|
| |
| |
| |
X. Zinne-beeld.
De oproerige Tonge.
| Lemma. | ... Accenditur indè. |
| Zinspreuk. | Hier doór het blaekt, |
| | En furi' maekt. |
WIl ik een wigtig stuk en vol gevaer'lykheden,
Boos om sijn' dweérzen aerd, vervremt van alle reden,
Gaen stellen hier ten toon, zoo dien in eerst voór al
Te geéven eenig licht van zulken ongeval:
My dunkt ik zien den kok nu bezig met te tieren,
Ik zien hem by den eerd, ik zien hem by de vieren,
Hy loopt vol zorg en angst en met een' stegen kop,
De keuken is in roer het speeltjen is'er op:
En ziet, in plaets dat hy zyn gramschap' zoude stillen,
Den man is haest in roer, den kop vol vieze grillen,
Dan pakt hy diën pot, en smyt hem op den grond;
Ik, die'er stond en keék, daer in wat anders vond:
| |
| |
Want zoo hy vóorder gaet met zoo te batavieren,
Ik zien hem hier en daer, ik zien hem elders swieren,
En egter is den Man ter geener tyd bedaerd;
Syn hert, gelyk het blykt, word meer-en-meer beswaert.
Ten eynde wat gedaen? ... ik zien dan alles smoken,
Ik zien met vollen brom verschyde spyzen koken;
Maer 't koken is verbrast, en gaet niet wel van pas,
Wanneer doór dullen drift den Kok is al te ras:
Wat zal hy nog gaen doen? waer zal hy zig nog wenden?
Hy lapt het al om verr', hy gaet de spyzen schenden,
Daer vliegt een aerde-pan, en daer een' tenne-pot,
Voór zeker onzen Kok dat is een' halven zot:
Hy, daer mé niet gerust, begint den eerd te blaezen,
Man hoort hem, niet als mensch, maer als een dullen raezen,
Hy vat de boter-pan en dat met groot getier,
En ziet het al-te-mael te midden in het vier:
De vlum daet hevig op, 't begint'er al te rooken,
Hy heéft den droes in 't zin, den Vent begint te spooken,
Ja, daer mé niet voldaen, neemt weér een vette pan
En giet daer nog in 't vuer terstont de helligt van:
Men ziet den dikken smoor tot doór de vensters vliegen;
Ik kom' daer op te been, den Kok en kost niet liegen,
De zaek was al-te-klaer, den Man was als verplet,
Om dat hem dezen toon wierd voór den neus gezet:
Ik hadd' het naer gemiert, en nogtans wild' ik weten,
Waerom hy dit bestond zoo-byster en vermeten:
Hy sprak: myn boozen kop heéft my daer toegebragt,
Wat dat ik ded' of niet, dog wierd ik niet verzagt:
Ik dagt' dat't noodig was geweldig voôrts te vaeren,
Ik wilde dezen Vond voôr-waer niet langer spaeren,
Geweld dryft alles voôrt; ik nam de boter-kan,
En goót stuks in het vuer het grootste deel daer van.
Ik sprak: wel slegten d'joos en onervaren lummen,
Voorseker, soo ik zien, g'en hiet niet van der slummen;
U hooft dat staet wat vies, uw herssens sijn verdraeyt,
Vrind, met een woórd gesyt, den drift heéft u bekaeyt.
| |
| |
Maer waerom fronsselhooft, soo seffens voôrt gevaren;
Waerom en gingt gy u niet met de rede paeren,
En naemt een onc' geduld en wagt'een korten stond,
Tot dat gy voôr het stuk bekwame middels vond?
waerom soo voôrts gesnoeft en seffens doór-gedrongen
Met 't hooft vol dwaes geknor, en duysent kromme sprongen?
Voórwaer, ik zegg' het nog, myn alderliefsten vrind
G'en waert op diën stond met reden niet gedind:
Gy liept te zeffens voort, gy woud het al verrigten
En deed op eenen stond geheel de keuken swigten,
Maer alles te vergeefs, en zonder eenig baet:
De beste medecyn is hier een goed beraed:
Wel zegg', my, bidd' ik u (want 'k kan het niet doôr-gronden)
Wat was de reden dog die gy had goed gevonden,
Doen gy den boter-pot gingt storten in den eerd?...
En was dan dezen Kost by u geen etens weerd?...
Of meynt gy uw gemoed aldus te konnen stillen?...
O neen mynen liven maet, ik zag u gramschap swillen
En met een woórd gezeyt: die oly giet in 't vier,
Is oorzaek dat'er komts nog een zoo groot getier.
Doen hy myn klagten hoord', bestond hy 't overleggen,
En wilde straks tot my een ander reden zeggen;
Maer zoo ik wel verstond, waer dat hy henen wil,
Zoo sweeg ik met'er haest en hy te gader stil:
Hy zag hem overtuygt: en wou zig nog verschoonen,
De zaek was zonne-klaer, hier dienden geene toonen;
En dit was myn besluyt: let altyd wat gy doet,
En schouwt van-nu voórtaen een onbedagt gemoet.
Maer zoo ik in den geest gaen nader overleggen
Wat my het Zinne-beéld hier duydelyk wilt zeggen,
Dan staen ik als verstelt, om-dat ik reeds bemerk
Hoe gramschap en den twist is een geweldig werk:
| |
| |
Men wilt met boos gelaet sijn eygen zaeken helpen,
En men gedenkt niet eens hoe 't grootste kwaed te stelpen,
Man schiet in vollen drift, en loopt met mis-verstand,
'T is alles zonder vrugt wat dat ons komt ter hand:
En wat nog boven al de Gramschap kan vermeeren
Dat will' ik ook alhier tot myn bediedzel keeren,
Te-weten, zoo het vet het vuer geweldig jaegt,
Dat zoo een' Tonge doet, die ongenadig klaegt,
Die grimt, die altyd knort, die heeft onguere naemen,
Die of injuri' doet, of derft een ander blaemen,
Die met een woórd gezeyd, zoekt twist en huys-getier,
Ik zegg, dan wel met regt: sy giet het vet in 't vier.
Dit will' ik in 't verloop wat nader over-leggen,
En wat op dezen zin nog deftigs staet te zeggen,
Ik will' een kwade Tong' vergelden volgens daed,
Dat sy het broedzel is van allen twist en kwaed:
Een Tong' die geen vernuft van goede medecynen
Kan redden, zoo't behoort; daer blyft altyd verschynen.
Een teeken van krakeel, want sy uyt enkel speyt
Treéd zeffens met den voet, rust,pys, Eendragtigheyd:
Komt gy met goed beraed haer van die kwael te spreken,
Gy word by quispelîen en zinneloos geleken,
Sy weét wat dat haer dient: en ziet by alle dat
Word sy in haeren drift allengskens meer gevat.
Laet onz eens voórder zien, hoe dezen drift gaet blaeken
Om op den hoogsten trap van boosheyd te geraeken:
Om dit in 't lang te doen, en iets van groot gewigt,
'T is dienstig dat ik hier u in het kort verrigt:
Een Tong' van kwaeden aerd, en die maer zoekt te twisten,
Doet menig deftig Man sijn werk en pligt verkwisten,
Wanneer sy leugens brouwt, of twist en tweedragt maekt,
Dan is het dat een huys wel-haest in roer geraekt:
Men rokt krakeelen op, en oude begatellen
Van die of dîe persoon, van deés of die gezellen:
Dit heéft hy u gedaen, en dat op diën tyd;
'K geloove dat hy meynt, dat gy een blondaert zyt:
| |
| |
Gy moet hem eens voôr-goet ook over d'hekel haelen
En met de zelve munt, als eerlyk Man, betaelen;
Vergeét gy deze wraek, gy zult een' lubbert zyn,
Van ider-een bespot, gelastert in 't gemyn.
