Of steeds op 't voorbeeld van de aaloudheid aan te gaan.

 

Daar wierd iets grooters, én vry stouters onderstaan:⁹⁰⁸

 

Want ze op 't Latynsche spoor zich op hunne eigen' wieken

910

Vertrouwende, én de wys van Romen, én van Grieken

 

Mét wil verliezende uit het oog, tót hooger vlucht⁹¹¹

 

Zich zélf begaaven in de ruime, én ópen lucht.

 

En dus is in het Fransch niets onverzócht gebleeven.^885-913913

 

Wat zou 't aan Neêrland ook een' glans, een' luister geeven,

915

Dat iemand, wykend' van der Ouden daaden af,

 

Zich aan 't vermaaren van ons Vaderland begaf,⁹¹⁶

 

Mét onze Hélden, en hunn' dappere oorlógsdaaden

 

Te kroonen, op het Duitsch Tooneel, mét Laurebladen.^914-18

 

De Néderduitsche taal wierd haast zo hoog geacht,⁹¹⁹

920

Als onze Koopmanschap, en alzo vér gebragt,

 

Wén wy ons maar de moeite, én arbeid van 't verschaaven

 

Getroosten wilden, én ons wérk niet uit én gaaven

905-6 Het was nog maar het minst belangrijke werk in het kunstgenootschap na te gaan wat ze moesten navolgen, of wat ze moesten afkeuren.

908 Vanaf deze plaats gaat Pels Horatius weer volgen die in AP 286 de Romeinse dichters prees omdat ze het gewaagd hadden de Griekse sporen te verlaten en daden van eigen bodem te verheerlijken. Vandaar dat Pels in vs. 909 schrijft: op 't Latynsche spoor.

911 Mét wil: opzettelijk.

885-913 Lof van het Klassicisme, zoals dat werd beoefend door de Académie Francaise, in 1629 door Richelieu officieel opgericht en onder zijn bescherming geplaatst. Corneille, ‘die Tooneelzon’ (vs. 899), was inderdaad geen lid van de Académie. Tussen hem en het genootschap was een twist ontstaan rond Le Cid in verband met de regels. In 1638 verscheen daarover Les sentiments de l'Académie van de hand van Chapelain, die het stuk bewonderde maar ook kritiek oefende (Bray p. 271-4). Vandaar dat Pels kan spreken over ‘'t yvr'ren tusschen hém, én deeze kunstgenooten’.

913 onverzócht: onbeproefd.

916 vermaaren: Oudaan twijfelt eraan of dit woord wel zo gebruikt kan worden.

914-18 Pels' verzuchting of iemand eens stukken van vaderlandse stof zou willen geven, doet enigszins vreemd aan als we denken aan Hoofts Geraert van Velzen, of Vondels Gijsbrecht en Batavische Gebroeders, om maar niet te spreken van allerlei dergelijk werk van mindere goden dat passim in Worp te vinden is. In elk geval hebben ook vele dichters van de Frans-klassicistische richting zich op vaderlandse stof toegelegd: Boon, Droste, Duim, Lucretia van Merken e.t.q. Vgl. Worp II p. 134-156 en Van Hamel p. 142-43.

919 haast: weldra.

[p. 96]

 

Mét zulk een' driftigheid. Gy dan, ô braave stam,⁹²³

 

Geelvinken, édel bloed van 't magtig Amsterdam,

925

Maakt staat, nóch achting van gedichten, opgeslagen⁹²⁵

 

In weinig uuren, én voltooid in weinig dagen.

 

Elk woord zy ménigmaal verbéterd, én verschrapt,

 

Versmeed, veranderd; én 't onnoodige uitgekrabt.

 

De meeste ménschen, dat 's te zéggen zeer veel' zótten,

930

Die alle kunsten, én bespiegeling bespótten,⁹³⁰

 

Gelooven, dat alleen de geest pöeeten maakt,

 

En kunst, óf oeffening de pöezy niet raakt;

 

Zo dat ze lieden van verstand, én oordeel buiten

 

De bérg van Hélicon, én haare grénzen sluiten.⁹³⁴

935

Dit maakt veel' jonge maats zo driftig, én zo heet

 

Op straatlóf, dat ze, als dol na de eernaam van pöeet,

 

Om wys te schynen, mét geen ménschen willen praaten;

 

Op Dam, nóch Beurs, nóch Brug verschynen; dootsche Straaten,⁹³⁸

 

En Burregwallen gaan bewand'len. Ik, helaas!

940

Bén, als men zo pöeet moet worden, wél een' dwaas,

 

Dat ik een' maijdrank drink in 't voorjaar, en myne ad'ren⁹⁴¹

 

Doe openen; wie zou me in 't rymen durven nad'ren?⁹⁴²

 

Men vond geen man in 't land, die 't opnam tégen my.

