Reize in de binnen-landen van Zuid-Africa

[p. 114]

[15 Juni 1803]

WOENSDAG den 15e JUNY, des morgens circa half negen uuren, kwamen de burgers Van Jaarsveld en Krieger, welke zoo als hier voren gezegd is,⁴²⁷ afgezonden waren, om Koning Gaicka en De Buis van het naderen van den Gouverneur naar de Groote Visch Rivier te verwittigen, aan het Kookhuis terug, aan den Generaal berigtende dat de Kafferkoning hun vrindelyk had ontvangen, dog om de menigvuldige onlusten in zyn land, zich niet zo ver van zyn hoofdplaats durfde verwyderen, maar dat Coenraad Buis op weg was herwaards te komen en drie deserteurs van het 9e Bataillon Jagers mede brengen zoude, om aan de Gouverneur overtegeven. Den Generaal gaf last dat een detachement dragonders aan wiens hoofd zich den jager, Capitein Alberty, stelde, deze te gemoet zouden ryden en hun naar ons Camp opbrengen.

Tegens den middag kwam Coenraad De Buis met een by zich hebbende Engelsman (welke voorgeeft een particulier reyziger uit Londen te zyn) in onze legerplaats aan. By den eersten opslag scheen het den Gouverneur dat zyne physionomie niet sterk ten zynen voordeele sprak; misschien vond dit zyne oorzaak uit een niet al te groot vertrouwen; zyne agterhoudenheid in de antwoorden deden zulks vermoeden.⁴²⁸

Een menigte burgers schaarde zich weldra rondom ons, welke gelegenheid zich den Gouverneur ten nutte maakte, om in deze alle hun byzyn,⁴²⁹ aan Coenraad De Buis de denkingswyze van het Gouvernement gedeeltelyk te doen kennen en hem onder anderen te verzekeren dat een iegelyk welke met op zyde stelling van factie twisten, met yver en oprechtheid aan de herstelling der rampen van dit land mede werken wilde, verzekerd kon zyn dat ook het Gouvernement van zyne zyde de personeele ongelyken van voorheen gebeurde onlusten zoude vergeten en de goede welmeenende in zyne schoot wilde terug ontvangen: maar in een tegengestelde onwilligheid der menschen, ook het Gouvernement krachts genoeg bezat, de zulke welke de rampen zoude willen doen voortduren, anderen ten voorbeeld te doen straffen, hopende dat de voorledene en nog helaas bestaande rampen de lieden wyzer gemaakt zou hebben voor het vervolg om eensgezind tot geluk der Colonie mede te werken.⁴³⁰

Nadat zyn ontfangst op deze wyze was afgeloopen, kwam het detachement dragonders met drie desertcurs der Jagers opgereden. Zy werden dadelyk

427 Supra voetn. 386.

428 Vgl. Janssens se ongunstige indrukke van De Buys en die inhoud van die eerste gesprek soos op 6.7.1803 aan De Mist meegedeel. (B.H.D. III, pp. 233-234). Dit was by dié geleentheid dat De Buys die wens uitgespreek het om hom in die Langkloof te gaan vestig en Janssens hom aangesê het om Kafferland te verlaat. De Buys het na veel gesloer egter eers in November 1803 in die Langkloof opgedaag en is op 31.12.1803 deur De Mist op sy landreis op Avontuur aangetref (B.H.D. III, p. 156; V.R.V. 10 (Lichtenstein), p. 259 e.v. en korrespondensie met De Buys in B.R. 6, pp. 105-106, B.R. 40, pp. 105 en 185 en B.R. 45, p. 247).

429 In teenwoordigheid van al hierdie persone.

430 Janssens aan De Mist oor sy aanspraak: ‘UHE spreekt wel in eene vergadering van verlichte staatsmannen, mijne redenvoeringe behoort binnen de paalen van Africa's Woesteinen en gericht aan Boeren beperkt te blijven’. (B.H.D. III, p. 234).