Ey! waerom dat zoo-haest met koelen moet vergeven
Zyt gy een deftig Man, doet uwen glans herleven,
Roept uw gedagten weér, blaest weder aen die lont;
En laet niet ongestraft die reeds-gedaene wond:
Gy hebt het grootste recht, dat imand kan behaelen,
Gy moet met dapperheyd uw'schuldenaer betaelen;
Hy heéft u kwaed gedaen, hy heéft uw' Eer mis-agt,
Doet hem gelyk hy dé, en maekt hem ook veragt.
Hier uyt staet gramschap op, den haet die gaet her-leven,
En aen grammoedigheyd zig teen'mael overgeven,
Hier berst men uyt in spyt, daer drygt men alle kwaed,
Hier loopt men om geweer, men doet het met'er daed.
Die woórden zyn genoeg om een gemoed te stooren,
Sy klinken dapper-hard als donder in hunn' ooren,
Den haet kruypt dieper in, en nestelt in de gal,
De vyandschap neémt plaets, die noyt verhuyzen zal.
Als een' vergifte Tong' de gramschap komt ontsteken
En den gemaekten Pys doór hondert listen breken,
Dan is een stil gemoed wel-haest in vollen brand,
Het slaegt tot wraek en straf aen't blanke stael sijn' hand:
Den grammen maekt geen werk van lasteren en liegen,
Hy wilt langs allen kant sijn' even-mensch bedriegen,
Hy schend sijn' Eer en faem, en maekt hem dan nog uyt
By die hem niet en kent voór eenen grooten guyt.
De gramschap doet de lont in huys en goed'ren steken,
En van eens anders Deugd maekt sy een deel gebreken,
Sy niet te vreden is, voór dat s' haer' vyand ziet
Gedompelt in ellend, benépen in verdriet.
Ik moet nog voórder gaen om alles te verhaelen,
Want dezen meulen heéft nog altyd wat te maelen;
Wat zegg' ik? alles hier verhaelen zoo het past?
Veél beter dient gezeyd: het is te grooten last.
| |
| |
Zoo-lang als in den Mey de vogels zullen zingen,
En dat den Snoek uyt vrees den Wit vis zal doen springen,
Zoo-lang den Parth in 't veld met pyl en boóg zal staen,
Zoo-lang den Zeeuw met net en haek in zee zal gaen,
Zal laester en vredig hert tot haet en straf ontsteken;
Telt wat gy tellen kont, de Kruyden in de wey,
Den Haring in de zee, de bloemen in den mey,
En, als October komt, telt all' de rype druyven;
'T getal zal voór't gebroet der gramschap moeten schuyven:
Men zegt, dat Hercules gedood heeft eenen Draek
Die zeven hoofden had, wie zag oyt vremder zaek?
En zoo hy met het sweerd een' kop ter aerde velde,
De wonde gaf een hooft, dat hy voór 't ander telde;
Maer als den verschen hals gebrand wierd doór het vier,
Daer kwam geen' nieuwen kop; hy won het vrugtbaer dier.
Kwaem Hercules nu eens de gramschap aen-te-tasten,
Deés heeft waer hem te fel; s' en vreest geene rouwe gasten,
Hy waer wel haest vermoeyt van branden en van slâen,
Mits dat op dit Serpent wel duyzend hoofden staen.
Wat uyt de gramschap spruyt zal ik hier boven zeggen,
Ik zal een meerder kwaed als-dan voór oogen leggen;
Wy moeten van die pest ontblooten het venyn,
Is 't dat wy eens voór goed genezen willen zyn.
Een zaek dient nog gezeyt, hoe dikwils g'heele landen
Door eene Tong' alleen in twist en oorlog branden,
En hoe dit enkel Lit zoo-veel te-wege-bragt,
Dat ider naer de dood van sijnen vyand tragt.
Men bitst een-ander op, om 't land in roer' te stellen,
Men gaet zig met geweér in volle magt verzellen,
Men zegt den oorlog aen, 't is een verhit gemoed,
Dat zonder eynde dorst nae 's vyands laeste bloed:
De reden is niet weérd hier worden aen-gewezen,
Om eenig point d'honneur is d' oorlog op-gerezen;
Om ik en weét niet wat; een slegte vize-vaes
Is d' oorzaek en den grond van zoo een wreed geraes.
| |
| |
Den twee-dragt komt in 't veld ik hoore de trompetten:
Sy gaet ten allen kant het Volk in orden zetten:
Al die my volgen wilt, neémt ras de wapens aen,
Wy moeten onbevreest den vyand tegen-gaen.
Wy moeten hem zoo nauw bespieden als wy konnen,
Als gy sijn listen kent den slag is half gewonnen:
Ziet daer den tweedragt staen: ziet, d'oogen sijn vol vier,
De keél blaest haet en nyd, en brult als eenen stier;
De handen zyn vol bloed, het hair krielt van de slangen,
De Tong swart van vergif springt uyt haer holle wangen,
S'heéft tanden van een swyn, en 't hert van eenen hond,
Het schuym komt wit als sneeuw gebobbelt uyt den mond:
De wreedheyd en de wraek die zijn haer' trouwe knegten,
Sy trappen met den voet de Wetten en de Rechten;
De razerny verblind de reden en 't verstand;
De vrindschap word doór haer gebannen uyt het land.
Ziet d' helsche furiën, ziet hoe sy rond-om sweven,
Sy hitst die met een sweep om meerder moed te geven,
Met dit ramp-zalig heir doór-loopt sy g'heel het land,
Hier stampt s'het al om verr', daer steékt s'het al in brand.
Geen' beir, geen' fellen leeuw doór hongers-nood gedwongen
Komt, als hy 't vee maer hoort, zoo vierig toe-gesprongen,
Geen wilden Stier en dryft zoo-snel en hevig aen,
Als hy den Spaenjaert ziet in 't perk gewapent staen.
O Tong'! ô booze Tong'! men ziet doôr u verscheynen
Twist, oorlog, dieren-tyd, men ziet doôr u verdwynen
Al wat den vrede smaekt; uw ongetemt venyn
Brengt Borger, Edel-man, brengt jonk en oud in pyn!
Wat hebben doôr uw' pest de landen, dorpen, steden,
Zoo die was uyt-gespreyd, ellendig niet geleden?
Den twee-dragt heéft het al, dat eertyds standbaer was,
Gesnevelt, en verwoest, ja legt het al is asch!
Ik keer my van u af, en will' den Lezer toonen,
Hoe schadelyk het is by u nog lang te woonen;
Verlaet de plaets van twist, en schouwt d'oneenigheyd;
Of, houd sy haeren woon daer gy gezeten zyt,
| |
| |
Draegt u geheel gestigt, en laet de gal niet klimmen,
En doet niet als den Baers, die steekt met sijne vlimmen;
Men smalt op u?... gelaet, of gy het niet en hoort;
Die wel den dooven speélt zig in geen woórden stoort:
Ja als men zelfs u iet zoud' opentlyk verwyten,
En zyt geen' kwaden hond, en wilt niet weder-byten;
'T en is voôr u schand, is 't dat gy 't laeste swigt;
Zoo swygt een' booze Tong; een ander word gestigt.
| |
Vermaeninge.
