De woeste avonturen van de Bokkerijders

[p. 136]

XXI

In de nacht van maandag 19 op dinsdag 20 april 1762 trokken de Bokkerijders op naar Wijnandsrade. De bende was geheel compleet. Chirurgijn Joseph Kerckhoffs van Herzogenrath voerde het commando. De bendeleden waren afkomstig van Ubach, Merkstein, Alsdorf, Bardenberg, Geilenkirchen, Herzogenrath, Kerkrade, Heerlen, Hoensbroek, Beek, Geulle, Meerssen, Haasdal, Klimmen, De Heeck, Schimmert, Oensel, Margraten, Gulpen, Aalbeke, Schin op Geul en Nuth. De overval op het Panhuis in Wijnandsrade werd een van de ‘degelijkste’ misdrijven van de Bokkerijders.

Het Panhuis (brouwerij) in Wijnandsrade werd bewoond door Hendrik Ritzen, zijn vrouw Anna Gertrudis Wetzels en hun drie kleine kinderen. In het pand was behalve een herberg ook een winkel gevestigd. Bovendien was het het verenigingslokaal van de schutters. Op 7 mei 1762 ging het gerecht van Wijnandsrade naar het Panhuis om ter plaatse een kijkje te nemen en de bewoners te horen over de overval. Het gerecht bestond uit de schepenen Quix, Goffin en Dullens.

De drie notabelen constateerden, dat de bandieten drie gaten in de lemen wand hadden gemaakt om de huisdeur aan de binnenkant open te maken. In de deur zaten diepe kuilen en schrammen, die door houten palen en breekijzers veroorzaakt waren. De keukendeur was op dezelfde manier beschadigd, slechts ‘verrijkt’ met een kogelgat. In de keukenwand en in de kamerdeur zaten ook kogelgaten, terwijl de ruiten in het hele huis waren stuk geslagen.

Ten tijde van de overval was Hendrik Ritzen 33 jaar oud. Hij was de waard in het Panhuis. Volgens zijn verklaringen lag hij in bed toen hij in de bewuste nacht onbekenden aan de keukendeur hoorde morrelen. Hij riep zijn dienstmeisje Aldegondis Drummen. Direct daarna werd er beneden met zware balken op de deur gebonsd. Hendrik Ritzen was een moedig man. Hij sprong uit bed en greep zijn geweer, dat altijd geladen aan zijn bed hing. Voorzichtig sloop hij naar de keuken en schoot pardoes door de keukendeur naar buiten.

(Ongeveer tien jaar geleden was het gat in de deur nog te zien. In 1960 werd deze deur echter door de huidige bewoners verkocht aan een antiquair in Haarlem). De kogel boorde zich fluitend in de donkere nacht. Niemand

[p. 137]

werd getroffen. De Bokkerijders, die bij de keukendeur bezig waren, stoorden zich er niet aan. Zij bleven met een zware balk de deur rammen, die langzaam onder het geweld doorboog.

Hendrik Ritzen trok zich daarop in een andere kamer terug, want de bandieten begonnen nu ook op hem te schieten. Drie kogels werden afgevuurd. Hendrik werd niet geraakt. Hij had het er wel benauwd van gekregen, want hij trok zich verder terug, dieper het huis in. Deze kamer vergrendelde hij stevig en wachtte daar de gebeurtenissen, die komen gingen, af. Het geweer in de aanslag.

Inmiddels hadden de andere deuren het begeven en hoorde Hendrik hoe de bandieten de deur van de kamer, waarin hij zich bevond, onder handen namen. Zij gingen er zo woest tegen te keer, dat de hengsels en panelen in het rond vlogen. Zes Bokkerijders stormden naar binnen en grepen Hendrik vast. Het was allemaal zo snel in zijn werk gegaan, dat hij geen tijd meer had gekregen een tweede schot te lossen. Hendrik werd ernstig mishandeld. De mannen droegen grijze, blauwe en bruine kleren. Een andere groep had het dienstmeisje en de vrouw van Hendrik overweldigd en gekneveld. Een derde groep had tot taak alle kisten en kasten te forceren en de bruikbare goederen eruit te nemen.

