Reize in de binnen-landen van Zuid-Africa

[26 April 1803]

DINSDAG den 26e APRIL¹⁹² namen wy afscheid van de famille des posthouders welke ons met de grootste gulheid ontfangen had; de verre afstand

192 Lees: Woensdag, 27 April.

[p. 43]

welke wy heden afteleggen hadden was oorzaak dat wy reeds te vieruuren opzaten en onder het genot-van een helder maanligt afreden. Na verloop van drie quartier uur bevonden wy ons op de oever eener Rivier welke geen naam heeft dog in de Keurbooms rivier uitloopt; de grond van de drift zeer moerasig zynde baarde ons zeer veel moeylykheid in de overtocht; ik had onder anderen een allerslegts boere paard het welk my byna te midden der rivier liet steeken, hetzy dat het arme dier dorst had of dat een andere reeden hetzelve uitlokte nederteknielen, weinigstens alle myne moeite was vergeefsch om die inval te ontduiken, en ik vond my genoodzaakt een geruime tyd in deeze onaardige positie te blyven tot een der heeren van het gezelschap de goedheid had het beest met zweepslagen het opstaan te herinneren; ik leed veel van de natte koude welke my bevong en was blyde toen wy twee uuren verder op de plaats van Van der Wat¹⁹³ aankwamen.

Het gezelschap, hield zig niet lang op, maar ik verkoos een half uur agter te blyven om my by een goed vuur te drogen; het scheen my toe dat de huishouding niet brillant moest zyn, want de eenig woonbaare kamer in welke ik my bevond scheen zowel voor de huisbaas als voor vyf Hottentottinnen eetzaal, woon en slaapvertrek te weezen; deeze dames welke moeder nakend om de haard zaten en waarlyk niets aantrekkelyks hadden, wende alle moeite aan my te beduiden dat myne klederen spoediger zoude drogen als ik dezelve aflegde, en zy nog andere huismiddelen hadden een verkleumde te verwarmen, maar hunnen bevalligheden hadden de kragt niet om my deeze allesints vriendelyke aanbieding aan te doen neemen en ik kan heilig verzeekeren de gelukkige van der Wald geen afbreuk by zyne Sultanes gedaan te hebben. Evenwel zal ik deeze Engeltjes het regt doen wedervaren te zeggen dat zy nog vet nog roodaarde gespaard hadden om alle luister en aangename geur aan hunne schoonheden by te zetten; dog dit heeft misschien by my een tegengestelde werking voortgebragt; denkelyk is by hun huisbaas de gewoonte een tweede natuur geworden.

Ik had wel twee uuren werk het gezelschap intehalen¹⁹⁴ juist toen de bergachtigheid van het land een voorsmaak begon te geven van de geduchte weg die wy heden afteleggen hadden; iemand welke deeze zo zeldzaam besogte gebergtens nimmer is doorgetrokken kan zig geen denkbeeld vormen van de steile rotzen welke men over moet; meest al klimt men langs een slangsgewyze

193 Die name van twee broers is hier ter sprake: Hendrik van der Watt (ged. 8.2.1756) en Cornelis (geb. ongeveer 1762 en getr. 11.5.1783. G.R. III, P-Z, p. 564-565). Cornelis. word genoem as die veldkornet wat in 1799 aangestel is en sy plaas was Ganze Valley. (B.O. 24, pp. 845-850). Dit lyk meer waarskynlik dat dit Hendrik was wat veldkornet was. Sy plaas was Stofpad, naby die Bietourivier, waarvandaan die ou pad na Ka(a)tjieskraal nog oop is. Dit lê oos van Kafferskop en op die roete wat Janssens moes volg. Burchell het in April 1814 baie plante hier versamel. (Vgl. Fourcade, pp. 153-154 en McKay, p. 57).

194 Van die baai het die geselskap oor Van der Watt se plaas gegaan (G.M. IV, p. 122) wes van die huidige nasionale pad na Prins Alfredspas en sowat 3 myl wes van die huidige dorp Wittedrift onderweg na die Keurboomsvallei wat hulle verder stroom-op volg, oor Douwkamma (Uplands) noordwes na Paardekop (Roete gevolg, 6.1.1960).

[p. 44]

leggend pad naar boven, en soms ziet men vlak nevens zig in eene byna niet te bepalene diepte neder; nauwlyks ontdekt men de aldaar leggende uitgestrekte bosschen welke van deeze ontzachlyke hoogte na kreupelhout gelyken. De Keurbooms Rivier welke wy heden drie malen te doorwaden hebben en aanzienelyke breedte heeft, is van de top der rotsen naauwlyks zigtbaar; men is twee derde van de weg genoodzaakt te voet te gaan en de paarden voor zig uit te dryven; van de eene scherpe steen op de andere springende heeft men veel voorzigtigheid nodig om de gedwongen vaart nederwaards te stuiten. In de diepte gekomen zynde, gelykenen de klippen en bergen nog ontoeganglyker, soms zyn de steiltens zoo sterk dat men by den opklim telkens buiten adem geraakt; vier zulke verschrikkelyke rotzen klommen wy over alvorens de Cloetens Kraal¹⁹⁵ te bereiken.

