Het avontuurlijk uitzicht. Een essay over literatuur en kritiek

[p. 69]

XI

Kees Fens is bijzonder gesteld op het werk van T.S. Eliot. In Tussentijds staat een lang essay over het gedicht Journey of the Magi, omdat daarin ook sprake is van iemand ‘die geen zin kan geven aan zijn huidige situatie’ en daarom op weg gaat ‘naar het nieuwe leven in de verte.’ Maar Eliot schreef wel essays over algemene onderwerpen, zoals zijn aantekeningen om tot een definitie van cultuur te komen aan de hand van nogal traditionalistische, conservatief-christelijke uitgangspunten. Zijn bedoeling was om een verband tussen cultuur en religie aan te tonen. In The Function of Criticism is van een verband ergens tussen echter helemaal geen sprake, laat staan tussen de literatuur en de werkelijkheid. Eliot beperkt de functie van de kritiek tot een aantal taken die op zichzelf zonder twijfel een voorwaarde zijn voor adequate literaire kritiek: kritiek wil volgens hem zeggen ‘the elucidation of works of art and the correction of taste’, ‘the commentation and exposition of works of art’ en ‘comparison and analysis’. Maar hier blijft het bij, en hier moet de kritikus zijn ‘true fulfilment’ in vinden: ‘The critical activity finds its highest, its true fulfilment in a kind of union with creation in the labour of the artist.’ Dit wil zeggen: hij moet in het gedicht - daar denkt Eliot altijd alleen maar aan - kruipen en zo ijverig

[p. 70]

lezen dat hij in het gedicht opgaat. Men hoeft zich nu niet meer af te vragen waar de talloze studenten zijn gebleven die hun scriptie over T.S. Eliot hebben geschreven en waar je nooit meer iets van hoort: opgegeten. Wat Eliot over de functie van de kritiek dacht had veel te maken met zijn religie. Een ‘mening’ wordt van de kritikus niet verwacht, integendeel: ‘the real corrupters are those who supply opinion or fancy’. In het vervolg van dit citaat moeten Goethe en Coleridge het ontgelden, omdat zij wel eens meningen hadden. Eliot gebruikt het woord ‘supply’, alsof een kritikus zijn mening nog even toevoegt, inplaats van met redenen omkleedt. Interpretatie is evenmin legitiem voor Eliot; wat de kritikus, deze sloof van de dichter, mag doen is ‘putting the reader in possession of facts which he would otherwise have missed.’ Dit doet vermoeden dat de kritikus bij elke lezer moet vragen of hij misschien iets gemist heeft, zo ja dan kan de kritikus in zijn buidel tasten en het hem aanbieden. Het lezersbestand zou dan in rayons verdeeld moeten worden, zodat elke kritikus zijn eigen gebied kan bestrijken: hij is dan een soort loodgieter voor missing links. Strikt genomen zou het binnen Eliot's opvatting van kritiek niet mogelijk zijn van zijn lange gedicht The Waste Land te zeggen, zoals Samuel Hynes gedaan heeft, dat het de ‘essential vision of the post-war world’ weergaf en die betekenis had voor de generatie van W.H. Auden en Evelyn Waugh.

Eliot sneed met zijn essay ‘The Function of Criticism’ een goede Engelse traditie in de kritiek af die was ontstaan onder invloed van wat Matthew Arnold in Culture and Anarchy en vooral in The Function of Criticism at the Present Time (1865) had geschreven. Arnold, die de reli-

[p. 71]

gie zag verdwijnen om plaats te maken voor de verbeelding, vatte kritiek veel ruimer op dan later Eliot en F.R. Leavis zouden doen. Omdat hij hierbij niet alleen aan literatuur dacht, was het voor hem vóór alles een manier om een cultureel klimaat te scheppen, en volgens hem was dat ook een voorwaarde voor het ontstaan van belangrijke kunstwerken: kritiek was ‘a means of preparation’, ‘its really constitute, a quickening and sustaining atmosphere of great value.’ In zo'n culturele atmosfeer ontstaan ideeën die het niveau omschrijven waarop een roman of schilderij een duurzame betekenis binnen de cultuur kan krijgen. Zij suggereren de criteria van kwaliteit; die criteria ontstaan door rekening te houden met verschillende maatschappelijke en culturele eisen, denkbeelden en gevoelens. Vandaar dat Arnold ‘the business of the critical power’ ruim, maar niet oceanisch situeerde ‘in all branches of knowledge, theology, philosophy, history, art, science.’

Arnolds definitie van ‘criticism’ bevat een element dat enigszins in tegenspraak lijkt met andere uitspraken en ook met de aard van zijn eigen werk. Zijn definitie luidt: ‘criticism: a disinterested endeavour to learn and propagate the best that is known and thought in the world’. Het woord in deze definitie dat problemen in de praktijk geeft is ‘disinterestedness’, belangeloosheid. Men zou er een soort afzijdigheid in kunnen lezen waarvan geen sprake is. Wat Arnold bedoelde is dat men iets moet kunnen bestuderen zonder direct aan het praktische gebruik ervan te denken; het praktische gebruik ervan was een tweede stap. ‘This disinterested love of a free play of the mind on all subjects, for its own sake’ garandeerde voor hem het ontstaan van nieuwe ideeën. Edward Bear beves-