[p. 115]

overgegeven uit naam van Gaicka en Buis, de clementie van den rechter verzoekende; zy werden in verzekerde bewaring gesteld en de twee buxen⁴³¹ welke zy mede bragten afgenomen, terwyl den Capitein Alberti en den Luitenant Gilmer door den Generaal werden benoemd eene behoorlyke militaire informatie over hun te houden, gelyk deze heeren dan ook al dadelyk ten uitvoer bragten; het bleek hun dat het drie diergene waren, uit ons leger aan de Wynbergen⁴³² gedeserteerd: zy hadden zich sints korte tyd na het Kafferland begeven en zulks wel op bekomen naricht dat de Gouverneur de Groote Visch Rivier naderde. Tot deze tyd toe, hadden zy zich by de boeren opgehouden by welke zy hunne kost verdienden met het oppassen van schapen als andersints: de landlieden welke deze hoogstnadelige en strengverbodene schuilplaats aan deze vagebonden verleend hebben zyn de navolgende, als Frans Stavelenberg,⁴³³ Christiaan Steenman,⁴³⁴ knecht van Isaack van Heerden,⁴³⁵ Martinus Pilier⁴³⁶ en Adriaan Banthom⁴³⁷ op de plaats van Pilier, Roodebank genaamt, leggende even als de vorige, agter de Nieuwbergen⁴³⁸ aan Groot Visch Rivier. Deze deserteurs bragten drie paarden mede, welke zy stalen. Twee van Martinus Pillier en een van Christiaan Steenman. De reden van hunne desertie schreven zy gedeeltelyk aan dronkenschap en mishandeling van onderofficieren toe.

De Gouverneur had nog naderhand eene conferentie met Coenraad de Buis in het byzyn van de heeren Van Rheenen en my, doende hem eene meer uitgebreide opening van zaken als by deszelvs aankomst. Vragende vervolgens na onderscheide onderwerpen, kwamen zyne antwoorden meest hier op uit dat het <niet> mogelyk zou weezen eene minzame schikking tusschen de uitgeweekene Kaffers en Koning Gaicka te treffen en deze laatste gaarne zoude

431 Gewere.

432 Die militêre kamp te Wynberg in die Kaapse Skiereiland.

433 Frans Petrus Stapelberg (ged. 10.4.1768) het op ordonnansie gehad die plaas De Tijgerkrans gel: aan de groote Vischrivier agter de Sneeuwberg (G.R. III, P-Z, p. 332 en G.R. 14/17, p. 80).

434 Vgl. in G.R. 8/1(a) die brief J.W. Janssens aan landdros A. Stockenström, dd. 26.12.1804, in die handskrif van Paravicini di Capelli: ‘In Agtersneeuwberg digby Vischrivier op de plaats van Frans Stavelenberg bevind zig zeekere persoon met naame Christiaan Steenman, voorheen als soldaat by het Bataillon van Gordon gediend hebbende...’ Daar word vermeld dat Steenman in 1803 aan deserteurs skuiling gegee het en ‘geen best sujet’ is nie. Hy moes onverwyld na Kaapstad opgestuur word ‘overeenkomstig zyne geschiktheyd.’ Blykens bygevoegde stukke was hy op 1.11.1805 egter nog nie in Kaapstad nie.
Die amptelike joernaal (G.M. IV, p. 164) meld dat Steenman by Havelenberg (sic) op die plaas gewoon het.

435 Vgl. infra voetn. 542.

436 Marthinus Nicolaas (Piljé, Piljee) Pillier het die plaas De Elandsrivier gel: agter de Sneeubergen op sy naam gehad (G.R. 12/1, 19.9.1799 en G.R. 14/17, p. 80). Oor sy afkoms, Hoge (b), p. 192. Die plaas Roodebank wat hier genoem word, is nie uitgeken nie.

437 Die enigste verwysings na 'n Adriaan Bantom (Bantam) wat gevind is, is by G.R. 14/12 (lys van Zwagershoek, 1786) en G.R. 12/1 (lys van weerbare manne van veldk. Jac. Potgieter, 25.7.1800).

438 Lees: Sneeuwbergen (G.M. IV, p. 164: ‘...leggende agter Sneeuwbergen aan de Groote Vischrivier.’

[p. 116]

zien dat de zoogenaamde rebellen door het Gouvernement over de Visch Rivier werden terug gedreven om door de hunne te worden bevogten.⁴³⁹

De Gouverneur besloot nog twee à drie dagreisen verder te gaan om Gaicka aan de Kat Rivier (twee uuren van zyne Residentie)⁴⁴⁰ te gaan spreken; daar De Buis verzekerde dat den Kafferkoning niets zoo vuurig verlangde dan den Gouverneur te zien, overigens werd deze byeenkomst tot morgen uitgesteld, om dan met overleg zodanige inlichtingen te krygen en middelen te beramen die het geluk der volkplanting zoude kunnen bevorderen.

De Commandant Rensburg bragt den Generaal een levendige lourry ten geschenke welke door eene zyner lieden gevangen was.