IK hebbe, (Godt zy lof) tot-nu-toe aen-getoont, waer aen men die of deze fout van eene kwaede Tonge kennen kan; maer het perykeleuste waeter moet ik nog over-vaeren; dry harde klippen moet ik voôr-by, eer ik de gewenschte haeven met voôrspoedige zylen kan in-vaeren. my dunkt ik ben alreeds geraekt aen de eerste, die myn gemoed voórwaer niet-wynig beswaert, om-dat ik al-daer verschyde harde slagen voôr de hand zien; ten zy den voorspoedigen wind myn schip daer van verhoede... My dunkt dat ik alhier gedwongen zal zyn eenigen tyd met geduld aen-te-landen, ende wel-nauwkeurig te bespeuren, wat'er schuylt, op-dat ik een-ander daer van in tyds mag verwittigen, en van 't gevaer verhoeden. Hier | |
| |
doôr wille ik te kennen geéven, mynen aendagtigen Lezer, wat al fouten'er begrepen zyn onder de oproerigheyd, de-welke als eene harde rotse is, daer het schip van een gestigtig leven gemakkelyk kan perykel loopen; ten-zy-dat men dit doôr goeden Raed ende eene profytige vermaeninge verhoede. De misslaegen, onder de oneenigheyd begrepen, zyn wel de bezonderste: Injurie, verwytinge, toe naemen, murmuratie, dweers-dryvery, twist, ende zoo-voôrts: van ieder in 't bezonder te gaen handelen, waer een werk van grooten aerbyd en langduerigheyd; het-welk aen den Lezer misschien verdrietig zoude zyn, en min voórdeelig, aengezien al-te-wyd-loopige Vermaeningen dikwils meerder duysterheyd als licht by-brengen: ik zal dan volgens myne oude gewoonte, zoo-veél de Materie het toe-laet, kort en bondig zyn, zullende voôr-af in 't generael betoonen, hoe schadelyk eene oproerige Tonge is aen de Eendragt en wel-geregeltheyd des levens; daer naer zullende aenwyzen, waer deze het meeste domineêrt, (neemt de Familien, huys-houdens, onder Broeders, Zusters, Vrouw en Man) daer by voegende, hoe en op wat manier sy gepleégt word: eyndelyk zal ik een kort afbeêldzel geéven van den tweedragt onder borgers, hooge en geringe persoonen, Republiken, alsook van alle andere oneenigheden hier onder begrepen.
| |
| |
De oneenigheyd is eene zekere fout, dewelke die menschen, in welkers hert sy bezit genomen heêft, ter geener tyd en plaetze laet rusten, ofte sy moeten het zaed van twist en krakeel onder de andere zoo-daniglyk verstroeyen, dat ook de vernuftste gemoederen tot tweedragt op-gehist worden: ik hebbe dan eene op-roerige Tonge vergeleken by het Vet gegoten in het vuer, want, zoo dit oorzaek is, dat het zelve geweldiger ja zonder maeten blaekt, zoo is eene op-roerige Tonge de oorzaek, dat een getergt mensch op-schiet in Gramschap, daer in toe-geéft, ja van de zelve zig tenemael laet over-heerschen: waerom ik dus-danigen vergelyke by het Vuer, dat, doôr het Vet geweldiger ja onverwinnelyk wordende, hooger en hooger gaet. Onder andere dwaesheden, waer aen zommige menschen onderhevig zyn, is wel eene van de grootste, dat sy den Peys en Eendragt geduerig zoeken te beletten: dit getuygt voôr-eerst den wyzen Man, alwaer hy zegt: Labia stulti miscent se rixis, & os ejus jurgia provocat: De lippen van eenen uytzinnigen betragten den twist, ende sijne Tonge veroorzaekt oneenigheden. Den eenen Haen doet den anderen kraeyen, den eenen Hond den anderen bassen; maer deze Tonge kraeyt, en bast, ja brult, niemand haer hier-toe oorzaek gevende: ik zegge, nimand haer hier- | |
| |
toe oorzaek gevende; want, al is eens anders gemoed gerust, al is sijnen handel lief-getallig, al is zelf sijnen dienst beryd, nog is dit niet genoeg om een dweës-dryvende zots-kap tot reden te brengen; dusdanigen is zoo-ongeduerig, dat hy het geheel huys onder-en-boven loopt, niet wetende waer hy het zoeken zal: hy zoude by-nae de mueren, tafels, stoelen en banken beginnen te lasteren, om sijnen ongerusten geest tegen uyt-te-werken: de menschen, al zyn sy zagmoedig en Vreêdzaem, Moeten, of sy willen ofte niet, hun geduld verliezen, en, zonder op-houden getergt, woórden met woôrden, laster met laster, verwyt met verwyt beloonen; zoo-lang drilt, raest, en loopt eene ongetemde Tonge, tot-dat sy den Peys zelfs ten huyze uyt-dryft. Dat'er geene ruste zyn kan daer een op-roerig hooft geduerig tot twist aendryft, en dat alle liefgetalligheyd, aen dusdanigen bewezen, zonder vrugt is, ja zoo-veél als den moor gewasschen, geven ons dese woórden van 't Boek der spreuken opentlyk te kennen: Vir sapiens, si cùm stulto contenderit, sivè irascatur, sivè ridaet, non inveniet Requiem. En voórzigtig Man, met eenen dwazen twistende, en zal geene rust vinden, 't zy dat hy gram word, 't zy dat hy gevoegelyk is. Dusdanige ongetemde en van alle vermaningen vervremde Tonge zoekt | |
| |
verscheyde gelegentheyden om haeren dweêrs-dryvenden handel uyt-te-voeren. Voór-eerst zoo-wanneer sy maer iets komt te hooren, dat haer berispens weêrdig schynt, sy wilt altyd haer oordeel voór dat van andere stellen; nogte sy aen-ziet zelfs wyze ende van het stuk wel-onderrigte persoonen. Ten tweede sy rokt zelfs het een of het ander op, om een-ander tot twisten aen-te-hitsen, zig gelatende, al ofte sy om het gevoelen van een ander gestoort was: ende als-dan, ziende, dat eenen tweeden of derden dit begint op sijn kracht te nemen, vaert sy heviger toe, en komt ten laesten zoo-verre, dat sy met laster en verwyt triomph wilt behaelen: Voórwaer men ziet hier opentlyk, dat dusdanigen alle sijne kragten in-spant om maer te konnen twisten, ende alhier komt zeer-wel te pas de spreuk van Salomon: Homo perversus suscitat lites. Eenen kwaed-aerdigen mensch verwekt tweedragt. Let wel op het woórd perversus, kwaed-aerdigen, want was den kwaeden wille daer niet, die hem gedurig aen-porde, het was onmogelyk dat hy in eene zaek, die de alder-onaengenaemste is, vermaek zoude nemen. Het is dan zeer-moeyelyk met zulke dweérze ende by-nae-onmenschelyke fronssels-hoofden een gerust leven te leyden, ja, mag ik zeggen, onmogelyk, om-dies-wille dat sy als briessende Leéuwen rond-loopen, | |
| |
zoekende, wie sy zullen verslinden: maer hoe komt het hier mede over-een, en hoe kan het wel onder-houden worden dat den Ecclesiasticus zegt: Non litiges cùm homine linguato, & non strues in ignem illius Ligna? Gy en zult niet twisten met eenen ongerusten mensch, ende gy en zult geen hout bereyden voór sijn vuer; dat is, Gy zult sijne gramschap niet op-hitsen met tegen te spreken? Hier op antwoórde ik als volgt: Gy zult niet twisten met eenen ongerusten geest &c. Is zoo veel gezeyd, als, Gy zult sijn gezelschap schouwen ende alle de occazien, die u tot krakeel zouden konnen gegeven worden; Maer hoe zal, en kan ik dit toe-passen aen huys-genoten, die dagelyks met malkanderen genoodzaekt zyn te spreéken en te handelen?... Neémt, dat het zelve van deze gezeyt moest worden; maer voegt'er ook by, dat het onmogelyk is dit stiptelyk te onder-houden, want al waert gy nog zoo-zagtmoedig, lief-getallig, gedienstig om eenen dus-danigen sijn hert te winnen, gy zult eyndelyk moeten bekennen, dat dit alles niet genoegzaem is om de twist te schouwen; want zoo lang eene Oproerige Tonge ivers huys-vest, zoo lang zal den waeren Peys daer uyt balling zijn; en diens volgens zegge ik, dat eerst de oorzaek van de oneenigheyd, te wéten den ongerusten Mensch,
| |
| |
moet weg-genomen worden, eer-dat de waere Eendragtigheyd onder Huys-genóten kan bekleyven. Het is wel gemakkelijk om te zeggen:
Contra Verbosos noli contendere verbis.
Wilt twisters niet bestreyden;
Maer wilt u daer van meyden.