De overval was zeer goed georganiseerd. Iedere groep vervulde zijn eigen opdracht. Terwijl twee groepen zich over de bewoners van het Panhuis ontfermden, roofden andere groepen het huis leeg.

Een speciale groep was in de winkel bezig, die geheel onderste boven werd gehaald. Hendrik had niemand herkend, omdat de bandieten doeken voor hun gezicht hadden gebonden. Hij dacht, dat hij een van hen aan zijn stem had herkend: een zeker Andries, (een zoon van de oude vroedvrouw) die aan de Linden in Heerlen woonde en getrouwd was ‘met een vrembt vrouwmensch, hebbende den selven oock noch twee susters, die oock wijsvrouwen (vroedvrouwen) sijn’. Ritzen verklaarde nadrukkelijk, dat hij Andries niet had gezien. Dat was ook onmogelijk geweest, omdat hij gekneveld op zijn buik op de grond lag. Ritzen had echter vroeger ook in Heerlen aan de Linden gewoond en meende, dat hij toen vaker met Andries had gesproken. Deze Andries had hem het ergst mishandeld, ‘ende booven dijen hem met sijne heimelijke leden gevatt hebbende, deselve gedreijgt hadde, aff te snijden, in dijen hij deponent niet zeggen soude, waer sijn gelt was’. (Hij dreigde Ritzen te ontmannen als deze niet wilde zeggen waar zijn geld lag). De vroegere woonplaats van Ritzen aan de Linden in Heerlen was op de hoek van de Nobelstraat en de Kruisstraat. Andries Cornée woonde er nog in 1762. Hij verdiende als leien-

[p. 138]

dekker zijn boterham. Door zijn complicen werd hij ‘Andrieske’, ‘Het leiendekkertje’ en ‘Der Ling’ genoemd. Andries was getrouwd met Maria Koko (Koken). Hij werd op 6 april 1773 gearresteerd en op 30 mei op de Heesberg in Heerlen opgehangen.

De buit, die de Bokkerijders in Wijnandsrade maakten was aanzienlijk. Uit het Panhuis verdwenen een carolien en 6 halve carolienen, 5 cronen, 13 pattacons en een massa kleingeld, een zijden kleed van zijn vrouw Anna Wetzels, zakdoeken, trekmutsen, een laken jas, een zwart camisool, een leren broek, twee paar kousen, twee dozijn manshemden, vrouwenhemden, schorten, de gehele linnenvoorraad, een gouden kruis en een zilveren kruis.

Uit de winkel werden ontvreemd 51 merck aan Aakener buschen en 10 à 12 gulden in ander geld. De totale schade werd door Ritzen op 1500 gulden geschat, een onvoorstelbaar hoog bedrag in die tijd.

Bij de overval spraken de bandieten ‘gebroken Duits’, terwijl zij elkaar betitelden als heren soldaten, generaal, oversten, kapitein en officier. Zij deden dit om Ritzen in de waan te brengen, dat hij door een leger soldaten was overvallen. In het Panhuis stond ook het vaandel van de schutterij van Wijnandsrade. De Bokkerijders eigenden het zich toe met de woorden: ‘Het is schaede, dat tegenwoordigh onsen vaendraeger niet bij ons is. Hier is de vaene’.

Hendrik Ritzen vertelde de schepenen hoe hij op eigen gelegenheid geprobeerd had de boeven op het spoor te komen. Op woensdag 5 mei was hij naar Palenberg gegaan. Een zekere Maria Godtschalck had hem zijn notitieboekje teruggegeven, dat hij bij de overval was kwijt geraakt. De vrouw had hem verteld, dat ze dat boekje in het Kratzbosch had gevonden. Hendrik was toen samen met de vrouw naar dat bos gegaan.

