|
| |
| |
| |
2 Oer de Grêft
Hoi suske, ik stjoer dy wer in brief fan mem, it is betiden in hiele toer om mem har hânskrift te ûntsiferjen. Menschen mei ch, zoo mei twa o's, ik doch it mar gewoan yn de nijste stavering, dat is it maklikst.
Mem skriuwt oer it aaisykjen. Yn in âld krante-artikel lies ik yn in stikje oer Sitebuorren, dat yn de Hege Warren earder de ferneamde aaisikerskriten leinen, by it folk bekend as de Kwartsjelannen; men wie pas nei it beteljen fan in kwartsje frij dit lân yn te gean.
O ja, ik krige fan Bertha in kranteknipsel oer Jan Plof, yn har brief reagearret mem op dit artikel. Dat krijst fan 'e wike wol mei de post, it is my tefolle wurk om dat allegear oer te typen.
Oane
5 april 1953
Beste Bertha,
Van mij nog een krabbeltje voor jou. 't Is Pasen vandaag. Het feest van de opstanding en herrijzenis van Christus. 't Stemt je altijd weer hoopvol en blij. Zie ook om je heen, alles wat dor en schijnbaar levenloos was, wordt door de aanraking van het grote onbegrijpbare mysterie weer tot nieuw leven gewekt. De velden worden weer zo mooi groen. De bomen beginnen zo echt te botten en het nieuwe riet begint weer te groeien. Straks worden de rietwallen weer een mengeling van bloemen in vele kleuren. Vandaag zeilden er al weer een paar eerstelingen op de Ee.
| |
| |
De kinderen hebben vakantie, blij natuurlijk. Ze kunnen maar ‘ljipaaisykje’, dit is kievitseieren zoeken, wat hier met veel animo wordt gedaan. Als het 's morgens licht wordt zie je de eersten al zoeken. Deze mensen gaan dan vaak al van huis als het nog donker is. Er zijn ook beroepseierzoekers, die komen vaak elke dag met zo'n 20 eieren thuis...
Ik moat der wol oan wenne, mem har skriuwen yn it Nederlânsk. Mem prate altyd Frysk. As ik har hiel inkeld Nederlânsk praten hearde, sjenearre ik my; it klonk net, dat hearde net by ús mem. Flirte, dat hearde ek net by har. Op in kear siet ik mei ús mem yn 'e trein nei It Fean, ik moast dêr nei in hûddokter ta. Mem trof âlde kunde yn 'e trein, in man út 'e tiid dat se in jongfaam wie. Mem lake en prate op in wize dy't ik net fan har koe. It like ynienen in hiele oare frou. Ik waard deabenaud; ik tocht dat se fereale op dy man wie en mei him fuortgean soe. En se fertelde him samar wêrom't we nei It Fean moasten. Se prate oer de frjemde plakken op myn hûd mei dy man. Ik skamme my dea, hoe koe mem sa! Doe't se by it stasjon ôfskie nommen hiene, waard it wer myn gewoane mem, mar ik ha noch in hiel skoft twifele oft se dy man net aardiger fûn as ús heit.
Mem prate net faak Nederlânsk, dat hoegde ek net. Elkenien prate Frysk yn ús omjouwing, ek op skoalle krigen we de earste twa jier les yn it Frysk. Pas yn de tredde klasse waard der oerskeakele nei it Nederlânsk.
Aaisykje die mem ek net; heit koe se wol aardich fine, mar syn jonges hiene dat net oererfd. Se hiene der ek net safolle geduld foar, neffens ús Jan.
Ik haw ek wol oan it aaisykjen west, mar ik hie der net folle doel oer. ‘Moatst nei de ljippen sjen,’ sei heit dan. ‘As se achter in roek oanfleane, ha se aaien.’ Dan siet ik tiden achter in hikke te klomjen oant der ris in roek oerfleane soe. As myn
| |
| |
geduld op wie, poatele ik eker foar eker it lân del om te sykjen. Sa moast ik docks wolris by in nêst del komme. Nêsten fûn ik ek wol, mar se wiene altyd leech. Doe't ik de moed sakje liet, hat heit my in kear holpen. ‘Moatst mar ris op it Pôltsje sykje, dêr lizze fêst aaien.’ Mei de moed yn 'e skuon derhinne. En mar sykje. Heit stie op de polderdyk en wiisde mei de earm wêr't ik hinne moast. En nei in skoftke fûn ik it nêst mei in aai. Grutsk brocht ik it heit, mar in goed gefoel ik der net echt by. It fielde as hie ik him in deugd dien. Heit hie it aai der grif foar my dellein; ik seach it oan de blik dy't heit en mem wikselen doe't ik it mem sjen liet.