Maer het is zeer moeyelijk het zelve te onderhouden: om-dat den besten den zagt-moedigsten zelfs doór een dweérs-hooft sijn patientie verliest, ende gram word, volgens het spreék-woórd: Patientia laesa fit furor. Getergde Verduldigheyd verandert in Gramschap.
Gy zult my wederom zeggen, dat den Ecclesiasticus ons vermaent den twist-zoekenden te schouwen: Cùm iracundo non facias rixam: En maekt geen geschil met eenen gram-moedigen, en vervolgens, dat men den twist moet betoomen met stilzwygentheyd: dit is eene goede remedie, maer die al-wederom voór zoo-heftig kwaed niet genoegzaem is: vraegt gy de reden? ik andwoôrde, dat den ongerusten geest meer-en-meer zal aen-houden, hoe hy ziet, dat gy meer-en-meer van hem vervremt zyt, ende deéze stilzwygentheyd zal hem eene spoór-slag geven om u doór | |
| |
drygementen zelfs tot andwoord te dwingen: Ik en wille hier mede niet te kennen geven, dat dezen middel niet goed is, ofte dat hy zelden bekwaem uytwerkzel heéft, verre zy dit van my, ter contrarie ik raede een-ieder den zelven grootelijks aen: maer ik wille doór myn zeggen besluyten, dat dezen middel dikwils weynig of niet helpt, omdat de kwellingen van den kant der kwaede geweldiger zyn als de kragten der goede, en dies-volgens moet men zeggen, dat eene boos-aerdige Tonge het alder-afschouwelykste monster is, dat, om-dies-wille dat het alle goed gedrag verslind, van een-ieder voór't alder-schroomelijkste gehouden moet worden: hier past dan zeer-wel het zeggen van den heyligen Apostel Jacobus: Omnis natura bestiarum & volucrum, & serpentium & caterorum domantur, & domita sunt à natura humana: Linguam autem nullus hominum damare potest. Den aerd van alle Gedierten, en van Vogels, en Serpenten, en andere, word getemt, en word doór het menschelijk vernuft getemt: niemand nogtans kan de Tonge bedwingen. Dit past bezonderlyk op deze materie, alwaer de Tonge zeker geene de minste overheerschingen aen-veirt; want hy alle aengewende middelen verhard sy nog boven-dien, ende word ten laesten ontemmelijk, ja om meer te zeggen, de dood alleen, die alles | |
| |
over-heerscht, kan eene dusdanige Tonge maer ten-onderen brengen. Mors omnia vincit. wild iemand weéten, waer ik haer by vergelijken kan? ik andwôorde, dat sy eenigzins, maer niet teenemael, om dat sy nog onverwinbaerder is, kan gestelt worden by de wreedheyd van eenen Leeuw, by de toornigheyd van eene Tieger, by het geweld van eenen Stier: ik geve blyk van mijn Voôrstel. De Leeuwen, Tiegers en Stieren worden nog-wel betoomt; maer noyt eene oproerige Tonge. Zekeren grooten Monarch hadde die wreede dieren, aen wie de natuer de bloed-gierigheyd als in-geboezemt heéft, zoo-tractabel ende gewillig gemaekt, dat hy de zelve met zig, om andere daer mede te vangen, ter-jagt geleyde: voegt daer-by dat men nog wel gehoort heéft, dat een Crocodil, het wreedste gediert van die aen de waeters zweven, dat eenen Rhinoceros, een geweldig dier, getemt zyn geweést: maer dat eene oproerige Tonge, wiens kwaed-aerdeigheyd ingewortelt is, getemt is geweést, dat vind ik nergens beschreven. De Tonge is een ontemmelijk dier: Lingua animal indomabile: en zoo-veel te meer ten dezen op-zigte, alwaer sy glorie maekt van in haer kwaed meer-en meer toe-te-nemen; en al-hoe-wel de by-gebragte Gedierten zekere wapenen by-zig draegen, die de natuer hen gegeven heéft | |
| |
om zig te verweéren, nogtans by alle dit is de Tonge, een enkel en verworpen lit, van alle wapen-tuyg versteken, nog-veél geweldiger en wreeder, dewelke niet alleen te vrede is met iemand tot de grootste miserie en ongeduld te brengen, maer houd zoo-lang aen, tot dat sy den mensch als uyt-zinnig maekt, ende hem zijn leven verkort; zoo-verre, dat sy, geene menschen meer hebbende, die sy kwellen kan, om-dat een-ider van haer verschrikt is, zig keert tot de Overledene zelfs, om die tot twist en oneenigheyd doór laster en verweyt als uyt-te-tergen. Wat willen dan de Menschen met alle hun vernuft een uytwerking gaen betragten, dewelke onmogelijk is? dies-volgens zegt zeer-wel Augustinus: Homo domat feram, non domat Linguam, Den Mensch temt de beesten, maer niet sijne Tonge: zoo-verre zelfs, dat niet alleenelijk de aenwendzels van andere hier te vergeéfs zijn, maer ook sijne eyge poogingen: Domat ipse, & non domat se ipsum. Hy temt de Dieren, maer is onbekwaem om zig zelven hier in te overmeesteren. Wille ik dit alles nog voórder bevestigen? voórwaer het is onnoodig; ik hebbe beloóft kort en bondig te zullen zyn; ik wille dan hier een spel aen steken, en gaen over tot bezondere Persoonen:
| |
| |
Ten Eersten domineért eene oproerige Tonge onder Susters en Broeders nog-dagelijks: men hoort by veéle niet anders uyt den mond, als laster en verwyt, smaed, en twist-dryvery: het schynt, ofte dit het eerste was, dat'er in een Huys-gezin moest betragt worden: men maekt zig in deze verdoemelijke wetenschap meer-en-meer bekwaem, al-ofte daer mede den zegen over' t huys kwam; maer het heylig Schrift getuygt met deze drygende woórden, dat'er eenen zekeren ondergang voór die te verwagten staet: Si invicem mordetis & comeditis, videte, ne ab invicem consumamini: Is 't dat gy malkanderen zult toe-schieten en verdrukken, let toe, dat gy doór malkanderen niet vernietigt word: ende voórwaer het een kwaed spruyt voorts uyt het ander; en daer den haet resideért, zal den twist wel-haest verblyven, gelijk het Boek der Spreuken getuygt: Odium suscitat rixas. Den haet veroorzaekt tweedragt. Ende op een ander plaets: Qui provocat iras, producit discordias. Die de Gramschap op-hitst, verwekt de oneenigheyd. En al is 't, dat den Ecclesiasticus een-ider, en wel bezonderlijk de Broeders en Susters, vermaent den twist te schouwen, Abstine te à lite, & minues peccata: maekt een eynde van krakeelen, en gy zult uwe zonden verminderen; al is't, zegge ik, dat den Apostel waerschouwt: Nolicontendere verbis, ad
| |
| |
nibil enim utile est, nisi ad subversionent audientium; en wilt niet twisten, want 't is nivers toe dienende, als tot ontstigtinge der toehoorders: men luystert nogtans weynig nae zoo-goeden en zaligen Raed; want in de plaets van malkanderen hier-en-daer doór de vingeren te zien, en zig geduldig te betoonen, men schiet aenstonds op in Verweytingen,Toe-naemen, Injurien, ende men schynt eene glorie te maken van het dapperste sijn belang te konnen zeggen. Daer is boven dien eene fout, die ik in stilte niet kan voór-by-gaen, teweten, den Af-gunst of Nyd, waer uyt alle deze oneenigheyd ontstaet; en ik vraege ten dezen op-zigte van alle Susters, Broeders, Huys-genoten, &c. waerom sy van deze leelijke beest zig zoo-zeer laeten vervoeren? weét gy-lieden dan niet, dat daer alle andere mis-slagen tegen de Broederlyke Liefde uyt voort-spruyten? weét gy-lieden niet, dat deze goddelooze moeder zeer-véle ongelukkige kinderen heéft, die al-te-samen op de Eendragt zeer-verbittert zyn, en vervolgens samen-werken om deze teenemael te niet te doen? weét gy-lieden niet, dat den Heere eenen grouwel heéft van alles oneenigheyd?... Luystert hier nae deze woórden: Sex sunt, quae odit Dominus, & septimum detestatur anima ejus: Ses dingen haet de Heer, ende het zevenste word van hem verfoeyt: teweten, | |
| |
Qui seminat inter Fratres discordias: Die oneenigheden zaeyt onder Broeders: gelyk het Boek der Spreuken getuygt. Ziet gy dan wel, hoe-zeer den Heere deêze ongestigtigtheyd en ongeduld na maete van sijne verfoeyinge straffen zal?... waerom dan nog toe-genomen in te twisten, malkanderen te verachten, toe-naemen te geven?... laet in tyds deze ongelukkige manier van handelen; want daer den Peys niet is, zal Godt niet zyn; Non enim est dissensionis Deus, sed pacis: Want hy is geenen Godt van oneenigheyd, maer van vrede: en gemerkt'er niet goedts, maer alle Confusie te vinden is, daer Godt niet en is, zoo moet'er dusdaenige niet anders over 't hooft hangen als Ongeluk en Tegenspoet.
