|
| |
| |
| |
10 Mem har wurk
Ha, suske! Mem skriuwtyn har brief oan Bertha oer it wek ken. Ik wist eins net krekt mear hoe't dat gie, dus haw ik it neisocht yn in boek fan Geke, dy't dat bewarre hie fan har jier foarmingsklas. It hjit ‘Het Haagse Kookboek’. Hjir stiet beskreaun hoe't je doetiids griente en fleis sterilisearje moasten. Dy mail ik dy by dizzen, tagelyk mei in nije brief fan ús mem. Witst trouwens, dat wekken noch hielendal net út de tiid is? Der bestiet sels noch in site wêr't apparaten om te wekken op oanbean wurde. Dus it wurdt noch altyd dien! Sjoch: www.weckonline.nl.
Siteburen 17 september 1955
Beste Bertha
't Is misschien schandelijk, mar ik kom gewoon niet aan schrijven toe, 't is hier altijd zo druk. De laatste weken heb ik nog 40 potten slabonen geweckt, dat is er dan weer extra bij. Deze week is 't feekeuring geweest. Twee extra vuile pakjes, een boel drukte en één derde prijs. De wedstrijd voor kinderscheepjes is op een zondag geweest, de jongens hadden een vierde prijs. Vorige maandag was 't volksspelen in verband met de kermis. Toen had Jaap de tweede prijs met ringsteken op de fiets. Anne is weer jarig geweest en pake ook. Wij zijn op een avond naar Tetman en Jarich de Vries geweest, die waren in Grouw ter gelegenheid van de kermis. Wij en Jonkman en Tine, een dolle avond! Vanmiddag hebben wij nog even gezeild met ons schip. G. heeft een bm-er gekocht voor de jongens.
| |
| |
Wat hebben wij een heerlijke zomer gehad, dat geeft de burger weer moed. Onze kleine meid zit de ganse dag achter de tralies en wordt toch zo lief, hè! Dag met het handje en klappen en pie ba spelen, je kunt er haast niet bij weg komen. Maar 't is ook oppassen hoor, alles wat op haar pad komt gaat in de mond. Anne is zo'n oud mannetje, die heeft er voor in de mond twee tanden uit. Jan heeft vanmorgen voor de koffie nog gauw even een nat pak gehaald, die stapte bij de boot langs. Dora
Fjirtich potten wekke, wat in berch wurk moat dat west ha. ‘Slabonen’, skriuwt mem, wy seine altyd fan tusearte. Doe't ik letter op de klaai wenne en yn 'e winkel tusearte bestelde, wisten se earst net iens wat it wie, it wurd hearde by de streek om Grou hinne.
Us mem hie njonken it hok altyd in stik tún dêr't se dy tusearte boude. Ik mocht graach helpe: túchsykje en skoffelje. Der gie ek wolris in plant om, dy smiet ik gau ûnder de hage, as mem it net seach. En as de beane grut genôch wiene, mei sykje. ‘Net oan de plant skuorre, mei de neilen de stâltsjes stikken knipe.’ Letter moasten se koppe wurde, fan beide kanten de puntsjes derôf en as der in tried yn siet, moast dy der ek út.
Mem hie in hiel leger wekflessen, glêzen potten yn ferskillende maten fan lyts nei grut. Benammen dy hiele lytse dêr't se ierdbeien yn wekte of sjem yn makke, fûn ik sa moai. ‘Conservenglas’ stie der op it lid. De potten moasten earst yn in hantsjettel mei gleon wetter en polke útsean wurde. Dêrnei omspiele mei hjit wetter en op de kop droegje. Yn grutte pannen waarden de tusearte gear sean. Mem hie in reade holle fan de damp dy't der ôf kaam as se de beane yn de potten die. Se moast der fansels mei de noas boppe stean om goed roaie te kinnen. Ta beslút kaam der in read elastyk op de râne fan de
| |
| |
pot en waard it glêzen lid derop lein. Mei in izeren klam waard de boel fêstsetten. De potten waarden yn in rûn rek mei in lang hânfet der oan setten. Dat rek, der koene in stik as acht potten op stean leau ik, liet mem hiel stadich yn in hantsjettel mei siedend wetter sakje. Dêr moast de boel in skoftke yn siede. It wie hiel spannend as de potten ôfkuolle wiene en de klam fan it lid helle waard. As it lid goed fêst siet, koe it de hiele winter yn de kelder bewarre bliuwe, mar soms sieten der in pear lidden los en moasten we in wike lang tusearte ite. ‘Skande om wei te smiten, sokke skoandere griente.’ Mem lei sa ek wol parkes en swiete appeltsjes yn, mar de measte potten sieten fol tusearte. Op de planken fan de kelder waard de foarrie bewarre, in moai en ryk besit.