It begrutte my ek om dy memmefûgels dy't harren aaien kwytrekken. Ik fûn it moaier om de lytse pykjes yn it lân te sjen; deabenaud ferskûlen se har yn de greppels as der minsken yn it lân wiene. En de grutte fûgels mar oer jin hinne fleane te skellen!
Us heit krige de ljipaaien op in stikje brea, fan dy gleie glêzige dingen. Ik woe se net iens priuwe, it griisde my oan. Us mem hoegde se ek net, mar se mocht wol graach eine-aaien. ‘Dêr sit in wylde smaak oan’, sei se. Se bakte der grutte caken fan; dy cake wie folle donkerder fan kleur as fan hinne-aaien. It wie tradysje dat de jongste de kom útslikje mocht, as mem cake bakt hie. We wiene der gleon op. Letter, doe't ik sels bern krige, haw ik dy tradysje fuort setten: de iene mocht de kom útslikje en de oare de attributen fan de mikser.
... Je schreef of we dat niet hadden gelezen in de Koerier. Jazeker, dat heb ik, ik was er erg kwaad om. Zo kwaad dat ik de redactie direct een brief heb geschreven of ze misschien niet wisten hoe of ze de krant vol moesten krijgen. En wat voor snertjournalist dat geweest moest zijn, dat die zo'n beetje mensenkennis bezat dat hij Plof niet binnen het half uur op zijn juiste waarde wist te schatten. Zo'n opschepper, ik zie
| |
| |
hem al in het moeras waar de Duitsers hem zogenaamd zijn been op drie plaatsen hebben gebroken. In werkelijkheid is hij met een fiets waar voorop een zak aardappels, op het ijs is gevallen. Ik dacht er maar over te zwijgen, 'k had gehoopt dat je het niet zou horen. Wij Friezen krijgen zo maar een rare kletsnaam. Dora
Al faker haw ik my fernuvere oer de tafallichheden dy't barre by it skriuwen oer ús oantinkens oan Sitebuorren. No wer sa'n artikel út de krante dat my taskikt wurdt. It is fan 26 febrewaris 1953 út de Friese Koerier. ‘Leistra, water-taxi- chauffeur is Manusie van alles’ stiet der boppe in petear mei Jan Leistra, Jan Plof waard er troch ús folk neamd.
Myn broers kinne hiele ferhalen oer dizze man fertelle; hy brocht harren alle dagen mei de skoalboat nei Grou ta.
Yn myn tiid wie dy boat oerstallich wurden troch de oanlis fan de nije dyk yn de Burd. Oan de ein fan dy dyk, ik wol leauwe dat er net iens in namme hie, lei Sitebuorren, in buorskip oan de Grêft. De Grêft wie in ferbiningswetter tusken de Sitebuorster Ie en de wetterwegen nei Earnewâld ta.
Sitebuorren bestie út trije pleatsen, ien pleats oan de Burdskant, dy fan de Wartena's, en oan de oare kant fan de Grêft leinen de pleatsen fan de famyljes Wierd en Ike de Groot en Goaitsen en Dora Peenstra.
De pleats fan de Wartena's, twa âlde minsken yn myn eagen mei in nettroude soan, stie ticht tsjin de Grêft oan. De huzinge stiet der noch, mar is hielendal ferboud. No sitte der apparteminten yn, yn it skuorredak sitte frjemde grutte ruten dy't de Ie oereagje.
Wêr't ik my as bern bot oer fernuvere ha, wie de âld bus dy't dêr yn 'e tún stie. In bus sûnder tsjillen dy't as fakânsjefer-bliuw foar de eigener fan de pleats tsjinne. Fakânsjegongers
| |
| |
wiene der yn myn tiid dus ek al, mar it wie lytsskaliger as hjoed de dei.
Dy pleats fan Wartena, Wybren en Aaltsje seine wy doe, wie in reade kop-hals-romp. Yn de oarlochsjierren is de pleats ôfbrând; it bûthús wie sparre bleaun. Wybren en Aaltsje ha doe jierren yn it bargehok achter de pleats wenne, dat oer de Burdspolder út seach. Yn de fyftiger jierren is de skuorre wer opboud en noch letter is der oan de kant fan de Grêft in nij hûs foar setten. It âlde húske bleau lykwols stean. Apart fûn ik dat: in pleats mei twa huzen, krekt in bist mei twa koppen.
