Reize in de binnen-landen van Zuid-Africa

[p. 199]

Journal eener landreize naar de Saldanha
en St. Helena-baayen
in de Maand Mey 1804.⁷⁴⁶

[17 Mei 1804]

DEN ZEVENTIENDEN MEY reed den GOUVERNEUR verzeld van zyn Aide de Camp, benevens de heer Hendrik Cloete van Groot Constantia⁷⁴⁷ en de jonge heer Jacob van Rheenen Jansz.⁷⁴⁸ uit de hoofdplaats des morgens met het aanbreken van den dag en kwamen tegens half negen uuren aan de Rietvalley⁷⁴⁹ daar wy ontbeten hebbende ten half tien uuren de reize aannamen. Het deynachtig donker weer, belette ons ver bezyde de groote weg aftezien.

De weg welke wy volgden die zeer zandig is, verdeeld zich even boven de Rietvalley in tweën; die welke wy rechts lieten, loopt naar midden der Koebergen;⁷⁵⁰ een half uur verder is een tweede pad, gelydende door de Blaauwe Berg Valey na de Blaauwe Berg die wy uit hoofde der sterke mist dog niet konde zien. Men weet dat links van de Rietvalley nog een weg tot die berg loopt, welke wy parallel op den afstand van een half uur afreden.⁷⁵¹ Rechts

746 Uit die handskrif W.B.E. Paravicini di Capelli, met toestemming van die Bestuur van die Koninklijke Instituut voor Taal-, Land- en Volkenkunde te 's-Gravenhage, maar prakties sonder annotasie, in 1932 deur die Linschoten-Vereeniging, as bylae V, pp. 333-339, gevoeg by deel XXXVI van sy publikasies: E.C. Godée Molsbergen, Reizen in Zuid-Afrika in de Hollandse Tijd, vierde deel, Tochten in het Kafferland, 1776-1805. Den Haag, 1932.
In die Janssensversameling (Collectie Janssens, Aanwins XXXVIII (1906) Alg. Rijksarchief, Den Haag), is daar by Bundel 7 'n afskrif van hierdie joernaal, op foliopapier met watermerk 1798, en met byskrif ‘Collasioneert Schonegevel.’

747 Hendrik Cloete (geb. 24.7.1758, oorl. 29.9.1818), getr. op 9.7.1780 met Anna Catharina Scheller, het sy vader, Hendrik Cloete (1725-1799) opgevolg as eienaar van Groot Constantia (Sien G.R. I, A-J, p. 154; M.O.O.C. 6/2, Doodregister (1818) en M.O.O.C. 7/78, fol. 38-39). Hy was in die Bataafse tyd ‘Inspecteur van 's Lands Domeinen en Bosschen’. Vgl. Van der Merwe (J.P.), p. 295.

748 Jacob van Reenen, ged. 30.6.1782, die oudste seun van die oudste Van Reenenbroer, Johannes Gysbertus (infra voetn. 785) uit sy tweede huwelik met Elisabeth Jacoba Maynier. Hy is op 4.5.1806 getr. met Geesje Wilhelmina Cloete, dogter van Hendrik Cloete van Constantia. (Vgl. G.R. III, P-Z, p. 113).

749 Oor die roete o.a. Barrow II, voukaart teenoor p. 261 en Kaart 847(Kaapse Argief). Die oggend se reis was van die Kasteel na Fort Knokke, na Craig's Tower (mond van die Soutrivier) oor Paardeneiland na Jan Biesjes Kraal (tans Milnerton, C.Q. 13.7 en C.F. 13.18, teenoor die tweede mond van die Soutrivier) en daarna na Rietvallei (tans C.Q. 11.12 fol. 746) waar die hoofkwartier van die Hottentotkorps eers gevestig was (V.R.V. 10 (Lichtenstein), p. 22).

750 Die streeknaam Koeberg kom reeds vroeg in die 18de eeu voor (Botha, p. 85) en plase is daar van 1698 al toegeken (Vgl. lys by Walker, Historical Atlas of South Africa, p. 8).