 

Maar daar is weinig aan gelégen; ik bely,

945

Dat ik niet voorhéb, my die fratsen te onderwérpen.

 

'k Zal, als de slypsteen, doen, die 't yzer wel kan schérpen,

 

Al blyft zy zélve bot; 'k zal onderwyzen, hoe

 

Men wél moet schryven, alhoewél ik 't zélf niet doe;

 

'k Zal toonen, waar de schat der dichtkunst is versteeken;⁹⁴⁹

950

Wat braave dichters maakt, én voort weet aan te kweeken;

 

Wat wél, wat kwaalyk voegt; hoe hoog de kundigheid

923 driftigheid: ongeduld.

925 staat maken van: ophef maken van (WNT XV, 235). opgeslaagen: ontworpen.

930 kunsten: kennis; bespiegeling: studie.

934 Hélicon: verblijfplaats der Muzen.

938 Brug: vermoedelijk wordt hiermee een van de drie bruggen over het Damrak bedoeld (Mededeling Archiefdienst van Amsterdam). De ed. 1705 heeft brug met kleine letter.

941 maijdrank: drank die men in Mei van kruiden e.d. toebereidt door die op wijn of bier te laten trekken (blijkbaar met de bedoeling er na de winter weer tegen te kunnen) WNT IX, 462; én myne ad'ren/ Doe openen: ‘Alsoo de Wtsinnicheydt een ontsteking is uyt Galachtigh bloedt, so en is hier niet noodiger, als het Ader-laten,’ aldus Jan van Beverwijck, Schat der Ongesontheyt II, p. 114 in Alle de Wercken, Amsterdam 1651. Dezelfde geneeswijze schrijft hij voor bij Melancholye (p. 127) en Dulligheydt (p. 136).

942 wie...nad'ren: wie zou me anders in het dichten durven benaderen, nl. als ik me nièt-expres-geestelijk gezond hield?

949 versteeken: verborgen.

[p. 97]

 

Een' dichter zét, hoe vér de dwaaling hém verleidt.

 

De bron, én grond van wél te schryven is het weeten.⁹⁵³

 

De Filozoofen moet gy opslaan, ô Pöeeten.⁹⁵⁴

955

Want als gy u, naar eisch, van zaaken hébt verzien

 

By die gelétterde, en die doorgeleerde liên,

 

Zo hoeft ge u weinig om de woorden te bemoeijen;

 

Zy zullen u van zélfs uit brein, én véder vloeijen.

 

Al die geleerd heeft, hoe hy aan zyn vaderland

960

Verbonden is; hoe vérre aan zynen vrind verpand;

 

Hoe hy zyn' huiswaerd, hoe zyn' broeders, hoe zyne ouders

 

Beminnen moet; wat pak ligt op der recht'ren schouders;

 

Hoe vér de plicht gaat van een' raadsheer; hoe een héld

 

Zich heeft te draagen in de krygsraad, én in 't véld;

965

Die weet ook élk zyne aart, én eigenschap te geeven.

 

't Is dan hoognoodig, dat hy 't voorbeeld van het leeven,

 

Van 's waerelds zéden, én gewoontens gade slâ,

 

En, bootsende natuur in allen deelen na,

 

Zyn' kunst van zéggen uit de zuiv're bron gâ haalen,

970

Die iets geleerdlyk, én behaaglyk af wil maalen.^966-70970

 

't Gebeurt somwyl, dat een Tooneelspél zonder kunst

 

Van tooisel, zonder wigt van woorden, meerder gunst

 

Behaalt, én ons gemoed meer vreugd geeft, én genoegen,

 

Wanneer 't zich geestig, én natuurlyk weet te voegen

975

Na 's waerelds zwier, dan grootsche, én trótse vaerzen, yl⁹⁷⁵

 

Van zaaken, brommende mét een' verheeven' styl.⁹⁷⁶

 

By de Oudheid was de kunst van 's ménschen aart, en zéden⁹⁷⁷

 

In hunne schriften zeer natuurelyk te ontleeden,

 

Van nét, én sierlyk te bewoorden hunne stóf;⁹⁷⁹

980

Omdat zy nérgens op uit waaren, dan óp lóf.

 

Maar waar in wordt de jeugd in Hólland onderweezen?

 

In plaats van boeken vol geleerdheid door te leezen,

953 bondige vertaling van de maxime: Scribendi recte sapere est principium et fons (AP 309).

954 de Filozoofen: deze kunnen namelijk doceren wat er in vs. 959-65 staat, de plichten van de mens in zijn verhouding tot anderen.

