Het avontuurlijk uitzicht. Een essay over literatuur en kritiek

[p. 51]

VIII

In zijn bundeling van artikelen Konfrontaties schrijft Vogelaar waarom hij een boek leest: ‘ik lees een literair werk om te zien wat voor beeld het van de maatschappelijke werkelijkheid presenteert, welke positie het, bedoeld of onbedoeld, inneemt; algemener geformuleerd: ik probeer te onderzoeken hoe ideologische strukturen en processen tot stand komen.’ Hiertegen heb ik geen enkel bezwaar; het is een van de in principe zinnige manieren om te lezen. Maar wat Vogelaar in deze zin vergeet te vermelden is de kwestie van de ‘partijdigheid’, waar hij het op andere plaatsen regelmatig over heeft. Als Vogelaar zich in zijn kritieken zou beperken tot het onderzoeken van ideologische strukturen, zouden zijn kritieken minder bot zijn en dan zou hij als kritikus geen harnas dragen waarin alleen door tralies in de helm zinnen worden toegelaten die een positief-marxistische instelling uitdrukken. Het is maar goed dat Vogelaar zwakke momenten heeft en zich daarin van zijn eigen periodieke botheid bewust is - zoals in een noot in genoemde bundel.

Vogelaar beperkt zich echter niet tot die ideologische strukturen, hij beoordeelt ook een boek naar de mate waarin het stelling neemt tegen de huidige produktiekrachten, de heersende betekenissen, de burgerlijke

[p. 52]

denk- en uitdrukkingstechnieken, de ekonomische en sociale onderdrukking en in hoeverre het voldoet aan de ‘revolutionaire geavanceerde literatuurproduktie’. Het ellendige van dit soort partijdigheid in de literatuur is de verstompende eenzijdigheid ervan. Vogelaar mag dan nog zo vaak beweren dat de marxistische literatuurkritiek juist alle facetten van de maatschappij wil bestuderen, in de praktijk is daar weinig van te merken, want dan zou er sprake zijn van een veel genuanceerder kritiek. Partijdigheid, om dat woord maar te gebruiken, moet in de literatuur veel ruimer worden opgevat: een schrijver is partijdig omdat hij weet wat hij wil schrijven en wat hem hoog zit, of wat hij wil laten zien. Als een schrijver zich van boven tot onder altijd bewust moest zijn van zijn maatschappelijke partijdigheid, zou hij scheef gaan lopen, want zo denkt hij niet als hij tenminste gehecht is aan nuances.

Vogelaar noemt het schrijven ‘een activiteit van de maatschappelijk bepaalde mens’, en dat doet hij omdat hij het eens is met het bekende axioma van de marxistische kunstopvatting dat staat in Karl Marx' Zur Kritik der Politischen Ökonomie: ‘Niet onze ideeën, dromen en fantasieën bepalen de wereld, maar omgekeerd: de werkelijkheid bepaalt onze verbeelding.’ Als een constatering uit het midden van de negentiende eeuw lijkt mij dit heel aannemelijk, maar het is onzin om meer dan een eeuw later, en in totaal andere omstandigheden - vooral voor wat toen de ‘arbeidersklasse’ heette - nog categorisch te zeggen dat dingen die mensen kunnen bedenken of willen de werkelijkheid niet bepalen. In grote delen van de samenleving is er een evenwicht aan het ontstaan, zodat de werkelijkheid bepaald wordt door de harde fei-

[p. 53]

ten én door de dromen, ideeën en fantasieën die mensen kunnen hebben. En de literatuur en de kunst behoren daarbij, zijn zelfs in staat zich van die harde feiten weinig aan te trekken. Daarom kan men nu niet zeggen dat ‘schrijven een activiteit is van de maatschappelijk bepaalde mens’, omdat die maatschappelijkheid betrekkelijk en in verschillende mate over schrijvers verdeeld is. Tientallen jaren is nu al gebleken dat literatuur die zich als geëngageerd opdringt zijn doel voorbijschiet. En dat doet ook Vogelaars zgn. ‘objectieve montage’ Ik in kapitaal, die in Het mes in het beeld staat; omdat eruit blijkt dat de kaarten van de samenleving voor Vogelaar definitief geschud zijn: er zijn kapitalisten en er zijn slachtoffers van deze heren. Het schrille en botte van zo'n montage ontstaat vooral door het gebrek aan satire, een middel waar Brecht wel mee wist te werken.