751 Verby dieselfde vlak terrein aan die Blouberg waar op 6 Januarie 1806 die slag teen die Britse invalsmag deur genl. Janssens gelewer sou word. Noord van Rietvallei het die pad by die plase Paalen en Potsdam links na Blouberg geloop (Kaart 782: Kaapse Afdeling, 1899).

[p. 200]

draaide een weg uit in drie armen; de eene ging na de Koebergen, een tweede tusschen deze en agter de Olyphantskop; de derde die wy volgden leyde rechts naar de Olyphantskop, een plaats gehoorende aan Jan Munnik.⁷⁵²

Hier stapten wy een ogenblik van de paarden om den bewooner te groeten. Weder opgezeten zynde passeerden wy 20 minuten verder de plaats genaamd Brakke Kuil, gehoorende aan Verwey,⁷⁵³ zynde een fraaye koornplaats. Even boven deze wooning leyde weder een weg na Koebergen. Circa 10 minuten verder legd de eigendomsplaats van Jan Coetzee genaamd de Lange Rug.⁷⁵⁴ Een leningsplaats aan deze plaats getrokken genaamd de Drie Fonteynen⁷⁵⁵ legd 5 minuten hooger op.

By den heer Coetzée namen wy het middagmaal en werden treffelyk onthaald; den heer J.C. Rabé⁷⁵⁶ kwam hier de Gouverneur een bezoek geven en had een conferentie met zyn Edele.

Ten half drie uuren vertrokken wy, rydende de groote weg na Groene Kloofspost;⁷⁵⁷ toen wy een uur gevorderd waren zagen wy links van de weg een Gouvernements uitspanplaats, de Henk Fonteyn,⁷⁵⁸ en iets voorwaards een weg na de Hartebeestkraal,⁷⁵⁹ die over het strand naar de Ganzekraal⁷⁶⁰ en verder naar Saldanha Baay leyd.

752 De Kleine Olifants Kop (tans C.Q. 6.58, fol. 518) ongeveer 18 myl noord van Kaapstad. Die plaas is reeds in 1698 uitgegee (Walker, p. 8). In 1803 was die bewoner Johannes Hendrik Munnik, ged. 8.9.1765 en oorl. 1818(?); getroud op 27.3.1803 met Jacoba Elisabeth van Sittert (G.R. II, A-O, p. 427 en M.O.O.C. 7/77 fol. 26 en 27).

753 Van Olifantskop was die pad oos van die huidige Mamrepad, oor Keert de Koe (nou C.Q. 6.68) en die plaas Vaatje (ondersoek ter plaatse, 22.12.1959).
Brakke Kuyl (tans C.Q. 6.69) geleë aan die Klein-Soutrivier, was die plaas van Dirk Gysbertus Verwey, ged. 13.7.1755, en getr. op 3.11.1776 met Maria Johanna van der Westhuyzen (GR III, P-Z, p. 481). Verwey het van 1781 af ook De Springfontein op sy naam gehad (R.L.R. 40, p. 179, en teen 1799 verskeie Groenkloofplase w.o. Klein-Dassenberg en Laatste Stuyver gehuur (R.L.R. 79^a, Lys 21.12.1795).
Die plaas Brakkekuil lê reg wes van Philadelphia en die ‘weg na Koebergen’ is dieselfde wat nou nog van Langrug na Philadelphia loop.

754 De Lange Rug (tans C.Q. 6.70) wat aan die Donkergatsrivier lê. Die eienaar was Johannes Coetzee, ged. 4.7.1751 en op 7.4.1776 getr. met Huibrecht Coetzee (G.R. I, A-J, p. 157). Teen 8.11.1805 meld die Kommissie van Veeteelt dat Jan Coetzee in 1804 op die aangrensende plaas De Drie Fonteinen met ‘de voortkweeking van wolgeevende schapen’ begin het. (B.H.D. III, pp. 423-424).