966-70 Men dient de natuur na te volgen, echter gelijk uit het voorgaande blijkt, op idealiserende wijze. Cf. over het begrip ‘natuur’ Van Hamel p. 37-43. Enigszins malicieus speelt Oudaan (p. 36) deze passage uit tegen Pels' vertoon van geleerdheid in het gedeelte over de karakters (vs. 293-5).

970 Die...maalen: te verbinden met hy (vs. 966).

975 's waerelds zwier: de gang van zaken in de wereld; yl: leeg.

976 brommende: pronkend (WNT III, 1510).

977 Was: bestond, was aanwezig.

979 Van: (En) van.

[p. 98]

 

Leert zy 't verschillen van dry vyfde, én vyf oktaaf⁹⁸³

 

Persénto, én die dit kan reek'nen, dat gaat braaf,

985

Roept luids keels man, én maagd; 't is 't liefste van myn' kind'ren,^984-5

 

Zégt Vader: want hy zal het zyne niet vermind'ren;

 

Hy weet de rékening van Intrést, én Rabat⁹⁸⁷

 

Nét op te maaken; hy verstaat zich op 't Barat.⁹⁸⁸

 

Maar meent men, als die roest, én zórg van géld te winnen

990

Eéns ingevreeten, én doorkankerd heeft de zinnen,⁹⁹⁰

 

Dat iemand mooglyk, in zyn' dichten, menig jaar,

 

Of eeuw na zyne dood zou leeven? vér van daar.

 

Een prysselijk gedicht moet stichten, óf vermaaken;⁹⁹³

 

Of liever, 't geen ons vrucht én vreugd geeft, beide raaken.⁹⁹⁴

995

Zo ge onderwyzen wilt, vooral zyt kort, én klaar,

 

Opdat men haast uw lés bevatte, én lang bewaar':⁹⁹⁶

 

Wat overtóllig is, wordt lichtelyk vergeeten;

 

't Geheugen walgt van 't geen onnoodig is geweeten.

 

En zo ge iets geestigs wilt verdichten, om 't vermaak,

1000

Gy dient te maaken, dat het schyne een' waare zaak.

 

Zy missen gróflyk, die voor schoon, en wonder schatten,

 

't Geen ongelooflyk is, óf 't geen men niet kan vatten,

 

Als, wén een' tooverés, óf ongebooren wyf¹⁰⁰³

 

Een kind vreet, én het weêr trékt leevend uit haar lyf.

1005

Al, wat geen nut geeft, kan den ouden niet behaagen,

 

Al, wat vermaak dérft, kan de jonkheid niet verdraagen;

 

Wie dan vermaaklyk sticht, én stichtelyk vermaakt,

 

Heeft nét op 't middelpunt van 't waare wit geraakt.^1007-81008

 

Een Boekverkooper raakt mét winst van zulke boeken;¹⁰⁰⁹

983 oktaaf: achtste als rekenkundige term. Deze betekenis niet in WNT.

984-5 Dat gaat braaf is object van roept man én maagd (= iedereen).

987 Rabat: korting wegens kontante betaling.

988 Barat: niet in WNT. Van Dale-Kruyskamp⁸ vermeldt s.v. baratta: kopen op krediet om het gekochte dadelijk weer à contant te verkopen zonder de leverancier te betalen.

990 de zinnen: de geest.

993 Weergave van de beroemde uitspraak: aut prodesse volunt aut delectare poetae.

994 vrucht: profijt.

996 haast: snel.

1003 ongebooren wyf: s.v. ongeboren geeft WNT als tweede betekenis: van lage geboorte. Of doelt Pels op een niet door normale geboorte ontstane vrouwenfiguur als een godin of heks??

1007-8 Vrije vertaling van: Omne tulit punctum qui miscuit utile dulci. Het lijkt erop, gezien zijn gebruik van middelpunt, dat Pels zijn commentaar hier niet heeft gebruikt; daar wordt tenminste duidelijk uitgelegd dat de punctum een stemteken is, zodat beter vertaald kan worden: hij krijgt ieders stem die etc.

1008 wit: doel.

1009 raakt...van: kwijt raken.

[p. 99]

1010

Want and're Landen gaan zy over zé bezoeken,

 

En rékken eeuwen lang 's bekénden schryvers eer.

 

Niet dat ik een gedicht juist zo volmaakt begeer,

 

Dat ik geen misslag in den dichter zou verschoonen.

 

In 't luitslaan geeft somtyds een' snaar wél and're toonen,

1015

Als hart, én hand begeert; men grypt by aventuur,¹⁰¹⁵

 

Al dénkt men in B mól te grypen, in B duur:

 

Ook tréft de pyl niet steeds, daar oog, én boog op mikken.