Daar wees zij hem de plaats, waar het boekje had gelegen. Hendrik onderzocht de omgeving nauwkeurig en vond diverse kaarten met lakmoes en een paar kousen, die de bandieten uit zijn winkel hadden gestolen. Twee dagen tevoren, op maandag 3 mei, had Hendrik in Maastricht al sporen van de overval op zijn huis ontdekt.

Bij een oude-klerenkoper in Wyck zag hij zijn hoed terug, die de Bokkerijders hadden meegenomen. De klerenkoopman had hem verteld, dat hij de hoed van een soldaat in de Barakken te Maastricht had gekocht.

De soldaat was Willem Hartzog uit Heerlen.

Enkele dagen voordat de schepenen bij hem kwamen was Hendrik naar Heerlen gegaan, waar hij had vernomen, dat een zekere Henricus ‘Villersdrick’, die bij Winandus Merckelbach op het kerkhof te Heerlen woonde, bij het opgaan van de zon alle details over de diefstal had ver-

[p. 139]

teld, op dezelfde dag enkele uren na het plegen van de diefstal.

Volgens de lezing van Anna waren de bandieten tussen elf en twaalf uur bij het Panhuis verschenen. Zij werd wakker door het bonken op de huisdeur. Geheel van streek rende zij naar een andere kamer, opende een raam en begon om hulp te roepen.

Onmiddellijk daarna vlogen alle ruiten aan diggelen. De bandieten sloegen met geweld in haar richting. Zij hoorde de huisdeur openvliegen, waarbij enkele schoten gelost werden. Anna vluchtte naar de kamer, waar haar man zich ophield. Hij grendelde de deur, die echter geen weerstand bood aan het geweld van de Bokkerijders.

De bandieten drongen naar binnen, grepen haar vast en sloegen en schopten haar waar zij Anna maar raken konden. Half bewusteloos viel zij op de grond. Zij kon zich derhalve niet veel meer herinneren wat er die nacht gebeurd was. Anna had wel nog gehoord hoe kisten en kasten werden opengebroken. Langzaam was zij weer enigszins bijgekomen en zag vanuit haar ooghoeken een kerel bij een kast staan. Omdat de man met zijn rug naar haar stond kon Anna niet met zekerheid zeggen wie het was. Ze dacht echter toch, dat het de vilder van de Lommelenberg was, die sinds kort bij het Heeckerbosch bij Valkenburg woonde. De vilder droeg een blauwe kiel.

Het dienstmeisje Aldegondis Drummen was in mei 1762 twintig jaar oud. Zij werd in de nacht van de overval wakker, omdat zij Hendrik Ritzen hoorde roepen. Onmiddellijk daarna was een groot tumult in de keuken ontstaan. Zij hoorde hoe een aantal schoten werd gelost. Zij vluchtte naar de kamer van Anna. Toen die deur ook geforceerd werd holden beide vrouwen naar de kamer, waar Hendrik Ritzen zich bevond. Het meisje onderging hetzelfde lot als Anna. Zij werd mishandeld en gekneveld op het bed geworpen. Zij moest op haar buik gaan liggen.

De Bokkerijders sloegen een deken over haar heen. Aldegondis hoorde nog hoe de bandieten elkaar met kapitein, korporaal en andere militaire termen aanspraken in een ‘vermaekte duitse taele’. Zij verklaarde, dat zijzelf twee voorschorten, 6 trekmutsen en twee neusdoeken was kwijtgeraakt. Het dienstmeisje kon niet schrijven. Zij zette een kruisje onder haar verklaring, terwijl Anna en Hendrik onder het protocol een handtekening zetten. (Zoals dadelijk blijkt, heeft het dienstmeisje tegen de schepenen gelogen).