Zelfs Vogelaars bedoeling om ‘ideologische strukturen te onderzoeken’ in literatuur is een vergroving van het instrumentarium waarmee literatuur bekeken zou moeten worden. Een ideologie noemt hij ‘het geheel van denkbeelden die een bepaalde maatschappij nodig heeft om zich te rechtvaardigen.’ In deze definitie wordt ervan uitgegaan dat een roman of iets dat erop lijkt de ideologie van een ‘bepaalde maatschappij’ bevat; hij ziet dan over het hoofd dat het in de literatuur nogal vaak voorkomt dat er van ‘ideologie’ nauwelijks sprake is, hoogstens van ideeën, maar dat is weer wat anders. Wat is de ideologie in Kooimans De grote stilte? of in Doeschka Meijsings Robinson? Die is er niet of nauwelijks. Blijkbaar is het dan iets anders dat deze boeken interessant maakt: psychologie, een opvatting van de werkelijkheid, technische kwaliteiten, motieven, verwerking van ervaringen van de

[p. 54]

hoofdpersoon die niet alleen voor hem gelden, maar tot een menselijk en psychologisch patroon behoren. Voor deze andere elementen heeft Vogelaars materialistische literatuurkritiek geen oog omdat ze niet interessant genoeg zijn in het licht van de partijdigheid.

Op het gebied van de partijdigheid doen zich in de marxistische literatuurkritiek nog fantastischer sprookjes voor. In het tijdschrift Te Elfder Ure, waarvan Vogelaar redacteur is, stond eens (in 1971) een artikel van Kees Vollemans dat Produktiviteit als partijdigheid heette. In dit artikel levert de schrijver een bijdrage aan de analyse van ‘de doorwerking van het monopoliekapitalisme, ook in de bovenbouw instituten’. Dat deze zin geen bijdrage is aan het instituut dat voor de bevordering van het denken in Vollemans hoofd zit, is geen onderwerp van analyse voor hem geweest. Wel het verhaal Het ovale portret van Edgar Allan Poe, waarvan hij in dit artikel een interpretatie ten beste geeft. In dit verhaal, zo zal ik samenvatten, wordt de verteller geschokt door een portret van een jonge vrouw. Het staat in een nis in de torenkamer van een kasteel waar hij de nacht doorbrengt. In een catalogus leest hij hoe dit portret tot stand is gekomen. Het had hem getroffen door de ‘volstrekte natuurgetrouwheid.’ Het afgebeelde meisje was de vrouw van de schilder. Zij poseerde er tegen haar zin voor, omdat ze de kunst van haar man als een concurrent was gaan zien, want hij ging er helemaal in op. Tijdens het schilderen van het portret gaf hij zich geheel over aan zijn ‘dromerijen’ en zag daardoor niet dat zijn vrouw ondertussen wegkwijnde. Toen het doek klaar was stond de schilder een ogenblik in extase voor zijn werkstuk, maar het volgende ogenblik verbleekte hij en riep: ‘Dit is

[p. 55]

inderdaad het leven zelf.’ Toen hij zich naar zijn vrouw wendde, zag hij dat ze gestorven was.

En wat zegt Vollemans hiervan? Dit verhaal, zegt hij, beschrijft het produktieproces van het magische kunstwerk, dat de toeschouwer geheel in zijn ban heeft. Het kon alleen geschreven worden in de ‘hoogburgerlijke fase’ van een kapitalistische maatschappij waarin, zegt Vollemans nog steeds, ‘enerzijds de verbeeldingskracht (“dromerijen”) was overgeleverd aan de onidyllische wetten van de markt, en ze anderzijds voor wat haar antimaatschappelijke pretenties betreft naar het schimmenrijk van de autarkische kunst werd verwezen.’ In het verhaal, aldus Vollemans nog steeds, vervangt de kunst het leven: het portret is opgepot geluk voor de schilder, het is fictie en illusie, het is schijn, waaraan de voorkeur wordt gegeven boven de verwezenlijking van reël materieel geluk. Het is geluk als kapitaal. Het portret is een ding (zie Marx ‘verdinglijking’), waarvoor de schilder en de mensen die ernaar kijken, capituleren. Het verhaal toont het kapitalistisch mechanisme aan: de dingen heersen over de mensen, de produkten over de producenten. Poe's verhaal ‘laat het fetisjkarakter van de waar zien.’

Het lijdt geen twijfel dat alle kenners van Poe's werk van verbazing zullen zwijgen of onder de indruk zullen zijn van de originaliteit in deze uit het ongerijmde gerukte interpretatie. De psychologen die dit verhaal als een afgeronde case-history gebruikten moeten het inleveren en Marie Bonaparte, die een dik boek schreef met psychoanalytische verklaringen van Poe's verhalen, kijkt even vanuit haar verbanning onder de grond op uit haar graf. Dit is Reine Interpretation!