Het avontuurlijk uitzicht. Een essay over literatuur en kritiek

[p. 63]

X

Het werk van Raymond Williams en Richard Hoggart is voor de literaire kritiek zo bruikbaar omdat zij, ondanks hun sociologische aandacht, de literatuur open houden en er geen onzinnige eisen aan stellen. Die openheid blijft gehandhaafd omdat zij de ideeën in een roman, gedicht of essay niet zien als dé ideeën, maar als dingen die een verschuiving van betekenis kunnen ondergaan in de tijd, en omdat die ideeën niet door elke schrijver op dezelfde manier worden gebruikt. Williams maakte een woordenboek van ideeën, Keywords, waarin hij de verschillende en verschuivende betekenissen van woorden als vervreemding, democratie, kritiek, bourgeois, civilisatie, collectief, gelijkheid, formalisme, kapitalisme, kunst, natuur, individu, samenleving, werk, persoonlijkheid, progressief, romantisch, orginaliteit, organisch, reactionair, psychologisch, theorie, subjectiviteit enz. beschrijft. Het zijn cruciale woorden in het denken en de literatuur, waarvan de betekenis afhangt van de tijd, de plaats en de omstandigheden waarin ze worden gebruikt. Men kan eraan zien dat de essentie van het denken, ook in de literatuur, niet te fixeren is door een wetenschap, maar dat het om beweeglijke ideeën gaat. Het feit dat de betekenissen verschillen en verschuiven wil niet zeggen dat men zich op drijfzand bevindt,

[p. 64]

want daar zijn die ideeën op een bepaalde tijd en plaats te veel voor geïntegreerd in de mensen. Maar ze liggen niet vast.

Elke schrijver heeft zulke ideeën in zijn hoofd: hij heeft ze onbewust en/of hij kiest ze en ontwikkelt ze tot iets dat alleen voor hem kenmerkend is. Ze kunnen samenvallen met de heersende betekenis, ze kunnen eraan tegengesteld zijn. Hij wendt ze aan als hij aan de dingen denkt waarover hij wil schrijven. Hoeveel opvattingen over de ‘werkelijkheid’ zijn er niet, terwijl elke schrijver terecht denkt dat zijn opvatting van de werkelijkheid de juiste of de meest adequate is. Maar zodra hij weet dat het voor zijn zelfhandhaving noodzakelijk is om een opvatting over de werkelijkheid te hebben, zal hij stevig beginnen te denken, desnoods op z'n Bears met het vermoeide hoofd tussen beide handen, en dat zal dan later in zijn werk te merken zijn. Een literair kritikus is er voor om dat dan weer naar voren te halen als karakteristiek voor die schrijver. Het zal dan aan de esthetische en vormende kwaliteiten van het boek liggen of het overtuigend is. Elke schrijver van betekenis blijkt na een paar boeken zijn persoonlijk patroon te bezitten dat men in delen kan uiteen leggen: thematisch, stilistisch, psychologisch, filosofisch. Dat allemaal samen maakt hem tot een interessant schrijver. De veronderstelling die hieraan ten grondslag ligt is dat een schrijver met zijn volle verstand te werk gaat en dat hij iets wil laten zien dat betekenis heeft.

Dat ‘persoonlijk patroon’ heeft, omdat het door denkwerk, het ‘articuleren’ van gevoelens en sensitiviteit tot stand is gekomen, zijn verbindingen met de werkelijkheid; het is immers ontstaan door na te denken over de

[p. 65]

werkelijkheid. Het is een ‘patroon’ omdat de verschillende elementen op een bepaalde manier met elkaar samenhangen, waardoor ze een schrijver stilistisch en thematisch onderscheiden van anderen. Maar zo'n patroon bestaat niet alleen uit ideeën die vóór alles met denken te maken hebben. Het ontstaat daarbij óók uit tot ideeën geworden gevoelens, die ongeveer het hart van het patroon vormen. Het zijn zulke, minder harde en subtielere ideeën, die het dichts bij de schrijver zelf staan omdat ze bij uitstek zijn verweven met gedachten en gevoelens die hij al heeft op het moment dat hij gaat denken.

In de literatuurwetenschap heeft altijd de neiging bestaan om de literatuur te reduceren tot een aantal kernthema's als liefde en dood. Bij dit reductionisme gaat de grote verscheidenheid van thema's in de literatuur verloren. Bij een thematische analyse wordt meestal ook te weinig onderzocht hoe een thema is opgebouwd, uit welke componenten het bestaat. Eén van de nuanceringen die men moet aanbrengen is het onderscheid en de verwevenheid van de meer persoonlijke en de culturele ideeën, die in hun verlengde liggen. De tot ideeën geworden gevoelens en emoties doordringen de culturele ideeën: het gaat dan om obsessies, gevoelens van superioriteit, inferioriteit, melancholie, schuld, tragiek, paradox, of om pessimisme, optimisme, estheticisme, fatalisme enz. Er is altijd sprake van wisselwerking tussen persoonlijke en culturele ideeën en ze zijn met elkaar in discussie. Daardoor ontstaat een spanning waarvan het schrijven zelf de neerslag is.