Dog de boosaerdige Tonge is hier mede niet gestilt; want, niet te vrede zynde met Tweedragt tusschen malkanderen te zaeyen, sy derft zelfs haere Ouders, Oversten, ende zoo-voorts, tot Gramschap aen-hitsen: even-eens gelijk diën Wyngaerd-man van't Evangelie, die tegen den Vader des Huys-gezins dapperlyk preutelde, om-dat hy meerder hadde moeten aerbyden als de andere; jae sijne mede-gezellen, hem naer-volgende, voeren onbeschaemdelyk in tegen den Vader des Huys-gezins, om-dat sy zig lieten voór-staen meer loons verdient te hebben. Maer, ô ongelukkige Kinderen, die uwe Ouders tegen-spreékt, | |
| |
ende de zelve op-hitst tot gramschap, het Vet in 't vuer gietende om de vlamme hooger doen te klimmen! weét gy-lieden wel, wat den Heere in 't oud Testament hadde vastgestelt? en hoe Hy deze tegen-spraek bereéd is te straffen?... Hoort nae de woórden van 't Boek Deuteronomii: Si genuerit homo filium contumacem & protervum, qui non audiat Patris aut matris imperium, & coërcitus obedire Contempserit: lapidsbus cum obruet populus civitas. Als imand een kind zal hebben, dat stout en weder-spanning is, niet aenhoorende het Gebod sijns Vaders of Moeders, en, gedwongen zynde, niet zal gewilt hebben te geboorzamen: dit zal het Volk der stad steenigen. Let wel op Kinders: het was eertyds een Regtveerdig Gebod, dat den Heere uyt-gaf; maer weést zeker, dat het u niet beter zal vergaen in de Nieuwe-weth, want het heéft al menigmael gebleke, dat de Rechtveérdige Hand Gods wederspannige Kinders heéft geraekt; hetwelk, aengezien verscheyde Exempels dit bevestigen, voór waeragtig moet gehouden worden, zoo-veél-te-meer, om-dat Godt zelver gebied: Honora Patrem tuum & Matrem tuam, ut sis longaevus super terram. Eert Vader ende Moeder, op dat gy lang moogt leven op der aerde: waer uyt te besluyten is, dat een kind, sijne Ouders
| |
| |
doór murmuratie ende tegenspraek ont-eerende, een kort en ongelukkig leven te verwagten heéft.
Maer niet altyd de Kinderen zyn in dezen hoofde te berispen; het is al-menigmael de schuld van de Ouders, die hen daer toe aendryven: menig Kind zoude wel op-willen en sijne Ouders Eeren, waer't dat sy doór hunne al-te-groote heftigheyd het-zelve niet hard en stuer maekten, als-ook, met het een meer en het ander min toe-te-laeten, oorzaek waeren, dat het een doór al-te-groote toe-gevinge ende het ander doór-al-te-groote straffigheyd tot ongeduld wierden op-gewekt: het-welk den oorspronk is, dat den Zoôn zig laet voórstaen hem alles toe-gelaeten te zyn, en vervolgens over de minste vermaeninge murmureért; ende de Dochter, over-al in te-kort-gedaen wordende, uyt-berst in coleéren, tegen haere Ouders invaert, ende, van-jonks-af de oneenigheyd in-gezogen hebbende, als ontemmelyk voórts -gaet in haere kwaed-aerdigheyd; het-welk aen de Ouders door hunne al-te-groote toe-laetinge en al-te-strenge berispinge langs byde de kanten toe-te-wyten is. Dit zal ik by-naer op den zelven zin uyt eene dagelyksche Historie gaen voór oogen stellen, om klaerder af-te-beêlden, hoe kwalyk de Ouders te-werk-gaen hunne Kinderen, het een te veél, en het ander wynig toe-latende.
| |
| |
Mynen zorgvuldigen Pater-familias ik biede u den goeden dag: gy zyt van 's morgens vroeg al zoo-bezig om den kost te bezorgen aen het huys-gezin: dit is loffelyk, dit is prysbaer, dit is zeer-profytig: ja my dunkt, dat ik u al hoore antwoórden: Sic me docuêre Parentes. Zoo ben ik van myne Ouders onderrigt. Ik moet bekennen, dat uwen handel hier in zeer-prysbaer is, ende dat uwe woórden plaetze grypen: gy zegt zeer-wel, 't is verstandiglyk gesproken, en gy toont, dat u dezen last geenzins zwaer valt, om-dat gy alles weét te schikken op de regte maet, toonende daer by, dat men geenen tyd zonder sijn profyt mag laeten voórby-gaen. Gy doet zeer-loffelyk, dat gy uwe Vrouw en Kinderen gelukkig zoekt te maeken; g'hebt daer voór in de stad eenen zeer-goeden naem: Jacobus uwen oudsten Zoón is op de studie, en schynt daer in goeden voórt-gang te doen, voór-zoo-veêl hy sijnen tyd waer-neémt. Catharina uwe oudste Dogter is zeer-bekwaem in 't bordueren, en gaet zeer-wel om met het bouten-getauw. Uwen jongsten Zone Ferdinandus leert lezen en schryven by eenen ervaeren Schoól-meester. Uwe jongste Dogter Heléna begint allengskens bekwaem te worden om alle hand-werk te verrigten, als naeyen en stoppen. Dit alles zoude voôrwaer zoo-verre niet gekomen zyn, | |
| |
ten-waer-dat gy en uwe voórzigtige Vrouw daer voór op het neerstigste gezorgt hadden. Dog (is het met uwen goeden oorlof) laet ons nu eens zien, of alles ook zoo-wel gaet nae den geest: maer het scheynt, dat dit zoo-goeden voórt-gang niet zal hebben; want ik hebbe over eenige dagen, doen ik in uw gebuerte digt by uw huys was, my grootelyks verwondert ovor het schoon muziek, dat is by geval hoorde, als-wanneer men my aenstonds zeyde, dat dit t'uwent te doen was: dit nogtans niet willende gelooven hebbe nauw-keurig op-gelet om de waerheyd te ontdekken, tot-dat ik, klaerlyk hoorende de twistige en smaedige woórden van uwe Kinders, zelfs hebbe moeten bekennen, dat ik noyt verwagt hadde; daerom zegge ik u vryelyk uyt, dat als-dan uw Huys gezin een dul-kot gelykte, een dul-kot, zegge ik, want wat zyn die plaetzen anders, daer den twist resideért, den-welken de reden ende het verstand verdooft, den-welken eenen Zoon in van eene al-der-uytzinnigste Moeder, te-weten invidia, de af-gunstigheyd, en den-welken, alle goed gedrag verbannende, eene onherstellyke confusie doet in de plaets komen?... Laet my dan toe, dat ik met u hier vryëlyk spreke, om u eens wel te doen verstaen, waer dit alles uyt voórts-komt. Uwen oudsten | |
| |
Zone Jacobus, die neerstig is om ter schole te gaen, en goeden voôrt-gang in de studie doet, word van Vader en Moeder grootelyks bemind; maer hy is wat koppig en dweérs-dryvende; zoo-nogtans, dat ik deze fout aen hem niet teenemael toe-schryven kan, gemerkt dat hy daer in van sijne kindsche jaeren af is op-gebrogt, voôr zoo-veél gy-lieden hem daer-over noyt ofte wynig hebt berispt, ende liever hebt gehad doôr de vingeren te zien, als het kindjen in tyds sijn kopken te doen boogen: wat is dit anders, als oorzaek geven, dat hy nu alle vermaeningen van de hand wyst, ende nae geene berispinge wilt hooren, ja nog boven dien murmureért, zig daer tegen stelt, en uliede gemoed tot korzelheyd aendringt? wat is dit anders, als Olie in 't vuer gieten om de gramschap aen-te-jaegen, daer gy zelver de schuld van zyt?... Catherina, doet wel haer best op de naey en borduer-school, de Meesterssen preyzen haer, en zeggen, dat sy nu bekwaem is tot alle subtiel hand-werk; maer aengezien Catharina nae u-lieden zin wat te stil is, word sy'er niet zeer geteld, ja zoo-veél, gelyk men zegt, als een O in 't cyffer: dus gebeurt het zeer-dikwils, dat men van haer zegt, dat sy een sloor, een slegt-hooft, een Plompe-thrien is: Wat is dat wederom anders, als 't Vet in 't vuer gieten om de gramschap in | |