Us heit-en-dy hiene, yn 'e mande mei de buorlju, in hok by harren op it hiem; dêr koene wy de fytsen en brommers delsette en der pasten ek twa auto's yn. Us earste auto wie in Vanguard, wit Jan noch. In masjinist fan it bûterfabryk, Theun Hofstra, wie heit syn riedsman by de keap; heit hat de boat der foar ynruile. Dizze auto wie net in grut sukses, hy woe faak net starte en moast oantreaun wurde. Letter krigen we in Morris Minor, en wer letter in Ford Anglia.
Ik wit noch wol dat we folders fan auto's yn 'e hûs hiene, in prachtige kleurde plaat fan in ‘snoekebek’; reklamefolders dy't de jonges bewarren en op harren keamer plakten.
As we fan it hok nei de skou rûnen, moasten we by Wybrens Aaltsje oer it hiem; der lei in lyts polderdykje by de opfeart lâns. We mochten allinne oer de polderdyk rinne, beslist net op it hiem komme, want dy minsken mochten net lêst fan ús ha.
Aaltsje wie de nijsgjirrige kant it neist, har man en soan nammers net minder. Ik besocht altyd sa gau mooglik by harren hûs lâns te rinnen. Ast út de Burd kaamst, hie se net folle sicht op it trochgeand ferkear en koest har maklik oer it mad komme, mar oer it wetter seagen sy ús fansels al fan fierren oan kommen. Aaltsje stie faak op 'e weau. As se ús bespeurde, skeat se ta 't hûs ús en frege se ús it himd fan it gat.
| |
| |
Benammen by 't maitiid, se woe altyd witte hoefolle keallen we hiene, as de skiep al lamme hiene en hoefolle lammen der wiene, as heit al meand hie, soksoarte fan dingen. Mei har kiker koe se fansels net by ús achter de pleats sjen, ik ha har wolris betrape dat se mei in fierrekiker foar it rút nei ús pleatsen stie te loeren.
Molkbussen telle diene se ek, sa koene se sjen hoefolle molke ús kij joegen. Alle boeren hiene in kleurde bân om de bussen. Elk hie syn eigen kleur, koest se maklik út elkoar. Fan thús krigen we ynstruksje om sa min mooglik te fertellen. Jeltsje rûn gewoan troch as Aaltsje ús oanhold, mar ik hie der muoite mei: ik doarst net ûnfatsoenlik te wêzen. Dat waard ús wol yndruid: gjin grutte mûle, it wie in geunst dat we by harren oer it hiem mochten.
No wie ik net sa'n boekhâlder, ik hold de sifers fan it fee net by, dat myn antwurd wie faak: ‘Dat wit ik net’, en dan liigde ik net iens.
Pake en beppe fregen ek altyd sokke dingen, mar dat hold op 't lêst al op doe't ik noait in sinnich antwurd jaan koe. Letter hat my dat wol begrutte, doe begriep ik dat it gjin jaloerske nijsgjirrigens wie lykas dy fan buorfrou Aaltsje, mar meilibjen mei it buorkjen fan heit. As bern fûnst dat mar geseur.
Aaltsje sil har ek wol ôffrege ha watfoar pak ik geregeld meisleepte. Yn dat pak sieten de smoarge klean fan pake en beppe út Grou. Beppe hie net in waskmasine en doe't se krebintiger waard, die mem de wask foar har. Ien kear yn 'e wike ferskjinnen se har, op freed. De middeis út skoalle wei moast ik de klean ophelje. Ik fûn dat net in aardich putsje, ik sjenearre my der foar dat ik dy brot meislepe moast. Ik wist wat deryn siet; ik wist hoe't pake syn lange ûnderbroek derút seach as ik him de freeds achterop hie, en de klean rûkten!
Tiisdeis moast de skjinne boel wer mei werom, dêr hie ik
| |
| |
minder muoite mei. Gjin minske koe sjen wat deryn siet, want mem ferpakte it earst yn brún pakpapier, dan in stik plestik der om hinne en mei in ein tou waard de boel by elkoar bûn. Beppe brûkte datselde papier wer, mar dan siet it fol knûkels en soms mei in stik pakjetou deromhinne.