Dy kelder hold ik oars net fan, it rûkte der faak moassich, simmerdeis siet it kondinswetter op de muorren. In prachtich plak foar grouwe spinnen, âldwiven sa't mem dy neamde, en mychhimmelders. Mar it wie wol in wichtich plak: it koelste plak fan it hûs. In foarnaam ding yn de tiid dat der noch gjin kuolkasten en friezers wiene. De kelder siet ûnder de oerloop, fuortdaalks njonken de keuken. Der siet ek in rút yn, dat seach út op it trekkerhok dat mei golfplaten tsjin it hûs oan boud wie. Njonken planken oan de skeane kant stiene twa tafels, dêr stiene mem har breatrompen op: in gielen en in blauwen. Prachtige gimmelearden trompen mei in lid dat mei skarnieren fêst siet. Yn de iene bewarre mem de bôle, yn de oare de sûkerbôle, krintepofkes en koekeguod.
Ik moast geregeld guod foar mem út 'e kelder helje, foarsichtich by it steile houten trepke del. Mar der wiene ek tiden dat ik dat leaver net die. Dat wie as we in dealûker hân hiene, in keal dat de berte net oerlibbe hie. As it fleis noch goed wie, slachte heit it bist en alles wat iten wurde koe waard bewarre. De nierkes en leverkes waarden sean, dy krigen se op brea of bôle. It fleis waard ek tamakke en yn potten wekt. De hiele
| |
| |
kelder stonk der nei, sa'n weeïge lucht, ik waard der mislik fan. Ik woe dan ek gjin bek op dat fleis sette. Mem hat it faak besocht: ‘Moatst ris priuwe, sa lekker!’ Mar ik koe dat byld fan dat lytse kealtsje net by my weikrije as ik it fleis seach, ik kokte der oer. Op it lêst hat mem it oerjûn en krige ik wat oars. Dan helle mem spesjaal wat gehak foar my by de slachter wei, dy pop. Soe heit soks witten ha?
Soms lieten se ek wolris in rier foar de winter slachtsje, dan siet ik mei itselde. ‘Ik wol allinne mar fleis út de winkel,’ sei ik altyd. No hie dat rier ek nei de slachter ta west, mar se ferrifelen my net. It preau oars, it fleis wie weaker, ik griisde derfan. Ik woe fegetariër wurde, mar dat mocht net fan mem. ‘Do sitst yn 'e groei, do moatst fleis ite, dêr krijst sterke bonken fan. Fegetariër wurde dochst letter mar, ast grut bist.’ Dat is der net fan kommen, mar in fleisiter bin ik noait wurden. En kealle- en lammefleis komt by my net op tafel.
Yn de kelder makke mem by't maitiid ek wol skieppetsiis. Wat der krekt by te sjen kaam wit ik net mear, der stiet my wat by fan ‘stremsel’. Mem hie net fan dy echte tsiisammerkes, se makke se gewoan yn glêzen skaaltsjes mei in doek deroer en in gewicht derop. Letter moasten se op in jaardoekje útlekke.
Dat tsjernjen en tsiismeitsjen hat mem yn de oarloch leard, hat se wolris ferteld. ‘Der wie doe net folle guod te krijen, mar op de pleats rêden we it lang mei de molke en it fleis fan stikem slachte fee dat we ûnder it hea bewarren. Bûter wie ek in produkt dat gaadlik wie om te ruiljen, we ruilen it foar gasoalje foar it gemaal. Sa kamen we ek oan jirpels en moal. We ha sels ek wol himden fan moalsekken makke, dat wie hiele fine stof en tige geskikt.’ Se wie har tiid al fier foarút, klean mei merknammen op it liif!
Yn 'e kelder stie ek noch in flesse út de oarloch, dêr mocht ik út noch yn net oan komme. In flesse mei in koark derop
| |
| |
en dêroerhinne in stik gieleftich papier mei in elastykje deromhinne. Ik wol leauwe dat it leage (loog) wie, ik mien dat it se dit brûkten om sjippe fan te meitsjen, mar it kin ek wêze dat it brûkt waard foar it bewurkjen fan bistehûden.
De skieppetsyskes wiene net allinne foar eigen gebrûk, mem ferkocht se ek wol. Dat jild kaam yn in potsje; dat wie mem har eigen jild en dêr koe se dingen foar harsels fan keapje.
