Reize in de binnen-landen van Zuid-Africa

[10 Juni 1803]

VRYDAG den 10e JUNY. Een zoon van den ontslagen gevangene uit het Kasteel en neef van den vorens genoemden Prinsloo kwam deze morgen

[p. 111]

vroegtydig in ons Camp,⁴¹⁸ een menigte brieven voor den Gouverneur mede brengende: de Generaal ontving er van de Commissaris Generaal, van des zelfs famille ook uit de Republiek; door den Procureur Generaal Belaerts mede gebragt;⁴¹⁹ deeze gaf ook by eene missive aan den gouverneur kennis van zyne aankomst. Den Commandant Henry deed Rapport van het aankomen in de Falsebaay van twee Compagnien van het 22e Bataillon Infanterie. Alle deze depeches zoo als ook de Couranten uit ons Vaderland deden een groot genoegen.

Ten 8 uuren omtrent ging onze tocht weder aan; de wagens, handpaarden, etc. wierden de naaste weg na de Groote Visch Rivier op de hoogte van Kookhuis⁴²⁰ gezonden, het welk een afstand van vier niet groote uuren voor de ossewagens was; terwyl wy met ons gezelschap een groote omweg deden om het land te bezichtigen en wel voornamenlyk de plaats waar men van gedachten was dat het stichten van een Bailluwschap⁴²¹ om de districten te verkleinen, nuttig zoude kunnen zyn.⁴²²

De weg werd over de bergen genomen van welke de eerste zeer klipachtig en ongemakkelyk te beryden was; evenwel verzekerde de landlieden, dat de grond goed voor vee was. De eerste plaats welke wy aantroffen, en gelyk vele anderen verwoest en verlaten legd, was die van den Veld Cornet Erasmus.⁴²³

418 Die ontslane gevangene was Marthinus Prinsloo, bygenaamd ‘Marthinus Kasteel’, vierde seun van die eerste Willem Prinsloo van Boschberg, ged. 13.2.1751 (G.R. III, P-Z, p. 87). Hy was die bekende ‘beskermer van die volkstem’ uit die dae van die Graaff-Reinetse troebele van 1795 en leier van die Van Jaarsveldopstand in 1799. Vir sy aandeel aan hierdie beweging is hy ter dood veroordeel maar begenadig en in die Kasteel aangehou tot April 1803 (Vgl. Theal, Records III, pp. 213-270). Hy het vier seuns gehad: Willem Frederik (ged. 1779); Johannes (ged. 1781): Marthinus (ged. 1782) en Hendrik Frederik (ged. 1784 en in 1815 tereggestel weens sy aandeel aan die Slagtersnekopstand). Vgl. G.R. III, P-Z, p. 87.

419 Jhr. Mr. Gerard Beelaerts van Blokland (1772-1844) het op 29.4.1803 in Kaapstad aangekom en is op 13.5.1803 as prokureur-generaal geïnstalleer (B.R. 87, p. 205 en Van der Merwe (J.P.), p. 287. Vgl. oor die aflewering van die posstukke ook G.R. 16/1 (III) p. 407: brief van C.D. Gerotz aan Louis Kotzé (Coetzee) en Christoffel Lotter, 4.6.1803, met vermelding van ‘een verzegeld pak brieven’ van De Mist wat aan Janssens afgelewer moet word.

420 Die plaasnaam wat tans heeltemal deur die Engelse vorm verdring is, is klaarblyklik ontleen aan die pionierskombuis of kookskerm buite die huis. In 1803 was Kookhuis die plaas van Christiaan van Aarde (V.R.V. 18 (Van Reenen), p. 156 en voetn. 176). Dit is dieselfde as Roodewal waarop die huidige Cookhouse lê.

421 Nuwe landdrosdistrik. Die roete wat op hierdie groot omweg gevolg is, is uit die teks nie duidelik nie, en ook nie uit Van Reenen se joernaal nie. (Vgl. V.R.V. 18, pp. 154-156).

422 Die verdeling van die Graaff-Reinetse distrik het wel in 1804 plaasgevind, maar Uitenhage is as setel van die drosdy gekies; eers in April 1825 is aan die Boschberg die dorp Somerset-Oos aangelê. (Vgl. A. Dreyer, Gedenkboek van die N.G. Kerk, Somerset-Oos, 1825-1935, Kaapstad, 1935, p. 1).

423 Petrus Rasmus Erasmus, ged. 28.2.1762 en getr. op 9.11.1785 met Anna Maria Klopper (G.R. I, A-J, p. 216). Hy was veldkornet van Agter-Bruintjeshoogte en het in die verset teen Maynier in 1801 en die oorlog van 1799-1802 'n aktiewe aandeel gehad (Marais, pp. 121 (voetnoot 68), 125 en 140; ook B.R. 93, nr. 47, p. 369).

[p. 112]

Alhier vonden wy de famille van de geamnesteerde Prinsloo, juist den ochtend aldaar ook aangekomen;⁴²⁴ schoon de bewooners van het platte Land meest al ongevoelig zyn, was deze famille en die welke hun omringden zeer aangedaan op het wederzien der oorden die zy bewoond hadden, en in welke zy na een reeks van wederwaardigheden te hebben ondervonden, thans weder terug gekeerd waren.