Oan it begjin fan de opfeart nei de pleats fan de Wartena's mochten ús skouwen oanlizze; ien fan de buorlju en ien fan ús. As der twa skouwen leine, koest gewoan nei de oare kant farre, mar as der mar ien lei, moast krekt sa mei de skouwen omgûchelje as by de pont.
Al rillegau koene we ek mei de kettingskou, dy lei in ein fierderop oan de polderdyk op it plak dêr't de Grêft wat nauwer wie. Op de kant stie in giel boerd mei in grutte swarte K. Ik ha jierren miend dat it de K fan kettingskou wie, oant ik der achter kaam dat it de K fan kabel wie. Op dat plak gie de stroomkabel ûnder de feart troch.
De kettingskou wie in âlde reade skou, dêr't oan beide kanten kettings oan fêst laske wiene, it iene ketting lei kreas yn rûntsjes op de bûkdelling, it oare op de boaiem fan de Grêft. As mem my oerhelle, moast ik op it bankje yn 'e midden sitte, wylst mem foaryn stie en it ketting út 'e feart luts. Benammen yn 'e hjerst en winter wie dat in akelich putsje, it ketting wie iiskâld en it wetter rûn dy oer de hannen. Ik moast it ketting oan de oare kant yn 'e gaten hâlde, want soms bleau it achter de râne stykjen en koene we net fierder. Yn ien kear yn it wetter smite mocht net, dan koe it yn 'e knoop reitsje. De skou waard by de wâl op in reidpôle lutsen. Fêstlizze oan in peal koe fansels net; as der immen oan de oare kant stie en oerstekke woe, moast dy de boat nei him talûke kinne.
By stoarmwaar rekke de skou somtiden los en dreau er midden yn 'e feart. Soks wie gefaarlik foar de skipfeart, it ketting
| |
| |
lei dan net op de boaiem mar stie strak spand yn de Grêft. Ien fan ús moast der dan hinne om it ding oan de kant te lizzen.
By 't winter, as it nachts begûn te friezen, siet de kettingskou ek wolris fêst. Us Jaap hat alris in kear yn de auto yn it hok oernachtsje moatten, om't er net oer it wetter komme koe.
Doe't ik noch mar krekt nei skoalle gie, koe ik net sels farre, heit of mem setten my oer. Ik moast by it boerd stean gean en mei in bûsdoek swaaie. Hiel faak wie dat tsjin melkerstiid. Mem kaam dan op klompen, yn in blauwe overall en mei in reade bûsdoek om 'e holle, by it fee wei buorman syn polderdyk del. As we nei hûs ta rûnen, fertelde ik har de ferhalen fan skoalle. Dêrby de eagen op de grûn, want buorman syn skiep moasten it gets koarthâlde en bedongen de grûn tagelyk. Oer it hiem fan buorlju koene we by ús pleats komme; op de skieding fan it lân en it hiem fan buorman stie in skean klapstek. As bern wie it earst in toer dat stek iepen te krijen, it wie in hiel gewicht, dy houten hikke.
Yn it koartst fan de dagen seachst, ast by de Grêft stiest te wachtsjen, de lampen yn 'e hûs brânen. Soks bliuwt je altyd by, de waarmte dy't dat ljocht útstriele: wurch en kâld fan it fytsen seachst dêr it feilige thús. It die my tinken oan de boeken fan J. W. van der Hulst, sa'n húske yn de tsjustere bosk dêr't in rút in feilich ljocht útstriele. Ast yn 'e hûs kaamst wie dy tsjoen fuort, dan wie alles wer gewoan.
By 't hjerst en yn 'e winter wie de oerstek oer de Grêft in aventoer op himsels. By stoarmwaar wie it in keunst om yn 'e wyn op te kommen, it wetter bonke mei hege weagen tsjin de skou oan, betiden stiene de skomkoppen derop. Do skuordest út alle macht mar it like krekt as bleaust op itselde plak. Hiel stadich befochtest it wylde wetter, bekôf kaamst oan de oare kant. ‘Dêr krijst spierballen fan,’ wie ús heit syn treast. By
| |
| |
slim stoarmwaar wurke heit sels oan syn spierballen, dan sette hy ús oer de feart.
As bern learden wy al jong mei de roeiboat om te gean, wat earder we ússels rêde koene, wat makliker it foar elkenien wie.