De relatie die de ideeën die tot het persoonlijke patroon behoren hebben met de culturele en ideologisch getinte

[p. 66]

sleutelbegrippen van Raymond Williams is bepalend voor het gehalte van een roman of gedicht. De afwezigheid van een conflict tussen die twee is typerend voor het proza van de jaren zeventig, zodat er gesproken kon worden van Hollands binnenkamer-realisme. De schrijvers trokken zich terug binnen hun persoonlijk patroon en cultiveerden de kleine thema's. Enkelen waren in staat om die thema's te vergroten door ze uit te buiten en het inzicht te intensiveren, maar de meesten stelden zich tevreden met wat gedachteloos voor de hand lag. Het cultureel patroon was afwezig in de gedachtenwereld van schrijvers in de eerste helft van de jaren zeventig. Er was gebrek aan cultuurhistorisch bewustzijn, waardoor ze zich, bijvoorbeeld, de kans lieten ontnemen om uit de ervaringen die menigeen opdeed aan het eind van de jaren zestig, toen politiek en cultuur elkaar troffen, om te vormen tot literatuur. Het ontbreken van een intellectuele, en dat betekende in hoge mate literaire, greep op verschijnselen en gebeurtenissen bij schrijvers werd manifest.

Literatuur van betekenis zal, juist in het cultureel klimaat van de jaren zeventig, alleen kunnen ontstaan als schrijvers de juiste verhouding weten te vinden tussen persoonlijke sentimenten en ideeën en algemener opvattingen en ideologieën. In het hoofd van een schrijver zouden ze verweven moeten zijn zodat hij zijn eigen accenten kan aanbrengen. Zijn literaire verbeelding moet een manier vinden om de elementen met elkaar in verband te brengen, ze zo te combineren dat het is alsof het ene element niet zonder het andere kan: omdat ze logisch in elkaar overlopen, een nuance aanbrengen of een tegenstelling vormen. Dat gebeurt door personages,

[p. 67]

gezichtspunten, geleidelijke ontwikkeling, gedachtenstromen, rol van de verteller, situaties, hoofdpersoon en bijfiguren. Daardoor wordt een roman een samengesteld organisme, waaraan men de manier van verbeelden en de manier van denken kan aflezen.

Wat men literaire verbeelding noemt is een combinatie van de juiste ideeën en de juiste vorm: door deze identiteit vloeien ze in elkaar over. Een boek is meestal niet geslaagd omdat een schrijver onvoldoende greep heeft op zijn ideeën, of ze zelfs helemaal niet heeft. Een boek is meestal goed of interessant wanneer het samenhangend en gecompliceerd is. Het betekent dat de verbeelding van de schrijver gewerkt heeft met het soort cruciale ideeën die hiervoor zijn genoemd. Als iets gecompliceerd maar samenhangend is wordt de betekenis pas langzaam duidelijk, omdat de lezer aangenaam aan het werk gezet wordt om iets toe te voegen dat er niet is. Er ontbreekt altijd iets. De lezer zoekt tijdens het lezen iets dat hij nog nooit gezien heeft, maar hij zoekt niet in het wilde weg. De schrijver geeft hem voldoende aanwijzingen door het samenhangende van zijn roman, verhaal of gedicht.

Een criterium als ‘gecompliceerd en samenhangend’ - dat ‘eenvoud’ niet uitsluit omdat eenvoud al snel heel gecompliceerd blijkt te zijn - gaat van de veronderstelling uit dat een schrijver flink gedacht heeft en weerstanden heeft moeten overwinnen. Dat geeft de smaak van integriteit aan een boek. De schrijver is niet over één nacht ijs gegaan. In één van zijn essays omschrijft Lionel Trilling het zo: ‘In any extended work of literature, the aesthetic effect depends in large degree upon intellectual power, upon the amount and recalcitrance of the material the mind works on, and upon the mind's succes in

[p. 68]

mastering the large material.’ Trilling spreekt niet voor niets van ‘aesthetic effect’, want het resultaat van al het geblok is dat de lezer overtuigd wordt. Op dat niveau mag men de chemische reactie in het hoofd van een lezer ‘esthetisch’ noemen; tenslotte is het dan alsof schrijver en lezer intellectuele honingpotten uitwisselen.