| |
volle vlam te doen blaeken, bezonderlyk daer hier geen reden van berispen, geen reden van verwyten, maer groote reden van pryzen, groote reden van moed te geéven is?... Ferdinandus heéft kwaede oogen, is maeger van aenzigt, teer van postuer; gy-lieden zoud geirne van een kleyn kind zoo-veél gadaen hebben, als van een wakker Man; daerom word'er al dikwils gezeyd, niet gedenkende, dat hy nog jong is, ende vervolgens metter tyd bekwaem worden zal, ik zien'er noyt iet goeds in, ende dies-volgens dient men hem den rug dapper af-te-smeéren: Wat is dit al wederom anders, als het Vet met een volle maet in de vlammen gieten om den jongen in coleér te jaegen, die met zoete en stille woórden tot een goed gedrag tot iver, tot waekzaemheyd zoude konnen geraeken?... myn Heléna, zegt uwe Huys-vrouw, is wel besneden van aenzigt, rap in de Tong, gauw op haeren gang, dat behaegt my grootelyks, ende ik beminne haer met eene teere genegentheyd: uwen perzoon voegt daer by, dat het jongste Kind u het liefste is, dies-volgens trekt gy-lieden byde het-zelve zeél; waer-uyt voórts-kont, dat, zoo wanneer Catharina of Ferdinandus iets willen zeggen, aenstonds dit slot hen op den mond word geprangt, swygt: wat is dit al-te-mael anders, als het Vet met geheele pannen in 't
| |
| |
gloeyende vuer uyt-storten, en om een slegte reden sijne Kinderen in gramschap jaegen, zoo-veêl te-meer, om-dat men aen het een niet het minste, maer aen het ander alles toe-laeten wilt, waer doôr murmuratie tegen u-lieden, oneenigheyd onder uwe Kinderen, ende een geheel wan-order in uw Huys-gezin onstaet?... wat dunkt u, Pater-Familias? hebbe ik het middel-punt niet wel getroffen?... dat ik daer van niet verwittigt waere, 'k en zoude zoo-vrypostelyk niet spreéken; doch de menigvuldige klagten, bevestigt doór het aenhooren van my zelf, verpligten my, hier over (nogtans tusschen vier oogen, en alles in vriendschap) te redeneêren; en gelyker-wys men zoo-wel het bitter als het zoet van sijnen Vriend in dank aen-nemen moet, zoo agte ik noodzakelyk te zyn, dat gy met de zelve liefde myne berispinge aenveird, als den lof, die ik u in 't begin gegeven hebbe: dies-volgens kan deze myne vermaeninge van u niet kwalyk worden af-genomen, om-dat sy dient tot een meerder verzekeringe van den wel-stand uws Huys-gezins, op-dat in het zelve, in de plaets van haet, de Liefde; in de plaets van af-gunst, den veerdigen dienst; in de plaets van twist, de eendragt; en de plaets van murmuratie, tegenspraek, verwyt; goed-willigheyd, rust, gevoegzaemheyd komen zouden: zoo-nogtans, dat van u-lieden kant | |
| |
alle oorzaek tot de on-rust moet af-gesneden worden, wild gy dit werk voltoeyt zien; ofte anderzins het is te vreêzen, dat den Peys het huys verlaeten hebbende, het ongeluk, over ulieden hooft hangende, zal nederdaelen.
Voôrders moet ik my keeren tot Vaders en Moeders zelfs, om hen aengaende de Oneenigheyd tusschen hen byde (dat nogtans op het hoogste mis-staet aen gehoude lieden, die met den hand van eene stand-vastige Liefde gebonden moeten zyn) te overtuygen: ik wille dit in 't kort en bondig aen-toonen doór eenige Exempels, om te beweyzen, hoe verfoeyelyk het is deze fout laeten in-te-wortelen, ende hoe bekwaem om geheel het huys-gezin in rep en roer te stellen; waer uyt dikwils den onder-gang van Ziel en Lichaem ont-staet, want dus-daenige hebben hier met malkanderen een Hel van twist en tweedragt, en daer-na een Hel van eeuwig ongeluk en ellende, Deze oneenigheyd word meestmael veroorzaekt doôr den dweérs-dryvenden handel 't zy van Vrouw of Man; doch dezen is wel het-meeste eygen aen de Vrouwen, dewelke zoo-wanneer sy ongeruste geesten zyn, zoo is'er geen geluk, maer een zeker verdriet voôr hen byde te verwagten: dit zal blyken uyt de volgende Historie.
| |
| |
Men verhaelt van een boosaerdig Wyf, dat sy zoo-steég en hard-nekkig was, dat nog goede woôrden, nog straffe drygementen haer konden betoomen: op zekeren dag was den Man van de Jagt 't huys gekomen, ende met hem brengende eene groote partye Spreeuwen, gaf die aen sijne Vrouw om gereed te maeken: als sy deze vogels zag, schoon sy wel wist wat vogels het waeren, begonst sy wel overluyd te roepen: wel mynen Godt! hoe zal ik konnen gelooven, dat het Spreeuwen zyn? het zyn immers altemael Meêrels; wat? andwoôrde den Man, meynt gy dan ik, die nu lang ter jagt hebbe gegaen, geen Spreeuwen uyt Meerels kenne? Voórwaer, zeyde het Wyf, gy faelt; ik zegge nog eens, dat het Meêrels zyn. En ik, andwoórde hy, weét zeker, dat het anders is. Sy wederom: Ik houde staen dat ik gezeyd hebbe; en ik, zeyde hy, weét het beter: maer ik, voerde sy daer tegen in, hebbe het meermaels gezien, en zegge dat het is, gelijk ik hebbe gezeyd: doen begonst den Man een weynig hooger te zingen, zeggende: houd op, met de klaere waerheyd te overstreyden; maer sy ging voort met haer rolle te spelen, en maekte den Man zoo-uytzinnig, dat hy een dweers-hout met de hand packte om haer mede te begroeten: als hy nu gereed stond om de maet te gaen slaên, | |
| |
zong sy al-wederom op den zelven toon: Meêrels, maer geen Spreeuwen. En wat zyn dat dan? vraegde hy, haer eens of tweemael lustig af-smeérende. Dat zyn Meêrels, maer geen Spreeuwen, zeyde sy: ende hy daer en tegen; dat zullen nu wel Spreêuwen zyn, nog eens zoo kloek doôr-botsende: neen, neen, riep sy overluyd, het zyn geen Spreeuwen: maer Meêrels: hy eyndelijk, ziende, dat hy eerder van slaên vermoeyt, als sy van tegen-spreken zoude worden, gaf se nog een vragt stok-slagen, en liet se daer mede liggen; maer sy riep altyd meer-en-meer: Meêrels, maer geen Spreeuwen; ja zelfs haere dweers-dryvery en hard-nekkigheyd ging zoo-verre, dat sy alle jaeren van de zelve bataille een Anniversarium wilde vieren, met haeren Man, just op den zelven dag, dapperlyk in het harnás te jaegen: ende dit dede sy-lang als sy leéfde, om te toonen, dat sy haeren dweersen-kop noyt wilde ten-onderen-geven; schoon sy zelfs anders wiste. Wat is dit al anders, als Olie in't vuer gieten om de Gramschap doen te blaken!