 

Dus weet ik ééne vlék, óf twé wel in te schikken,¹⁰¹⁸

 

Die uit verzuimenis, óf 's ménschen zwakheid spruit;

1020

Steekt maar het grootste deel des wérks voortréflyk uit.

 

Maar, éveneens gelyk een drukker, óf een zetter

 

Gansch onverschoonlyk is, die in een' zélfde létter,

 

Al is 't hém ménigmaal gezégd, geduurig mist;

 

En zo belachlyk, als ons schynt een luitenist,

1025

Die altyd misslaat op een' zélfde snaar; zo éven¹⁰²⁵

 

Dunkt me een pöeet te zyn, die lós, én onbedreeven

 

Rymt by de tast, om wien ik mét verwond'ring lach,

 

Heeft hy een vaers, óf twé, dat door de beugel mag:

 

En 't moeit me in 't hart, als Hoofd, óf Vondel somtyds missen;¹⁰²⁹

1030

Dóch in een groot wérk mag men zich wél ééns vergissen.

 

Verbeeld u het gedicht gelyk een schildery.

 

't Eén staat zeer wél van vérre, én 't ander van naby;¹⁰³²

 

Dat zal in 't duister bést, dit bést in 't licht behaagen,

 

't Geen 't keurig oordeel van een' kénner kan verdraagen;¹⁰³⁴

1035

Dat staat ons ééns aan, dit zo ménigmaal men 't ziet.

 

O braave Zoons, hoewél ge in 't wit, daar gy op schiet,

 

De wég na kunst, én deugd, geleid wordt door uw' Vader;

 

En zélf door uw vernuft betoont, een' vrugtbaare ader

 

Dier milde bron te zyn, verwérpt tóch, nóch veracht

1040

Deez' nutte lés niet; maar houdt die in uw gedacht.

 

In veele zaaken wordt iets middelbaars geleeden.¹⁰⁴¹

 

Dus mag een pleiter, schoon hy niet zo rijk van réden¹⁰⁴²

1015 by aventuur: per ongeluk.

1018 inschikken: toelaten, verschonen WNT VI, 1890.

1025 zo éven: juist zo.

1029 't moeit me in 't hart: het doet me pijn.

1032 Het ene kan men het best van veraf, het andere van dichtbij bekijken.

1034 't Geen...verdraagen: behoort bij dit (vs. 1033).

1041 middelbaars: middelmatigs.

1042 rijk van réden: welbespraakt.

[p. 100]

 

Is, als la Mine, én hy de kunst juist niet verstaat,¹⁰⁴³

 

Als Hóp, wél doorgaan voor een' gaauwen Advokaat.¹⁰⁴⁴

1045

Maar zyt ge een middelbaar pöeet, een tusschenlooper,¹⁰⁴⁵

 

Gy wordt veracht van klérk, van leek, ja boekverkooper.¹⁰⁴⁶

 

Als ge op een tréflyk maal veel' Heeren had genood,

 

En daar een vidd'ler van den Overtoom ontboodt,¹⁰⁴⁸

 

Om op te zaagen, én uw' schaffer liet belasten,¹⁰⁴⁹

1050

Verrótte Ansjovis, weeke Olyven aan uw' gasten

 

Te disschen, daar al dit niet noodig was geschaft,¹⁰⁵¹

 

Wierdt gy niet uitgelacht mét réden, én bestraft;

 

Omdat gy al 't vermaak der gasten door dien sléchten

 

Onnooz'len speelman, én verdorven' bygeréchten

1055

Verbande, én zélf onteerde uw groot, én kóstlyk maal.

 

't Is mét de Dichtkunst zo, als mét een braaf onthaal;¹⁰⁵⁶

 

Zy is gevonden, om de zielen te vermaaken;

 

Wykt zy van 't hoogste, zy zal in den afgrond raaken.

 

Die niet kan schérmen, slaat zyn' hand niet aan 't florét;

1060

Die niet kan danssen, houdt zich buiten het ballét,

 

Opdat mét réden hém de omstaaners niet begékken.

 

Eén échter, die 't niet kan, wil méde aan 't rymen trékken.

 

En waarom niet? hy is van tréffelyk geslacht,¹⁰⁶³

 

Van groote midd'len, van geen schéllemstuk verdacht.¹⁰⁶⁴

1065

Dóch, gy, dicht niets, zo gy Natuur niet hébt te voordeel;

 

Gelyk ik weet, dat zulks uw' neiging is, én oordeel;

 

Of hébt gy eertyds iets geschreeven, dat het oor

1043 la Mine: 20 november 1622 werd Jacques de la Myne in de Waalse kerk gedoopt. In mei 1646 werd hij te Leiden ingeschreven als student in de rechten (mededeling Archiefdienst van Amsterdam).