755 De Drie Fonteinen geleegen in de Koebergen (tans C.Q. 8.23 fol. 607) aan die bolope van Donkergatsrivier, wat uit die Dassenberg kom. Reeds in Feb. 1700 is hierdie plaas in gebruik gegee o.a. aan Henning Hüsing (H.C. Hopkins, Eeufeesgedenkboek van die Gemeente Darling, 1853-1953, Stellenbosch, 1953, p. 8). Dit word in 1790 op ordonnansie gegee aan Johannes Rabe (R.L.R. 41, p. 220).

756 Vermoedelik Johannes Christiaan Rabe. (Vgl. infra voetn. 842.)

757 Die teenswoordige Mamre, sendingstasie van die Morawiese Broederkerk sedert 1809.

758 Nog te sien, sowat 6 myl van Mamre, wes van die huidige hoofweg.

759 'n Ou eiendomsplaas Hartebeestkraal (tans C.F. 4.29, waaroor die pad na Mamre loop).

760 Blykbaar word 'n paadjie bedoel wat weswaarts na die kus, en oor Ganskraal kuslangs na Saldanhabaai geloop het.

[p. 201]

De Papenkuils Fonteyn,⁷⁶¹ die wy weldra rechts passeerde, is een tweede uitspanplaats, daar toch des zomers weinig water is; lings vooruit van deze legd de zogenaamde Laatste Stuyver,⁷⁶² zynde een stukje Gouvernements Grond.

Omtrend te vyf uuren in de namiddag arriveerden wy aan de Groene Kloofspost, gehoorende aan het Gouvernement⁷⁶³ en verhuurd aan den zoutpachter Versfeld,⁷⁶⁴ schoonzoon van de heer Jacob van Rheenen⁷⁶⁵ van Ganzekraal, welke beide heeren, wy aldaar aantroffen. De Gouverneur bezigtigde deze plaats die al het aanzien heeft van mooy geweest te zyn, dog vond de gebouwen die in een woonhuis en eenige schuren bestaan, in een vervallene staat.

De heer Van Rheenen van de Ganzekraal had de vriendelykheid gehad een rydwagen mede te brengen, in welke het gezelschap zich plaatste en naar voornoemde plaats afreed.⁷⁶⁶ De kloof die de eigentlyke plaats van de post is, schynd zeer vrugtbaar en legd tegens een grasryke heuvel, makende verder aan de punt een gedeelte der Klavervaley uit.

Na een uur rydens passeerden wy de zogenaamde Toverhoogte en iets verder de Wolvenrug, twee heuvels over welke de weg legd; toen wy de

761 Die uitspanning is op die grond van Katsenbergposkantoor (C.Q. 6.59) en moet nie verwar word met Papenkuilsfontein (MAL 2.2) net noord van Mamre nie.

762 Die ou eiendomsplaas Laatste Stuyver (C.F. 7.17) was een van die talryke Groenkloofplase wat hier genoem word. Sedert 1761 toe die Kompanjie sy veeposte aan die Groenkloof gevestig het, het ongeveer 36 plase ontstaan wat in groepe of ‘parceelen’ aan koloniste verhuur is, meestal Swartlandse boere o.w. verskeie van die Van Reenens. Vgl. hieroor R.L.R. 79^a, Huurcontracten van de Groenekloofplaatsen (1795-1802), en Kaart 815 (Kaapse Argief): Particuliere plan van de Plaats genaamd Groote Post en de aan en omstreeks leggende Gouvernements Plaatzen in de Groene Kloof. L.-M. Thibault (1814). Sien ook besonderhede oor die plase by Nobbs, pp. 84-86. Die pleknaam Groenkloof kom reeds onder datum 31.10.1682 in Olof Bergh se joernaal voor (E.E. Mossop, Journals of Bergh and Schrijver, Van Riebeeck-vereniging, nr. 12, Kaapstad, 1931, p. 80).