Een ander boosaerdig Wyf was ook zoo-hard-nekkig, dat haeren Man, al-hoe-wel tegen synen dank, zeer-dikwils ja dagelijks gedwongen was haer dapper af-te-smeéren, en gelijker-wys het woord kluppel, zoo-men de twee eerste letteren verandert in een h, huppel
| |
| |
voórts-brengt, al-zoo dogt het hem noodzakelijk, dat hy met eenen goeden kluppel syn ongetemt wyf braef moest doen huppelen, om haer allengskens den droes uyt het hooft te verjaegen: hy hadde dezen gezonden middel nu eenigen tyd gebruykt; maer het medicament hadde geen uyt-werkzel, want het Wyf wierd dagelijks boozer en bozer, en het scheén eerder eene der dry furien, als een Vrouws-persoon te zyn; ten laesten den armen Man wist geenen middel meer aen-te-wenden, om syn Wyf te doen bedaeren; wierd derhalven als uytzinnig, ende op zekeren keer, wanneer sy hem weer lustig nae het hair klampte, greep haer vast, en smeéd se in eene diepe gragt; als sy nu tot aen den hals daer in zat, ende doór vermoeytheyd niet meer en konde spréken, stak sy beyde haere handen om-hoog en kletste daer lustig in, om den Man als uyt-te-lachen, dat hy haer nog niet getemt hadde: eyndelijk ging den aemen bloed na huys, maer kreég sijn kwaed Wyf wederom, die zoo-haest den voet niet over den dorpel hadde gestelt, ofte begonst van-voór-af-aen den Man lastig te vallen, die sy ook naer korten tyd van spyt en gevoelen dede sterven: wat is dit anders, als het vet de vlammen gieten om de Gramschap en Wraek doen op het hoogste te klimmen?... zulke kwaede helleveégen
| |
| |
zyn'er hedendaegs nog al-genoeg, die aen de voórgaende misschien niet en zouden willen wyken: Job heéft'er eene diegelijke gehad, denwelken, Huys, Kinderen, Goederen verloren hebbende, een boos Wyf heéft behouden; deze heéft hem nog in d'uyterste ellenden met smaed en laster aengerand: Job andwoórde haer: myne Vrouw gy spreékt als eene dwaeze; wy hebben het goed ontfangen, en waerom zouden wy het kwaed dan ook niet geerne aenveerden?... In-diën Job haer kwaede woôrden hadde gegeven, het krakeél zoude geen eynde gehad hebben. Het meulen-rad loopt-om, zoo-lang als'er water of wind is; het Orgel geéft geluyd, zoo-lang men den blaes-balk blyft trekken; de Klock klinkt, zoo-lang men se luyd; maer een boosaerdig Wyf knort en buldert altyd, zonder daer van een eygen te maeken. Het ghene hier van de Vrouwen is gezeyd, past ook zeer dikwils op Dweérse, Dronke, Luye, en gram-moedig Mannen, de welke, op de eene of andere manier hunne Vrouwen in Coleér jagende, oorzaek zyn, dat den duyvel paert en deel in't huys heéft, want daer den Tweedragt is, huys-vest den op-rokker van allen twist; zoo-dat ik tot besluyt zegge, dat alle gehoude Lieden wel dienen toe-te-letten, dat sy malkanderen geen oorzaek van oneenigheyd geéven; zonder deze oplettentheyd komt | |
| |
het dikwils zoo-verre, dat ook de onderdaenen, de zelve wegen in-gaende, alles in rep en roer stellen, en malkanderen om't minste woórd lastig ja onverdragelijk vallen: daerom vermaent den Ecclesiasticus in tyds alle Gehoude persoonen en Toe-zienders des Huys-gezins: Noli esse ficut leo in domo tuà, overtens domesticos tuos, & opprimens subjectos Tibi. En wilt in uw Huys-gezin niet zyn gelyk eenen Leeuw, uwe Huys-genoten verdervende, ende uwe onderdaenen verhardende.
Ik gaen, om kort te zyn, voór-by die oproerige Tongen, dewelke maer uyt zyn om den waeren Vrede te vernietigen, ik zegge, de ongeruste Vry-geesten van dezen tyd, dewelke hunne wetenschap maeken van de Goede tot nadeel te spreken, en die doór schimpem en schampen tot Oneenigheyd aen-te-jaegen; deze ende meer andere soorten van Op-roerige gaen ik voór-by, zullende op andere tyden gelegentheyd vinden om dusdaenige hunne dwaesheyd aen-te-toonen, dewelke zoo-verre gaet, dat sy over hun boosaerdig stuk nog derven glorieéren, ende zeggen, dat men aen hen tot Oproerigheyd oorzaek heéft gegeven; het welk niet alleen onwaer is, maer zelfs tot hunne eyge schande de schade wederbot, gelijk sy nu volgens verdiensten ondervinden, dat men hunne goddelooze Leeringe
| |
| |
over-al doemt en te-niet-doet; hetwelk zoo-veél te billyker gedaen is, als sy onbeschaemder zyn om de Deugd met haer gevolg te beschimpen. Het blyft dan altyd waeragtig:
Damna sibi, nobis emolumenta ferent.
Sy zullen komen in den druk,
En brengen ons tot groot geluk.