[p. 72]

tigde dit jaren later op zijn manier in een gesprek met Piglet. Dat was toen het probleem zich voordeed op welke plaats zij rustig en ongestoord van gedachten zouden kunnen wisselen, zonder dat een van de twee ver zou moeten lopen: zij besloten tot het instellen van een Thoughtful Spot, een denkplek. Daar zittend beoefenden zij, wat Arnold noemt, de ‘love of a free play of the mind on all subjects’, zodat ze bijvoorbeeld ‘a Friendly Day’ konden bedenken. En met dat idee in hun hoofd gingen ze dan aan het werk, het waarschuwen van Eeyore, het helpen van Owl en zo meer. De invloed van Arnold op de denkbeelden van Bear is onmiskenbaar, men hoeft alleen maar aan Arnolds uitspraak te denken ‘that the mind may be made the source of great pleasure’.

De invloed van de New Critics en de literatuurwetenschap, die het liefst het Wetboek van de Literatuur zou willen introduceren, hebben de ideeën van Arnold op de achtergrond geschoven. Het gevolg was dat men niet meer wist wat te beginnen met de sociale, psychologische, filologische etc. aspecten in de literatuur. Wellek & Warren redeneren zigzaggend in de hoofdstukken waarin ze deze aspecten behandelen: in hun Theory of Literature hebben ze er niet veel moeite mee de naar wetenschap lonkende ‘hermeneutici’ te verwijten dat ze ‘fantastische kaartenhuizen’ over de literatuur heen bouwen. Maar zelf weten ze niet wat ze er mee aan moeten; eerst schrijven ze: ‘De waarde van bekendheid met de geschiedenis van de filosofie, en van het denken in het algemeen, voor de exegese van een poëtische tekst kan nauwelijks overschat worden’, maar een paar bladzijden verder: ‘Al deze criteria zijn zeker gebaseerd op een intellektualistisch misverstand, op een verwarring

[p. 73]

van filosofie en kunst, op een verkeerd begrip van de manier waarop ideeën in feite de literatuur binnendringen.’ Als Wellek & Warren van een ‘verkeerd begrip’ spreken zullen zij zelf wel weten hoe ideeën wél de literatuur binnendringen, maar dat is helemaal niet het geval: ‘De literatuuronderzoeker doet er beter aan zijn aandacht te richten op het concrete probleem dat nog niet opgelost is of zelfs maar op een adequate manier gesteld is: de vraag hoe ideeën eigenlijk in literatuur worden opgenomen.’ Dat het voor Wellek & Warren een probleem was en is komt omdat zij eisen aan de literatuur stellen waaraan niet voldaan kan worden. Het is toch eigenlijk een eenvoudige vraag die zij stellen, die te beantwoorden is als men in de literatuur geen wetten, maar bewegende ideeën-patronen wil zien. Wellek & Warren zien de ‘extrinsic approach’ nog als een probleem waar ze niet uitkomen, Maatje, Oversteegen en Verdaasdonk houden het buiten de deur. Austin Warren stelt het probleem nog eens aan de orde in een gesprek met Cleanth Brooks, de schrijver van Literary Criticism, a short history, en Understanding Fiction. Dat gesprek staat in ‘The Possibilities of Order’, een bundel essays die Brooks werd aangeboden bij zijn emeritaat in 1975. De New Critic zegt daarin dat hij nooit indifferent is geweest voor de filosofische, historische, psychologische enz. aspecten ondanks zijn gefixeerde aandacht op de ‘well-wrought text’, maar hij is er alleen nooit achter gekomen hoe hij deze zaken in zijn kritische werk moest integreren. Ook bij Brooks zien we de angst om iets te schrijven dat niet tot op het bot wetenschappelijk verantwoord lijkt. En dat terwijl dit een eis is waar de literatuur zich steeds aan onttrekt,

[p. 74]

de dans ontspringt om nog een mooiere te bedenken. Tot de puristen in de literatuur behoort ook F.R. Leavis, al is hij minder wereldvreemd en mag hij graag polemiseren. (Hij ziet het, niet onaardig, als ‘a duty as well as a pleasure.’) Hij noemde een bundel essays The Common Pursuit, een titel die hij ontleende aan deze uitspraak van T.S. Eliot: ‘The critic, if he is to justify his existence, should endeavour to discipline his personal prejudices and cranks - tares to which we are all subject - and compose his differences with as many of his fellows as possible, in the common pursuit of true judgement.’ Eliot omschrijft hier nog eens de taak van de kritikus als sloof, hij breidt die zelfs uit door te zeggen dat het het beste zou zijn als er een Gemeenschap van sloven ontstaat die hun leven moeten besteden aan het geven en nemen van stukjes ‘true judgement’. Maar Leavis heeft wel altijd duidelijk laten merken - zelfs in Culture and Environment (1933) - dat hij de hoofdsloof is die zal zeggen wat goed en slecht is; de anderen mogen achter hem aanlopen om het gebouw van true judgement schoon te houden.

Eliot gaat in zijn uitspraak van de veronderstelling uit dat kritici maar wat voor zich uitbazelen (wie zal ontkennen dat dat niet vaak het geval is) en dat ze opschrijven wat hun zonder overweging te binnen schiet. Maar zo is het niet, zei Edward Bear, en veegde deze stoffige gedachten uit zijn Thoughtful Spot.