De Buis bragt by zyn aankomst twaalf Kaffers mede,⁴⁴¹ waar onder vier Kapiteinen van Gaicka met naam t' Enno, Cassa, Spondo en Umlao, broeder van Tholy (in de beschryving van Barrow verkeerdelyk Maloo genaamd);⁴⁴² t'Enno is een zwager van Gaicka, dog heeft even als de anderen veel minder tooysels als de Kaffer Kapiteinen aan deze zyde der Groote Visch Rivier. Buis verhaalde ook dat de moeder van Gaicka, Koninginne der Tamboeky-Kaffers,⁴⁴³ gewis mede na Kookhuis zoude gekomen zyn, ware het niet dat

439 Dat die Kôsa met wie die Goewerneur aan die Sondagsrivier onderhandel het, oor die Visrivier gedryf word sodat hulle eie mense, nl. Gaika as wettige opperhoof, met hulle kon afreken.

440 Volgens I.W. Wauchope (The Natives and their Missionaries, by a native minister, Lovedale (1908), pp. 18 en 25) het Gaika verskeie krale gehad en van die een na die ander getrek, o.a. Shokoshela (naby die huidige Balfour), Mkubiso (by Burnshill, waar hy begrawe lê) en langs die Debe naby sy samevloeiing met die Keiskamma, waar hy veral graag gewoon het. Daarbenewens was daar ook 'n beeskraal aan die Tjoemie en 'n woonplek baie naby Fort Beaufort waar hy sy beeskraal Xuxuwa (Klu-Klu) gehad het. Teen die einde van 1799, toe die sendeling Van der Kemp by hom gearbei het, was hy heelwat oos van die Tjoemie, naby die latere Pirie-sendingstasie (R.H.W. Shepherd, Lovedale, South Africa. The Story of a Century, 1841-1941, Lovedale, 1941, pp. 8-9, en A.D. Martin, Dr. Vanderkemp, Londen, 1931, p. 89). Bostaande verwysings is goedgunstiglik verstrek deur ds. H.C. Hopkins, Wynberg, K.P., wat van die omgewing 'n besondere studie gemaak het. Cory (I, p. 126, voetnoot 1) neem aan dat dit naby die huidige dorp Alice was waar Gaika tydens Janssens se besoek sy ‘umzi’ of ‘grootplek’ gehad het.

441 Van Reenen (V.R.V. 18, p. 158) sê tien: drie kapteins - maar hy maak van Enno en ‘Omlo’ één persoon, skryf ‘Cassa Spondo’ ook as een, en voeg nog 'n ‘Gosya Clelie’ ('n swaer van Gaika) by wat Paravicini nie noem nie - en sewe ‘gemeenen’ of gewone Kaffers. (Vgl. oor die name van Kôsakapteins, Moodie V, pp. 8-9.)

442 Barrow I, p. 122. Umlao het dieselfde naam gehad as Gaika se vader; hy was 'n seun van Langa en broer van Tholie. (Vgl. Theal, Records VII, p. 38). Hy was in een stadium (1797-1798) ook ten weste van Visrivier, maar het hom blykbaar weer by Gaika gaan voeg (Marais, pp. 96-98).

443 Die Tamboekies (Abatembu) was op hierdie tydstip (volgens Lichtenstein) die eerste stam oos van die Basheerivier: die ‘Tambuckis’ of ‘Mathimbas’ wat 'n aloue bondgenootskap met die Kôsa onderhou het. Gaika se moeder was 'n dogter van die ‘koning van die Mathimba’ en het na die dood van haar man Umlao en sy vader, die regerende opperhoof Rarabe, in Tembuland gewoon tydens Gaika se minderjarigheid. By haar terugkeer steun sy Gaika in die stryd teen die pretendent Slambie. Juis in die tyd daag Coenraad de Buys in Kafferland op (V.R.V. 18 (Lichtenstein) p. 359). Hy knoop 'n verhouding aan met Gaika se moeder wat tot sy besondere invloed by Gaika bygedra het. (Cory, I, p. 126). Daar is argivale bewys dat De Buys ook later (op 7.12.1812) op George getroud is met 'n Bantoevrou ‘Elizabeth gebooren in het land van de Makina, achter de Tamboekes’. (art. ds. H.C. Hopkins, Die Huisgenoot, 23.11.1945, p. 67).

[p. 117]

De Buis haar zulks om de groote afstand afgeraden had, als moetende zy even als de onderdanen van zyn Majesteit de weg te voet afleggen.