Gemerkt ik dan in't bezonder hebbe aengetoont, hoe-zeer-nadeelig aen jong en oud, Gehoud en Ongehoud, &c. de Oneenigheyd is, die doôr eene boos-aerdige Tonge word aen-gestoókt; zoo wille ik in 't kort nog gaen beweyzen, wat deze al vermag in Steden, Landen, en Republiken. Eene vermete Tonge is genoeg om een geheel Land in vollen alarm te stellen: eene Tonge, die den Twee-dragt zoekt, is genoeg om Wetten en Statuten, Drygementen, Straffen, Magt en Geregtigheyd te kort-te-doen, en een geheel wan-orden van alles te doen ontstaen: als-dan ziet-men de Borgers malkanderen beschaedigen zoo in bloed als in goed; men ziet de Geringe persoonen de Magtige aenranden; de Kinders nemen de waepens aen tegen hunne Ouders; ja die de magt om zig met de Oneenigheyd te vervoegen niet en hebben, werken mede met het aen-stoken en aen-dringen; | |
| |
alles is in volle nederlaeg, alles bezwykt; Koop-handel, Neéringe, Konst en Wetenschappen; niets is 'er, dat gerust blyft volherden, daer de onrust langs alle kanten den kryg aen-voert, met zig hebbende voór bewindhebbers, Geweld, Razerney, Wreedheyd, Goddeloosheyd: ende om hier van een klaerder Af-beêldinge te geéven, zoo zende ik den Nieuwsgierigen Lezer nae de Beschryvinge der Nederlandsche Oorlogen doór Strada en Bentivoglio; ik zende hem nae 't Boeksken, genaemt Nederlandsche Beroerten, ende eyndelijk, om een kort en beknoopt af-beêldzel van op-roer met zyn beginzel en schrikkelijk gevolg te zien, nae het verhael der Napelsche Beroerten, doôr Mas aniello eenen verworpen Visscher op den tyd van thien dagen zoo-verre gebragt, dat'er ontallijke duyzenden, zig alreeds op zoo-korten tyd met dezen vervoegt hebbende, eene onuytsprekelijke nederlaeg in die schoone, ryke, en overtreffelijke Stad Napels hebben Veroorzaekt: het-welk aengezien het doôr het aen-stoken van een gering mensch zoo-verre is gekomen, wat zal het dan niet zyn, daer'er somtyds zeer-vele en van groote Aenzien in den op-roer saemen-spannen?... het is hier effen zoo gelegen, gelyk met de Zee, de-welke seffens begint te bulderen, want Cicero getuygt daer van: Ut mare, quod na-
| |
| |
turâ suâ tranquillum est, ventorum vi agitari videmus ac turbari, sic populus, suâ sponte pacatus, hominum seditiosorum vocibus & violentissimis tempestatibus concitari solet. Gelyk wy zien dat de Zeé, uyt haere natuer stil zynde, doór het geweld de winden beroert ende aengedreven word; alzoo word het volk, anderzins gerust, doór het op-stoken van oneenige menschen en doór de alder-geweldigste op-roeringen teenemael op-gehitst. En Voór-waer wat kander aen eene stad ongelukkiger en droeviger over-komen, als op eene dusdanige manier in roeren te geraeken?... innerlyke scheydinge is den oorsprong van eene alder-droevigste ruïen. Waer doôr is de groote stad Carthago vernielt? doôr oproerige geesten. Waer doôr is den zestig-jaerigen oorlog in Vrankryk eertyds ontstaen? van den twee-dragt der beyde huyzen Borgondien, en Orleans. Wat heêft Engeland tot den grond vernietig, en tot zoo-vele bloedige veld-slaegen oorzaek gegeven? het mis-vertrouwen tusschen de huyzen van Lancaster en Iörck. Wat heéft de vryheyd van Florencen verstoort? den af-gunst en de Eerzugt. En, om kort te zyn, wat heêft zoo-menige schoone stad in assche geleyd, de Kerken vernietigt, de huyzen om-verre gesmeten, de inwoonders verjaegt? De oneenigheyd van gemoederen, haekende nae het bloed van malkanderen | |
| |
gelyk de wreedste dieren. Het-ghene den Kanker is in den mensch syn lichaem, dat is den Oproer in eene Gemeente: om klaeder te spreken, dat het Vet is om het Vuer aen-te-jaegeg en vervolgens alles te vernielen, dat is den Tweedragt onder inwoonders, zoo-verre gaende, dat hy, Heylig en onheylig met de voeten trédende, zig alleenelijk voldaen agt te zyn, als-wanneer'er niets over is te verwoesten. Eene Stad is als een Schip; de oneenigheyd en twist zyn de gaeten en spleten, doôr de-welke het waeter in-vloeyende het zelve doet te neder-zinken; en al-hoe-wel een verstandig Stier-man altyd het Roer in de handen heéft, alle onheyl afwend; nog is dit alles te vergeéfs tegen de listen en aenwendingen van ongeruste geesten, die nu dit dan dat begeiren, meer om aen hunnen drift, als aen de reden te voldoen; zoo-dat dit alles niet genoegzaem is, om het Schip van zyn ongeval te behoeden; beter zal ik zeggen, dat dit alles, ja ook hondert oogen van eenen Argus te vergeéfs zyn, om in tyds alles te bezorgen: waer doôr het komt, dat ook de wyste Mannen met alle hun vernuft al-hier niet het minste vermogen; want geweld gaet boven wysheyd; Oproer laet geene paelen. Als-dan heeft Minerva wel-haest aen Mars de sleutels van de Oeffen-plaetzen, gedwogen nogtans, over-gelaeten, | |
| |
den-welken daer schrikkelijk mede rammelt; de Studien liggen begraeven; de Boeken vind men met de voeten getrappelt; de Justitie is uyt-geschrabt; het woórd Godts is verduystert; de Kerken met hunne Autaeren zyn af-geworpen, de Geestelyke zyn verjaegt, de Processien nemen een eynde; Summa summarum, vulcanus heéft het bewind gekregen over alles, om het doór 't vuer te verwoesten: de penne moet wyken voôr het sweerd; het verstand voór 't geweld; de wysheyd voór de ondeugd; den mond voór de handen; het Gezag voór de wapenen. Waer men komt hoort men niet anders, als ad arma, tot de wapenen; vermoórden, dood-slaen, verbranden is eene deugd en kloek-moedigheyd: zoo-dat de wreéde Bellona, op alle plaetzen den bloedigen standaert van eene schrikkelyke dwingelandey geplant hebbende, anders niet en doet als de haere aen-moedigen, om alles, zelfs de stroeye hutten, in assche te leggen. Maer weè, weè dien, den-welken oorzaek daer toe zal gegeven hebben! want is 't dat Godt grootelyks straft de oneenigheyd des Huys-gezins, hoe zeer zal hy niet kastyden die, de-welke doór hun murmureêren, opstoken, aen-dryven, een onherstellyk schisma in de Republiken invoeren? ... Core, Dathan, en Abiron hebben het ondervonden, en de aerde is onder hunne voeten open-gescheurt....
| |
| |
Disrupta est terra sub pedibus eorum... Descendêruntquè vivi in infernum. Ende sy zyn levendig in de Helle gezoncken. Zoo-groot kwaed het dan is op-roerig te zyn, zoo-groot moet ook onze zorge zyn om dat zy vlugten.
Ten laetsten de zonde van eene op-roerige en ongetemde Tonge gaet zoo-verre, dat sy niet alleen tegen de menschen, maer zelf tegen Godt oorlog voert: hoe veéle zyn'er niet, die om de minste kwellinge, om de minste stoornisse, ja zelfs om eenen niet tegen Godt murmureêren? dit gaet zoo-verre, dat sommige wel zouden derven zeggen, dat sy dit onverdiend lyden: Andere derven zelfs de wyze voôrzienigheyd Godts tergen; voo verre, zegge ik, dat sy onophoudelyk over een Mug, een schaduwe, eenen rook murmureêren, ja tegen Godt uyt-vallen, gelyk in de laetste vermaeninge van het twaelfste Zinne-beéld zal blyken. Maer hoe zeer deze tegenspraek Godts gramschap doet ontsteken, leert ons het weder-spannig volk van Israël, dat, nu meermaels over die zonde gestraft zynde, even-wel is blyven voôrts-gaen in syne hard-nekkigheyd, tot-dat het eyndelyk, teenemael verlaeten zynde, doôr de Rechtveêrdige straffe Godts van het land van Beloften is berooft geweest, ende ellendiglyk gestorven in de Woestyne. Wat | |
| |
wille ik nog voôrder hier van handelen? 't zal genoeg zyn te zeggen, dat alle ongetemde Tongen, zoo ten op-zigte van de menschen, als van Godt, zekere straffen te verwagten hebben, 't zy in dit, of in 't ander leven, alwaer hunne Tonge met solfer en peck zal gelaeft worden. Voôr-zeker dient'er dan wel eene nauw-keurige voór-zorge om zig hier van in tyds te verhoeden, eene nauw-keurige voór-zorge, zegge ik, die als den leyds-man moet zyn, den-welken ons zoo-schandelijke stronkel-steenen doet meyden, die'er hedendaegs, bezonderlijk aen die met de wereld verkeeren, veél geleyd worden: deze zorge is dan eenen noodzakelyken middels, en ten dien eynde is'er niets kragtiger, als van den eenen kant het groot ongeluk van den twee-dragt, en langs den anderen het groot goed van den Peys te overwegen, daer ik in myn tweede-deel zal gaen van spreken: sluyte dan met dezen profeytigen raed.
Jam Linguam frœna rectae Rationis habend.
Bedwingt uw' Tong' wanneer 't is tyd,
Zoo word gy van 't gevaer bevryd.
|
|
Auteursrechtvrij