1044 Hóp: Mr. Cornelis Hop, geb. 26 maart 1620 te Amsterdam. Na zijn rechtenstudie vestigde hij zich in zijn geboortestad, waar hij een van de drukste practijken kreeg. In 1675 werd hij benoemd als lid van de Hoge Raad (NNBW II, 600-601). Bij het verschijnen van Pels' werk was zijn naam als Amsterdams advocaat dus niet meer helemaal actueel; gaauw: schrander.

1045 tusschenlooper: dit is een bemiddelaar, in ongunstige zin ook een koppelaar. Voor de hier toch te verwachten betekenis van middelmatig mens heeft het WNT geen parallelplaatsen (mededeling van de redactie).

1046 klérk: geletterde.

1048 Overtoom: eertijds was daar een zeer bezochte uitspanningsplaats WNT s.v.

1049 opzaagen: op de viool spelen; schaffer: hofmeester; belasten: gelasten (nl. aan de bedienden).

1051 daar...geschaft: terwijl ge dit toch niet behoefde te serveren (omdat het maar bijgerechten zijn).

1056 braaf: voortreffelijk.

1063 van tréffelyk geslacht: van uitstekende afkomst.

1064 van groote midd'len: zeer bemiddeld.

[p. 101]

 

Van Schépen Six, én van uw' Vader 't eerst eens hoor,¹⁰⁶⁸

 

En 't myne; mag my zo veel eer, én gunst gelukken;

1070

En laat het dan nóch na de négen Jaar eerst drukken.

 

Wat niet in 't licht is, kunt ge altyd, indien 't behoort,

 

Verand'ren. Nimmer keert het eéns gesproken woord.

 

Voor 't ov'rig hoeft gy u der Dichtkunst niet te schaamen,¹⁰⁷³

 

Als óf zy kwaâlijk aan den Grooten zou betaamen.

1075

O neen; want Orpheus, zo in zyne tyd geacht,

 

Die tólk der Góden, heeft het ménschelyk geslacht

 

Door vaérzen afgeschrikt van moord, én beestig leeven;

 

Waarom die braave naam den héld is nagebleeven,

 

Dat hy de Leeuwen, én de Tygers témmen kon.^1078-79

1080

Ja vórst Amphion, die oud Thébe zélf begon

 

Te bouwen, kreeg die naam, dat hy de harde steenen

 

Kon leiden door zyn' luit, én vleijend dicht waar heenen

 

Hy wilde. In deeze kunst stak eertyds het verstand,

 

De magt, het récht, dat zy 't bezonder eigen van 't¹⁰⁸⁴

1085

Gemeen, én 't heilig van 't onheilig onderscheidde;

 

Ja de ongebondene in hét wéttig huuwlyk leidde;

 

Het huuwlyk naauw verbond door voorrécht, én door straf;¹⁰⁸⁷

 

Geheele stéden bouwde, én 't vólk hunn' wétten gaf.^1082-88

 

Dit zyn de trappen, dit de middelen, én wégen,

1090

Daar dicht, én dichters zulk eene eernaam door verkreegen.

 

Een' wyl na deeze kwam de uitsteekende Homeer,

 

Daar na Tyrthaeus, om het manlyk hart tót eer¹⁰⁹²

 

Van oorlógsdaaden op te hitzen, én te wétten¹⁰⁹³

1068 Schépen Six: hiermee is ongetwijfeld bedoeld Jan Six (1618-1700), bekend kunstbeschermer, o.a. vriend van Vondel, zelf ook dichter, herhaalde malen schepen en ook burgemeester van Amsterdam. Uiteraard goed bekend met de Geelvinken. Cf. J.F.M. Sterck, Oorkonden over Vondel en zijn kring, 1918, p. 291-96.

1073 vv. Veel nadrukkelijker nog dan Horatius betoogt Pels dat dichtkunst ook voor notabelen een achtenswaardige tijdbesteding is. Cf. vs. 1073-4 en 1105-6. De lof van de dichtkunst die Horatius hier geeft, heeft een zeer lange traditie gekregen. Christelijk traditioneel is het dat Pels er een rij bijbelse dichters aan toevoegt. Ook de ‘wég des leevens’, die eveneens bij Horatius voorkomt (AP 404 et vitae monstrata via est) is door Pels voor de christelijke dichtkunst geannexeerd.

1078-79 Deze symbolische verklaring van de mythe is eveneens bij Horatius te vinden.

1084 't byzonder eigen: het particulier eigendom.

1087 Het huwelijk als instituut krachtig maakte door er privileges aan te verbinden en door straf op echtbreuk te stellen.

1082-88 De poëzie gaat aan de filosofie als levenskunst vooraf.