De earste roeilessen wiene meastentiids in pynlike ûnderfining. By de skou hearden grutte houten riemen dy't ús heit sels fan smelle planken makke hie, kreas grien yn de ferve. Lange riemen dy't elkoar mei sa'n tsien sintimeter oerlapen. Ast der net om tochtst, koest de hannen der gemien tusken knipe. Buorman syn skou hie koartere riemen, kâns op blauwe hannen hiest dêrby net, dat wie nofliker. Mar der stie tsjinoer datst mei dy koarte riemen minder macht sette koest.
En dan de reizen by 't winter. As it begûn te friezen, lei der earst in tin laachje iis op it wetter, krekt glês. Dêr koe de skou maklik trochhinne glide, de riemen snijden as messen troch it glêzen skyltsje. Moai wurk fûn ik dat, meastentiids wie it dan stil waar en it lûd dat dy riemen yn it iis makken koest tiden nei hearre, sa'n kriezjend lûd. Foar'tst it wistest wiest oan de oare kant.
Mar as de iisflier tsjokker waard, wie it minder. Dan moast heit moarns út it bûthús wei komme en ús oer de feart sette. Alle bern dy't tsjin dy tiid fuort moasten, waarden sammele; sa'n drege reis koe net faak makke wurde, it friet tiid.
It iis moast earst stikken brutsen wurde foar't de skou dertrochhinne koe. De riemen bleaune wurkleas yn 'e skou lizzen, dêr koest neat mei op dy iisfllier. Der moast in soal makke wurde, in soarte fan farwetter troch it iis. Heit stie foar yn 'e skou: blauwe seilbokse, in swarte jekker oer de blaukyl en klompen oan, alpinopet mei de spinreagen fan 'e heasouder op 'e holle. De fuotten wiid út elkoar om skrep te setten, in pjukheak yn 'e hannen. Earst sloech er de heak yn it iis, dan luts er de skou derop en besocht er de boat mei hinne en wer te bewegen, troch it gewicht hieltiten fan de iene foet op
| |
| |
de oare te bringen, it iis stikken te brekken. Wy moasten meihelpe, meiweagje yn itselde ritme, allegear deselde kant op. As it iis yn skossen bruts, koe de skou wer in eintsje fierder farre. Itselde ritueel waard herhelle. Wat sterker it iis, wat langer de reis duorre. Heal ferklomme kamen we by de oare kant oan. Dan moast de reis nei skoalle noch begjinne. Sokke dagen kaamst faak net op tiid op skoalle, mar fan ferwiten heucht my neat, op skoalle wie wol begryp foar ús sitewaasje, waardst gauris begroete mei de fraach: ‘Koene jim wat oer de feart komme?’
Mei fûle froast wie it lijen gau foarby, dan duorre it net lang datst oer it iis koest. As de skipfeart stillein wie, waarden der grutte mjoksplanken oer it soal lein en koene we sa nei hûs ta rinne. Dan wistest dy dyn lok gjin ein. Koest samar sels thús komme! Sa fluch!
Mar, as it teiwaar waard en de skippen wer begûnen te farren, moasten we gau sjen dat de planken der wei kamen, oars leine se yn it wetter. Dat wie in akelich skoft: alles lei fol skossen, koest dy net mear mei de pjukheak troch it iis lûke en mei de riemen koest hast net roeie. De riemen hiene yn sa'n skoft in soad te lijen. Faak sloechst der hiele hoeken ôf op it hurde iis. Heit sette stikken blik om de úteinen om dat foar te kommen.
Net allinne it roeien learden wy al betiid; ek it swimmen waard ús al gau by brocht. It wie wichtich datst dat koest mei al dat wetter om dy hinne; as de bern swimme koene, hoegden de âldelju minder yn noed te sitten. Letter is dat betiid swimme kinnen my raar opbrutsen. Mei skoalle reizgen we mei de bus nei it swimbad yn Ljouwert ta, nei it oerdekte. Grutsk fertelde ik dat ik al swimme koe. Mar letter, doe't de oare bern nei it djippere bad mochten, waard ik allegeduerigen weromset, want ik die de slach ferkeard. Alle kearen wer in teloarstelling. De oaren hiene ien of mear diploma's doe't it
| |
| |
skoalswimmen ôfrûn wie, ik hie neat. Allinne in nustje frustraasjes en in tsjinsin yn swimmen; ik ha letter net faak wer in besite oan it swimbad brocht.
|
|
Auteursrechtelijk beschermd