Ongeveer 11 à 13 jaar later werden de Bokkerijders gearresteerd. Adolf Steins uit Ubach - hij was reeds lid van de eerste bende - verklaarde op 5 augustus 1771 op de pijnbank van het kasteel te Herzogenrath, dat hij bij de overval op het Panhuis betrokken was. Hij noemde

[p. 140]

Het Panhuis in Wijnandsrade, waar Hendrik Ritzen zich zo moedig probeerde te verdedigen tegen zijn overvallers. Tegen zo'n goed georganiseerde overval kon ook hij echter niet op. Het schot door de keukendeur, dat tot 1960 een teken van de nachtelijke overval was, werd door Ritzen gelost. De deur is opgekocht door een antiquair in Haarlem.

de namen van 50 complicen. Op de bewuste avond was hij met een groep van 30 man regelrecht naar Wijnandsrade getrokken. Bij het Panhuis gekomen, hielp hij mee bij het breken van een gat in de lemen wand. Met een dikke balk werd de deur uit zijn hengsels gelopen. Adolf vertelde, dat de bewoner in het huis op hen had geschoten. Nadat de buit binnen was werden de goederen in het Kratzbosch verdeeld. Toen de mannen daar bijeen zaten, kwam een voerman met een kar voorbij. Op die kar zat een groep mensen. Uit angst door de voerman ontdekt te worden stoven de Bokkerijders in alle richtingen uiteen en verstopten zich in de struiken van het Kratzbosch. Peter Ploem uit Herbach verloor daarbij het notitieboekje van Ritzen. De kaarten met lakmoes gingen ook verloren. Enkele dagen later zou het notitieboekje door Maria Godtschalck uit Palenberg gevonden worden.

[p. 141]

Peter Ploem had de bijnaam ‘Schleyen Peter’. Hij woonde in de Schley te Herbach bij Merkstein.

Adolf Steins was van beroep wever. Zijn bijnaam luidde ‘Schütgens Adolf’. Adolf werd op zijn rooftochten met de bende steeds door zijn vrouw Gertrudis vergezeld. Zijn beide zoons Leonard en Henderick waren eveneens lid van de Bokkerijders. Adolf en Henderick werden na hun proces op 15 oktober 1771 op de Beckenbergh opgehangen. Leonard ontsnapte uit zijn cel in het kasteel van Herzogenrath.

De 33-jarige Hendrik Ruyters uit Heerlen, alias ‘Den konijnen Dirk’ was naar Raven bij Amby verhuisd, omdat men in Heerlen een begin met de arrestaties van de Bokkerijders had gemaakt. Hij diende in Raven als knecht. Hij voegde zich op 19 april 1742 bij een groep Bokkerijders, die aan de Prikkenisserheggen wachtten op het sein van de aanval. (De hof Prikkenis ligt links van de autoweg van Heerlen-Ten Esschen, vlakbij de spoorlijn naar Voerendaal). Via Ten Esschen waren zij naar Wijnandsrade gegaan. De eerste opdracht, die zij in Wijnandsrade moesten uitvoeren was stukjes hout in de sleutelgaten van de kerkdeuren slaan. Dit werd gedaan om te voorkomen, dat iemand naar de kerk zou vluchten en daar door het luiden van de klokken de omgeving kon alarmeren. Vervolgens forceerden zij de deuren van het Panhuis.

De tollenaar Caspar van Mechelen uit Schin op Geul had die nacht op de uitkijk gestaan. Van Herman Luyten uit Geleen had hij na afloop gehoord, dat enkele bendeleden Hendrik Ritzen hadden willen doden. Kapitein Kerckhoffs had dit echter uitdrukkelijk verboden. De chirurgijn motiveerde zijn verbod: ‘Die man heeft zich zo goed verdedigd, dat Kerckhoffs daede wensen, dat de gesellen van sijne compagnie sulckse courage hadden, dat hert alsdan beter soude gaen’.