1092 Tyrthaeus: dichter uit Attica die marsliederen en vaderlandse gedichten schreef om de Spartaanse jeugd in de strijd te bezielen.

1093 wétten: scherpen.

[p. 102]

 

Door vaerzen. 't Gódlyk woord liet zich in vaerzen zétten,

1095

Door koning David, én door koning Salomon,¹⁰⁹⁵

 

Door Mozes, Mirrhiam, Marie, én Simeon.¹⁰⁹⁶

 

In lófgedichten wordt Góds naam alom gepreezen

 

Op maat, én ons de wég des leevens aangeweezen.

 

En niet alleen schuilt eer, maar voordeel in die kunst;

1100

Want veele hébben in der grooten Heeren gunst

 

Zich ingewikkeld door voortréffelyke dichten.¹¹⁰¹

 

En éndelyk is ook het Schouwspel, tót verlichten

 

Van langen arbeid, én 't verkwikken van den geest,

 

In zórgen afgesloofd, op maat gestéld geweest.

1105

Bezéf nu, óf gy u der Dichtkunst hoeft te schaamen,

 

Als óf zy kwaâlyk aan den Grooten zou betaamen.

 

Men heeft van ouds getwist, én twist nóch op dit uur,¹¹⁰⁷

 

Of iemand dichter wordt door kunst, óf door Natuur.

 

Voor my, ik oordeel, wien de Zanggódinnen haaten,¹¹⁰⁹

1110

Dat hém nóch oeffening, nóch blókken iets zal baaten:¹¹¹⁰

 

Ook is 'er, dunkt me, niets van waerde aan de and're kant

 

Te hoopen van een gaauw, maar onbeschaafd verstand:

 

De een heeft des and'ren hulp van doen; een' vruchtbaare ader

 

Zo van natuur, als kunst behooren beij te gader

1115

Verzéld te weezen, eer men in 't beroemd getal^1113-15

 

De grootste Dichteren een' plaats verkrygen zal.¹¹¹⁶

 

Veel' hitte, én koude moest wel in zyn' jonkheid lyden;

 

Veel doen, veel uitstaan: zich van wyn, én vrouwen myden,

 

Die by den ouden zich het worst'len onderwond;¹¹¹⁹

1120

Of sléchts na de eerkrans van een' wéddelooper stond.

 

Men wordt mét kracht, mét geest; maar niet mét kunst gebooren.

 

Als we iemand heerlyk op het órgel speelen hooren,

1095 David: dichter van psalmen; Salomo: dichter van het Hooglied.

1096 Mozes: dichter van ps. 90; Mirrhiam: zuster van Mozes, zong een in de bijbel overgeleverd lied na de doortocht van de Israëlieten door de Rode Zee; Marie: Maria, moeder van Jezus, zong een lied toen haar de geboorte was aangekondigd; Simeon: zong een lofzang toen Jezus voor 't eerst in de tempel werd gebracht.

1101 zich ingewikkeld: zich gedrongen WNT VI, 2174.

1107 Voor de opvattingen inzake het probleem of een dichter door de natuur of door de kunst wordt gevormd vgl. Bray a.w. p. 85-98. Vondel vat het hier gegeven standpunt bondig samen in zijn Aenleidinge: Natuur baert den Dichter; de kunst voedt hem op.

1109 Voor my: wat mij aangaat.

1110 blókken: ijverig studeren.

1113-15 Een wat moeizame constructie. Bedoeld is: een vruchtbare ader van natuur en een vruchtbare ader van kunst behoren samen te gaan.

1116 De: lees: Der (zo in ed. 1694).

1119 zich onderwond: zich toelegde op.

[p. 103]

 

Die heeft zyn' meester lang gediend, gevierd, geëerd,

 

Zyn' konst na lange tyd mét groote vlyt geleerd.

1125

Maar nu, nu is 't genoeg, dat iemand sléchts durft zéggen,

 

'k Maak wond're vaerzen, 'k wil by niemand achterléggen,

 

Of minder weezen, als een ander, gewaardeerd.¹¹²⁷

 

Ik kan 't gelyk de béste, al héb ik 't niet geleerd.

 

Gelyk Plakkaris 't vólk by één lókt om te koopen,¹¹²⁹

1130

Zo lókt zyn' vleijers, om na 't snood gewin te loopen,

 

Een dichter wél begoed, voorzien van land, én zand,¹¹³¹

 

Van reede pénningen, én brieven op het Land.¹¹³²

 

Indien die rykaard dan wat mild is in bankétten

 

Te geeven, én somtyds zyn' gasten zacht te zétten;¹¹³⁴

1135

Of bórg blyft voor een' bloed, die niet betaalen kan,¹¹³⁵

 

En dus de maaners paait van deezen armen man;¹¹³⁶

 

Of iemand weet door hulp van nichten, én van neeven¹¹³⁷

 

Een pleit te winnen, een óffiesitje kan geeven:¹¹³⁸

 

Het zal me nieuw doen, heeft die rykaard het beleid,¹¹³⁹

1140

Dat hy een' schynvriend van een' waaren onderscheidt.