Zy schenen by uitstekenheid vergenoegd den gouverneur en zyn gevolg te ontmoeten. Deze nam de gelegenheid te baat de menschen met hunne terugkomst geluk te wenschen, en tevens minzaamst onder het oog te brengen, aan welke oorzaken de rampen van het land en van hunlieden in het byzonder toeteschryven waren; hun ter zelver tyd de goede inzichten van het bestuur voor het vervolg lerende kunnen; algemeen verzekerden zy dat het ongeluk hun wyzer had gemaakt, en bekende oprechtelyk schuld, wenschende voortaan niets meer dan tot welzyn met hunne Wettige Regeering mede te werken. Het is te hoopen dat de indruk van het voorledene en de voornemens voor het toekomende duurzaam zullen zyn, als kunnende dit alleen rust en voorspoed aan deze geteisterde districten terug brengen.

Van deze plaats wegrydende, hielden wy den weg na de Boschberg, de gantsche dag door een zeer schoon en vruchtbaar land loopende. Aan de voet van deze berg op de vernielde plaats van Trigard,⁴²⁵ zagen wy weder antilopes en een gezelschap aardige kleine aapjes; de vlugheid der paarden en het goede, handig beklimmen der boomen, maakte dat men drie van deze trop vong, welken den gouverneur aangeboden wierden, en de reis verder mede zullen doen. Deze aapenjagt behaagde ons uytermaten; zy waren in groote menigte by elkanderen, lopende met ontzachlyke gezwindheid over de vlakte tot een alleenstaande boomtje; ik was juist in de nabyheid en toen hy my zag aankomen ryden, strekte de slimme gast zich zoo lang als hy was over een dikke tak om niet bemerkt te worden. Ik had hem tog op de boom zien klouteren en wist dus zeker dat hy in myn buurt was; meer dan een quartier zogt ik vergeefs toen ik hem ontdekte; ik klom in de boom, en het diertje was zoo beangst dat hy in stede van weg te loopen of zich te verweeren zig geduldig in de nek liet grypen en met my te paard na myn tent reed.

Kort daarna ontmoette men een kudde quachas maar het hout en de struiken belette dat men er konde schieten: het land heeft hier zeer veel het aanzien van

424 Marthinus Prinsloo se eie plaas was ongeveer 3 myl oos van die huidige Somerset-Oos: De Nodeesrivier (Naudésrivier) geleegen aan de Bruintjeshoogte over de Kleyne Visrivier, deur hom op 5.12.1786 op ordonnansie geneem (R.L.R., p. 274). Dit heet tans Prinsloo (SOM. F.2.14). Ook art. J. Alb. Coetzee, ‘Die Galg van Slagtersnek’, in Die Brandwag, 4.11.1949).

425 Waarskynlik word hier verwys na die plaas De Vinkefontein gel: aan Groote Bosch Rivier agter Bruintjeshoogte wat van 1781 een van die Trigardtplase (Tregard(t) in die oudste stukke) was, wat op ordonnansie verleen is aan die stamvader Carolus Gustavus en sy twee seuns Jacobus Gustavus (ged. 1745, oorl. 25.8.1818, oudheemraad van Graaff-Reinet) en Carolus Johannes (geb. 1753), die vader van die Voortrekker Louis Trigardt. Vgl. oor die Trigardtbroers, G.R. III, P-Z, p. 444; R.L.R. 41, p. 43 en Marais, passim.

[p. 113]

eene colossale stout aangelegde Engelsche tuin; het voornaamste woud dat aan den Boschberg legde en in een breede groote kloof extra schoon hout voortbragt, is voor het meerder gedeelte afgebrand; de zwart verzengde boomen staan nog en geven een veel somberer aanzien, als het hout in het noorden van Europa des winters doet. Evenwel heeft dit land nog overvloed van hout, wyl de meeste kloven van die berg er zwaar mede bewasschen zyn.

De plaats van Trigard koomt als zeer geschikt tot plaatsing van een Bailluwschap voor, en wel omdat het land in dien omtrek vrugtbaar en by uitstekenheid goed voor runderen, schapen en paarden is. De Kleine Visch Rivier kronkeld er langs, en werd heden viermaal door ons overgetrokken. De Bosch Rivier welke geen verre loop heeft (als uyt die berg ontspringende) in de Kleine Visch Rivier vallende, heeft evenwel gestadig goed water. Niet ver van daar, langs de plaats van (den bovengemelden) Martinus Prinsloo loopt de Naudé Rivier, over een bed van klippen zeer snel, voort (men weet eens voor al dat Africaansche rivieren Europesche beekjes zyn).

Uit dit alles ziet men dat deze oord ruim bewaterd is; het hout in de nabuurschap staande konde van goed nut voor ambachtslieden als wagenmakers enz. zyn, terwyl het den aanbouw van huyzen zoude begunstigen, zoo dra eens betere reglementen omtrent de uitgave van plaatsen daargesteld zullen zyn, want zoo lange ieder huis een uur afstands van een ander af staan moet, is geen groote bevolking zoo min als groote industrie mogelyk.

De Leeningsplaatsen leggen (schoon thans verlaten) de eene aan de andere; in deze fraaye oord werd onze maaltyd gehouden na het welk de weg door een bergachtig dog tevens vruchtbaar land naar het Kookhuis werd voortgezet. Hier had men de bergen van het Cafferland reeds in het gezicht, leggende aan de overzyde der Groote Visch Rivier, welke alleen in naam groot is, en op deze plaats byna droogvoets te doorwaden is; by onze aankomst vonden wy het camp opgeslagen, hetgeen de tevredenheid van deze dag vermeerderde.