763 Op die terrein van die vaste militêre pos deur die Kompanjie in 1701 aan die Groenekloof gevestig (Theal III, p. 415). Die 18de-eeuse poshuis waarvan 'n tekening (1779) as nr. 33 van die Gordonversameling voorkom, bestaan nog as pastorie van die Morawiese Broederkerk, langs die grootpad deur Mamre na Darling. (Sien afdrukke in G.M. IV, p. 338 en by Barnard, na p. 376).
Groenkloof was die plaas waar kol. R.J. Gordon van 1789 af die eerste proewe gedoen het met merinowolskape in Suid-Afrika (Sien Thom, pp. 148 en 267 e.v.).

764 Willem Ferdinand Versfeld, ged. 31.1.1780 en oorl. 15.9.1827; getr. op 25.4.1802 niet Maria van Reenen, dogter van Jacob van Reenen van Ganzekraal (G.R. III, P-Z, p. 476 en M.O.O.C. 7/103 fol. 88). Dit is interessant om op te merk dat die egpaar Versveld se tweede kind op Ganzekraal gebore is op 23.5.1804, die week ná die goewerneur se besoek, en gedoop is Jan Willem Janssens Versfeld (1804-1875). Sien G.R. III, P-Z, p. 477.

765 Jacob van Reenen (ged. 5.10.1755 en oorl. 5.6.1806); getr. op 4.2.1781 met Maria Catharina Persoon (G.R. III, P-Z, p. 114), was een van die nege Van Reenenbroers wat toe in lewe was, seuns van die Kaapse Patriotleier Jacob van Reenen (1727-1794). Hy het bekendheid verwerf as leier van die Grosvenor-ekspedisie van 1790-1791. (Vgl. oor sy lewensloop Kirby, pp. 43-49.)

766 Die plaas Ganzekraal was weswaarts van die roete af, ongeveer een uur se ry.

[p. 202]

zelve gepasseerd waren zagen en arriveerden wy weldra aan de Ganzekraal,⁷⁶⁷ daar wy de famille van den heer Van Rheene aantroffen, en zeer vriendelyk werden geherbergd. Deze plaats legd op een quartier uur afstands van den oever der Tafelbaay,⁷⁶⁸ en is zeer vrugtbaar en uitgestrekt; de zelve leverd veel koorn, garst, rogge, enz., op: er zyn veele gebouwen, zelfs een wind-koornmolen die tydens het verblyf der Engelsche troupes aan de Saldanha Baay door de zelve met vrugt gebruikt werd.

Ter dezer plaatse is men zeer ver gevorderd in de schapeteeld van Spaansche Ras:⁷⁶⁹ de zelve word hier met veel zorg opgepast en hadden een schoon aanzigt. Het vee in het generaal ziet er in deze omstreek zeer goed uit, dog gebrek aan handen maakt dat men van de Ganzekraal niet zeer veel vrug trekt, als men wel zou kunnen doen. Wy zagen hier ook een ram en ooy van Bengaalsche Kemelbokken,⁷⁷⁰ welke zeer lang van hair zyn; onder welke een fraay soort van wolzyden is van welke de zogenaamde Tjals en halsdoeken worden gefabriceerd.

767 Die pleknaam dagteken uit 1673; op 25.10.1709 is die plaas Aen de Ganse Craal, by de Groene Cloov uitgegee aan Martin Mecklenburg (Vgl. Botha, p. 105). Na 1791 is dit (saam met ander plase) met die opheffing van die Kompanjiesposte verhuur aan drie van die Van Reenenbroers (Johannes Gysbertus, Jacob en Sebastiaan Valentyn) wat na 1795 afsonderlik geboer het; Jacob op Ganzekraal (Sien Hopkins, pp. 9-10).

768 Lees: die weskus. Ganzekraal se grond lê aan Jacobsbaai en Leggerbaai, ongeveer 35 myl noord van Tafelbaai.

769 Vgl. supra, voetn. 763. Ook V.R.V. 23 (Van Ryneveld), pp. 56-57, 66 en 74 voetn. 32.

770 Die angorabok (sybok), Capra hircus angorensis (fam. Bovidae).