 

Gy dan, myn' Heeren, hébt ge aan iemand iets geschonken,

 

Of wilt ge iets schénken, ziet wél voor u, dat hy dronken¹¹⁴²

 

Van blydschap, over uw gedicht geen oordeel vél:

 

Want hy zal blindelings uitschreeuwen, tréflyk, wél,

1145

Puik, heerlyk; hij zal van verwondering bestérven,¹¹⁴⁵

 

Opspringen, stampen; én, gelyk als ménigwérven

 

Eens buurwyfs droefheid in een rouwhuis grooter schynt,

 

Als dien 't verlies eens mans, óf vaders waarlyk pynt;

 

Zo wordt een vleijer, om een' plasdank, in uwe oogen¹¹⁴⁹

1150

Meer, als die waarlyk uw' gedichten acht, bewoogen.

1127 of minder dan een ander gewaardeerd worden.

1129 Plakkáris: schertsende vervorming van plakker naar het voorbeeld van secretaris etc. Eertijds in gebruik voor aanplakker, stadsplakker. WNT XII, 2205.

1131 wél begoed: in goeden doen; land, én zand: bebouwde en onbebouwde grond WNT VIII, 974.

1132 reede pénningen: contanten; brieven: geldswaardige papieren; op het Land: behoort bij lókt (1130).

1134 zacht zétten: vaste uitdrukking waarvan de betekenis in de buurt van onthalen, toegeven zal liggen (mededeling redactie WNT).

1135 bloed: arme kerel.

1136 maaners: schuldeisers.

1137 iemand: meew. voorwerp! Onderwerp blijft steeds: die rijkaard.

1138 óffiesitje: baantje.

1139 het doet me nieuw: het verbaast me WNT IX, 1969; beleid: inzicht.

1142 ziet wél voor u: kijk er wel voor uit.

1145 bestérven: ‘doodsbleek’ worden.

1149 om een' plasdank: in de hoop op een fooi.

[p. 104]

 

De Grooten, om het hart van iemand door te zien,

 

En af te meeten, óf hy hunne gunst verdien',

 

Onthaalen hém, doen hém mét groote glazen toeven,¹¹⁵³

 

En stéllen door de wyn zyn hoofd op losse schroeven.

1155

Gy ook, als ge op uw wérk eens anders oordeel vérgt,¹¹⁵⁵

 

Lét, óf zyn lamm'retong een vóssenhart verbérgt,

 

Of récht ronduit spreekt; óf hy vriend is, óf verleijer.

 

Indien gy een gedicht vertoont aan Dókter Meijer,¹¹⁵⁸

 

Die zal u zéggen, daar, verbéter dit, én dat.

1160

Geeft gy tót antwoord, 'k héb al veel papiers beklad,

 

En twé, drymaal verzócht, óf ik het kon vermaaken;

 

Maar na vergeefsche vlyt myne arbeid moeten staaken.

 

Wél, zégt hy, kunt gy 't niet verand'ren, schrab het uit;

 

Of smeê het, én hérsmeê 't zo lang, tót dat het sluit'.

1165

Maar, zo ge liever, dan verbét'ren, uw' gebréken

 

Wilt voorstaan, zal hy niet een énkel woord meer spreeken,¹¹⁶⁶

 

Nóch ydel wérk doen; maar hy gunt u mét uw' pop

 

Alleen te speelen naar uw' zin, én schiet u op.¹¹⁶⁸

 

Wie wys is, én de plicht eens wyzen wil betrachten,

1170

Zal al, wat kunstloos is, bestraffen, én verachten,

 

Den vaerzen, die hy hard, onsierelyk, óf gróf,

 

Of al te zeer gesmukt, óf dubbelzinnig, óf¹¹⁷²

 

Te duister vind, zal hy een' schrab, een teiken geeven,

 

En heel vrymoediglyk berispen durven; éven

1175

Als 't Kunstgenootschap, door de zinspreuk, én de prént¹¹⁷⁵

 

Van Nihil arduum volentibus bekénd.¹¹⁷⁶

 

Die zéggen nooit, zou ik een' vrind om beuz'len steuren?¹¹⁷⁷

 

Voorzéker, érnstig kwaad spruit vaak uit zulke leuren;¹¹⁷⁸

 

Als hy, die anders was geacht by wyze liên,¹¹⁷⁹

1180

Nu om zyn' vaerzen voor een' gék wordt aangezien.