Toen Anthoon Emants uit de Heeck - hij was ook betrokken bij de overval op de eremieten op de Schaelsberg - in Wijnandsrade arriveerde, werd hij samen met Coen Sporken en de metselaar Joannes Silvertant uit de Houtstraat te Klimmen op de uitkijk gezet. Hij moest bij het bruggetje tegenover het Panhuis gaan staan. Toen zijn complicen het huis binnendrongen, hoorde Anthoon een ‘scheut’ afgaan. Naderhand had hij gehoord dat Andries Cornée door dat schot gewond was geraakt. Zijn complicen hadden alles gestolen wat zij konden vinden, behalve goederen van het dienstmeisje. Omdat Aldegondis diverse mannen had herkend beloofden de Bokkerijders haar, dat zij van haar niets zouden stelen als zij haar mond hield. Het meisje beloofde dit en de Bokkerijders hielden woord. Dit is in volstrekte tegenstelling met hetgeen Aldegondis voor het gerecht verklaarde.

[p. 142]

Volgens Anthoon hadden zijn complicen na gedane arbeid in het Panhuis goed gegeten en gedronken. De vrouw van Ritzen had op 20 maart een kind gekregen, dat Maria Magdalena heette. Na het dopen was het kind echter overleden. Anna zou de volgende dag ‘de kerkgang doen’ en had daarvoor vlees klaar gezet. Dit vlees hadden Bokkerijders gevonden en het smakelijk verorberd. Met de afgeknaagde botten hadden zij Ritzen om de oren geslagen. (De kerkgang of de uitgank is het eerste bezoek, dat een vrouw na de geboorte van haar kind aan de kerk brengt. De priester spreekt over beiden de zegen uit. Dit gebruik is afgeschaft). Anthoon Emants die buiten op straat stond, mocht ook in de algehele vreugde delen. De glazer bracht hem twee glazen bier en twee glazen brandewijn.

De beruchte vilder Nicolaas Herscheler van Sdhrieversheide probeerde op de pijnbank nog het vege lijf te redden door het smoesje te verzinnen, dat hij alleen op de uitkijk had gestaan, zover van het Panhuis verwijderd, dat hij niet wist wat er zich in huis had afgespeeld.

Op 4 mei 1773 belandde hij op de pijnbank. Bij de eerste marteling wilde hij nauwelijks iets kwijt over zijn lugubere misdaden. Een dag later was hij echter gewilliger. Hij gaf tot genoegen van de justitie enkele misdrijven toe, maar verzweeg de meeste. De schepenen lieten hem enkele dagen met rust. Zij waren er zeker van dat hij nog meer op zijn kerfstok had. Op 6 juli werd hij opnieuw uit zijn cel gehaald en weer op de pijnbank gelegd. Hij bekende weer nieuwe diefstallen, waaronder ook de overval in de Adamsmolen te Würselen, die op 12 maart 1767 werd gepleegd.

De Bokkerijder Thomas Boumans, die eveneens in Valkenburg gevangen zat, werd erbij gehaald, omdat de schepenen vermoedden, dat Nicolaas meer wist dan hij hen wilde vertellen. Thomas sloeg onmiddellijk door en zei, dat Nicolaas ook medeplichtig was aan diefstallen bij Mathias Benders te Heerlen, Joseph Wielders op Ten Esschen en in de Baalsbruggermolen. Thomas had gezien, dat Nicolaas op Hendrik Ritzen had geschoten. Voor Nicolaas had het geen zin meer te ontkennen. Hij gaf alles toe, wat Thomas had verteld. Bovendien ontzenuwde hij de verklaring van Anthoon Emants, dat de Bokkerijder Andries Cornée gewond was geraakt. Volgens Nicolaas werd een complice uit Havert getroffen. De naam van de man kende hij niet, maar hij noemde zich Peter en was spencelenkremer. Die Peter was samen met Andries Cornée en Nicolaas Creuwen naar Heerlen gekomen.