Ek molke ferkocht mem, oan de eigeners fan simmerhúskes flakby ús pleats. Oan de Ie stiene twa: de iene wie fan de famylje Kooistra, de oare fan de famylje Van Gorkum út Reduzum. De Kooistra's kamen fan Ljouwert. Sy rûnen geregeld nei de pleats om in mingel molke te keapjen. Mingel, wer sa'n wurd dat nea mear brûkt wurdt. In mingel wie in mjitte, in liter. In grutte beker fan galvanisearre izer mei in rûnbûgde metalen strip der oan. Itselde materiaal as de molkbussen. Dy molke geat mem yn in gimmelearden buske, wyt mei blau, mei in lid dat oan bûgels siet en oan de sydkant hingjen bleau. In kear doe't de Kooistra's wer west hiene, it wie by ús foar op strjitte, en ik fleurich ‘goeie’ ta ôfskie rôp, waard ik letter troch mem ta de oarder roppen. ‘Do hearst net goeie te sizzen, mar “doech”’. Mem sil har foar dy lju út 'e stêd wol wat skamme ha foar myn skynber ûnbehouwen ‘goeie’. Ik fielde my slim misledige, no groete ik dy lju en wie it wer net goed! We wiene oan it bânplakken, wit ik noch wol, dat woe ik sa graach leare. De fyts op 'e kop, mem die it my foar, en doe kamen dy lju om molke. Se rûnen by ús foar de glêzen lâns, dat barde net sa faak. Mem hie der in hekel oan as de lju foar hûs lâns runen. Se hie it leafst dat se achter de pleats lâns giene, wat se meastentiids ek diene.
Itensieden wie mem har wurk, dêr hie se ek wol nocht oan. Se hie faak eare fan har wurk, want de manlju krigen wol skroei nei it swiere wurk. ‘Wurk dat op 'e bealch oan komt’,
| |
| |
soe heit wol sizze. By ús stie nea te min iten op tafel. Meast jirpels en griente, mar soms ieten we ek wolris wat oars. As mem in protte âlde bôle hie, krigen we weakke bôle; hoe't mem it krekt klearmakke wit ik net, yn in itensiedersboek stiet wol in resept, mar dat liket my hiel oars ta as wat wy krigen. Yn dat resept wurde dingen as rezinen en krinten neamd, en sherry of madeira. Dat siet der by ús net yn, dy sherry alhielendal net! Ik haw earder it idee dat de bôle mei molke, sûker en kaniel sean waard. Lekker fûn ik dat, mei wat raande bûter en sûker deroer. Soms wiene de koarsten fan de bôle noch wat droech, dat wie minder.
Trommelkoek krige we inkeld ek. Yn it boek fyn it ik ûnder de namme Boffert werom. Rezinen, krinten mei moal, molke en aaidjerren trochelkoar riere, dan it sâlt en de bûter en it stiifkloppe aaiwyt derby. It daai yn 'e foarm jitte en yn in panne mei siedend wetter sette. Dit wetter moast twa oeren siede. We ieten it mei raande bûter en sûker.
Soms ieten we pankoeken, of potstro. As neigesetsje krigen we meastentiids de troch my ferfúlde sûpengroattenbrij en grysmoalpudding. Sneins makke mem faak pudding, dat siet yn in stiennen foarm. As mem dy oer de kop sette hie de pudding de foarm fan in fisk. We krigen der ek geregeld tutti frutti by: fan dy droege appeltsjes, parkes, rezinen en krinten yn in sauske. Winterdeis krigen we snert en stamppot mei woartels en sipels dertroch as fariaasje.
By it brea-iten krigen we inkeld greauwen, oerbliuwsels fan útbret fet, op brea mei sâlt derop, moarns ast krekt fan 't bêd kaamst! Nei it iten hiest sa'n fetlike râne om de mûle. Moast de greauwen wol daalk opite, kâld wiene se net troch de strôte te krijen.
De moderne tiid die ek by ús yn 'e keuken syn yntree. As mem jirpels en griente oerholden hie, makke se dêr in slaad- | |
| |
sje fan: sneins, dan hie se net sa folle wurk fan it iten. We krigen der faak sop by. Op in kear waard der in nije grientesoarte op tafel setten. Oane hie it noch net earder sjoen en frege sûnder euvelmoed: ‘Watfoar rommel is dit?’ Us heit-en-dy koene dêr de humor net fan ynsjen en waarden poermâl. Watfoar griente it west hat wit ik net mear, mar de lulkens is my wol bybleaun...
De earste nassy krigen we út blik. Mem makke sa'n blik dan oan beide kanten iepen en treau de nassy ta it blik út. It guod siet sa stiif yn elkoar, it bleau gewoan stean. Heit hoegde sokke dingen net, dy hie leaver ‘gewoan’ iten. Mar mem en ik fûnen it hearlik.