1153 toeven: tracteren.

1155 vérgt: vraagt.

1158 vv. Over de practijk van het betuttelen vgl. Van Hamel p. 181v.
Dókter Meijer: Dr. Lod. Meyer, Pels' vriend en oprichter van Nil volentibus arduum.

1166 voorstaan: verdedigen.

1168 iem. opschieten: iem. in de steek laten, laten schieten WNT XI, 1158.

1172 gesmukt: opgesierd.

1175 de prént: verschillende vormen van het vignet van Nil (een man die een steile rots beklimt om daar een lauwertak te plukken) zijn afgebeeld in de Platenatlas bij de Nederlandse literatuurgeschiedenis door Poelhekke en De Vooys, Groningen-Den Haag 1916², nr. 96, 98, 100.

1176 nihil arduum volentibus: niets is te moeilijk (te steil) voor hen die willen.

1177 beuz'len: kleinigheden; steuren: boos maken.

1178 leuren: lorren, prullen.

1179 Als: bijvoorbeeld als.

[p. 105]

 

Gelyk men iemand schuuwt, die dol, óf die bezeeten,

 

Of schurrefd is, óf van een' dollen hond gebeeten,¹¹⁸²

 

Zo mydt, die wys is, zulk een' raazenden pöeet,

 

Opdat hy hém niet smétte, óf aandoe eenig leed.

1185

Het graauw, de jongens zyn op hém als uitgelaaten.

 

Als deeze nu, terwyl hy, zwérvend' langs de straaten,

 

Zyn' weidsche vaerzen braakt, én opsnydt, gansch vervoerd,¹¹⁸⁷

 

Gelyk een vogelaar, die op de vogels loert,

 

Valt in een' put, óf kuil; al roept hy, burgers, vrinden,

1190

Hélpt! hélpt! hy zal nóch hulp, nóch médelyden vinden.

 

Zo iemand mét een touw aanloopen komt, én wil

 

Hém hélpen, dien zal ik dit zéggen, houd u stil,

 

Hoe kunt gy raaden, óf mét willen, én mét weeten

 

De man zich zélf niet heeft in deeze put gesmeeten,

1195

En al gebérgd wil zyn; 'k zal hém mét eenen gaan¹¹⁹⁵

 

Het sprookje van Pöeet Empédoclés verslaan,¹¹⁹⁶

 

Die, om onstérflyk, én een Gód geacht te weezen,

 

In Etnaas vuurkólk sprong koels moeds, én zonder vreezen.^1197-981198

 

Men gunn' den Dicht'ren dan 't vermaak, het stâ hén vry

1200

Te sneuv'len in hunn' waan, én zótte raazerny;

 

Want iemand tégen wil, én dank, in 't leeven spaaren

 

Is, óf men 't iemand nam, die 't gaeren zou bewaaren.

 

't Is 't eerst niet, dat hy in een' put viel, én al is 't,¹²⁰³

 

Dat gy meêdoogend hém daar uit hélpt, ô! gy mist!

1205

Indien ge dénkt, dat hy zyn' zótheid ooit zal dérven,

 

En dolle drift, om een' vermaarde dood te stérven.

 

Ook weet men niet, waarom hy zich in 't rymen steekt,

 

En dag, én nacht zyn hoofd mét vaerzemaaken breekt;

 

Of hy zyn' handen aan zyne ouders heeft geschonden,

1182 schurrefd: schurftig WNT XIV, 1218.

1187 opsnydt: overdreven voordraagt.

1195 En...zyn: en of hij wel gered wil worden.

1196 sprookje: verhaaltje; Empédoclés: dichter en natuurfilosoof 5e eeuw voor Chr. verslaan: vertellen.

1197-98 Een bekend verhaal, o.a. te vinden bij Diogenes Laërtius, Uilen van Athene, Amst. z.j. p. 215.

1198 koels moeds: koelbloedig.

1203 't Is 't eerst niet: het is niet voor het eerst.

[p. 106]

1210

Of zich bezoedeld mét afgrysselyker zonden.^1207-10

 

Dóch 't zy daar meê, zo 't wil; hy raast. En éven, als

 

Een' beer, die zyne boeij' gescheurd heeft van den hals;

 

Zo doet die moeijelyke opsnyer voor hém vlieden

 

Geleerde, én ongeleerde; óf houdt, én moordt de lieden,

1215

Indien hy ze achterhaalt, wier vél hy niet verlaat,

 

Dan van hun bloed, als een bloedzuiger, eerst verzaad.

1207-10 Het is denkbaar dat de dichterskrankzinnigheid het gevolg is van een of andere gruwelijke zonde!