Noch letter, doe't de jonges ferkearing krigen en de fammen mei nei Sitebuorren kamen, makke mem der ekstra wurk fan. Op in kear hie se hapkes fan spinaazje op roastere stikjes bôle makke. Mar it wie sa ferskuorrende hjit, we baarnden ús allegear de mûle. Dat wie mem slim yn 'e wei, de spinaazje siet tenei wer gewoan yn in panne.
It oar part fan mem har tiid waard yn beslach nommen troch it pielen mei de wask. In drege put foar't it elektrysk kaam; alles moast mei de hân útwosken wurde. Moandei wie it waskdei. Op sneintejûn waard it smoarge guod fan de manlju yn amers en tobben te weak setten. De oare deis wetter siede en de brot mei griene Sunlight sjippe yn 'e tobbe skjin rosse. Spiele die mem by de sleat, op 'e knibbels op it bjinstap. Ek winterdeis as it winterich wie. Mem hie yn 'e winter altyd hiele reade opsette hannen, winterhannen neamde se dy, mei grouwe barsten dêr't se jûns fette salve op smarde.
It begrutte ús heit dat mem altyd sa folle waskjen hie. Op in dei fûn hy der wat op út. In waskmasine. Har alderearste masine wie in rûne tobbe mei in rêd deryn dat hinne en wer draaide. Hy waard oandreaun mei it motorke dat ek by de
| |
| |
jakobsljedder yn de skuorre brûkt waard. Dat masyntsje sette heit op in frame dêr't de waskmasine ek op stie. Mar, mem koe net goed mei it ding omgean en der binne faak rare wurden fallen. Heit sette it motorke oan foar't er it lân yn gie. As mem klear wie, die se it wer út. Mar soms moast mem it ding letter nochris brûke, en krige se him net oan de praat. Heit moast dan hielendal út it lân wei komme om it apparaat wer oan te setten. Heit lilk, mem lilk. ‘Ik kin like hurd mei de hân as mei dat motorke waskje!’ rôp se dan. De houten kûpe fan dy âld waskmasine wie ûnfergonklik, hy hat noch jierren as blombak op de pleats tsjinne...
Mem lei it wite guod somtiden ek op it hiem te blikken. Altyd op itselde plak, achter in hage dy't as in heale sirkel yn it hiem stie. Soms, as we yn it fjoer fan it spul oer it hiem draafden, kaam der by ûngelok wolris in smoarge klomp op telâne en de hûn kuiere der sa no en dan ek fleurich oer hinne. Woest wie mem dan. En wy? Earst fieldest dy eefkes skuldich, goed beteutere sjen en dan... gau wer fierder boartsje!
Om it measte wetter út de wask te krijen wrotte mem de boel troch de wringer. Dy wringer mocht ik graach mei boartsje: blomkes dertroch draaie, sa plat as in dûbeltsje kamen se der wer út. Mem warskôge altiten: ‘Tink om de fingers,’ mar fansels loekst dy der neat fan oan. Pas nei in pear blauwe neilen woest it leauwe.
Op de hage lei it lytse guod, de ûnderbroeken en sa, te droegjen. It oare guod hong mem op de line: in lange tried dy't mei in linepeal yn 'e midden omheechholden waard, oars sluorken de lekkens oer de grûn.
Of mem hong de wask op it rak, wer sa'n attribút út in skier ferline. In ûnmisber ding wie dat earder yn de húshâlding. Net allinne de wask, mar ek gerdinen en swiere flierkleden leine dêr op te wierjen.
En as mem it rak net brûkte, boarten wy der wol mei. In
| |
| |
prachtige tinte koest derfan meitsje: in pear âlde gerdinen derop dy't mei waskknipers fêstmakke waarden, in âld kleed op de grûn en de stove as tafel. Wat hiest dan in moai boartersplak.
Mem wosk altyd bûten, op de strjitte foar hûs. De strjitte, sa neamden we it tegelplak foar de ruten fan de keuken. No seit gjin minske mear fan strjitte, it wurd terras hat dy betsjutting oernommen. As it maitiids wat waarmer waard, lei mem der in kleed del en boarte ik dêr mei de poppen. Sadree't de sinne maitiids skynde, moast ik fan mem nei bûten ta. Dan sei se: ‘Der sit no in soad oazon yn 'e loft, dat is goed foar dy.’ Oazon, dat hie foar my wat mei de sinneflagen te krijen. Maitiidsdei, as der grutte wolkens oer dreauwen, koest de sinne oer it hiem oankommen sjen. As in grutte bûslampe setten de sinnestrielen it hiem hieltyd mear yn it ljocht, krekt in gouden tekken dy't oer it grien útspraat waard. Earst wiest kâld, mar as de sinne dy berikt hie, fieldest de waarmte.
|
|
Auteursrechtelijk beschermd