Een hottentotsch huisgezin had zig hier ter woon nedergezet levende van de melk en het vleesch hunner kleine kudde, benevens van de voortbrengselen van een stukje bouwgrond aan de oever van de Keurboom rivier; deeze menschen byna afgescheiden van de overige stervelingen scheenen des niet te min gelukkig en weltevreden; zeldsaam verlaten zy hun eenzaam verblyf om de naburige bewoonde oord der Lange Kloof te bezoeken, nog zeldzamer bekruipt een menschelyk wezen de lust om hunne rust te komen stooren; ons gezelschap was het eerste dat zy zeedert de Engelsche reyziger Barrow gezien hadden;¹⁹⁶ wy vonden hier onze vooruitgezondene paarden, die welke ons tot aan deeze plaats bragten waren geheel afgemat: wy maakte een halte van circa een uur en namen toen de reize weder aan.

De berg welke wy te beklimmen hadden heeft behalven desselvs steilte, nog het ongemak gevloerd te zyn met groote losleggende steenen, tusschen welke hier en daar breede scheuren zyn welke het opklimmen niet gemakkelyker maken, ook waren wy ras vergeten gerust te hebben. Onze wegwyzer bragt veel tot onze vermoeynis toe; deeze man stapte met zyne buitengemeene lange beenen zonder moeite en met de gezwindheid van een klipdas steenen op van drie voeten hoogte, den hemel zal hem gewis genadiger zyn als ik, want anders was hy deeze dag wel duizendmaal zoo diep in de afgrond gezonken, als de te beklimmene bergen hoog zyn, dog hier hielp geen klagen, het was klauteren of blyven leggen; de brandende hitte der zon bragt ook veel toe tot lusteloosheid. Afklimmende en dalende en ons aan de staarten onzer paarden voortslepende kwamen wy aan de voet van de laatste, dog tevens nog de

195 Die ou pad het reg oor Paardekop geloop (hoogte 2397 voet) en daarna met 'n draai na die ooste om en terug na ‘Willem Cloetens Kraal’, soos Barrow dit noem (II, p. 385). Volgens Lichtenstein (V.R.V. 10, p. 255) na 'n Hottentotgesin vernoem wat daar gewoon het; deur De Mist tot ‘Diana's Bad’ vernoem (B.H.D. III, p. 155). Die plek lê noord van die poskantoor Vallei, op die plaas Uitvlugt (suid van Edmonton-dorpie) en aan die Keurboomsrivier. Die opstal digby heet nou Knoetskraal. (Vgl. oor Burchell se reis en verblyf hier in 1814: McKay, p. 57 en Fourcade, pp. 149, 152-153).

196 Barrow het hierlangs gereis maar sy werk vermeld nie die naam en die datum nie. (II, pp. 82-83, 385).

[p. 45]

hoogste berg welke wy te overklimmen hadden¹⁹⁷ als makende een gedeelte van die keeten tusschen welke de Lange Kloof gelegen is; alvorens deeze onze laatste lugtreize te onderneemen, hielden wy een lange halte op de oever van de Keurboom Rivier. Ik herinner my niet ooyt met zooveel smaak water gedronken te hebben; met nieuwe moed vingen wy weder aan, en na veel sukkelens bereikte wy eindelyk de top van deeze Klip.¹⁹⁸

Onze moeite werd hier eeniger mate beloond door het buitengemeen fraye uitzicht over de Plettenbergs baay, leggende hemelsbreedte¹⁹⁹ negen uuren van hier; dit schilderachtig gezicht wisselde zig af met de bergketen over welke wy tot deeze hoogte gekomen waren, en aan de ander zyde, met de menigvuldige vrolyk leggende plaatsen in de Lange Kloof: hoe zeer wy heden geen grof wild aantroffen, verzeekerde men ons tog dat zig veele olyphanten, Rénoçéros en buffels in deeze oord ophouden; niet verwonderlyk koomt dit voor dat deeze dieren hier ongestoord hun verblyf houden daar zeer zeldsaam een menschelyk schepsel deeze afgronden koomt bezoeken.

Circa te vyf uuren in de namiddag bevonden wy ons in de Lange Kloof op de plaats van Mathys Zondag;²⁰⁰ wy vonden hier onze wagens benevens het detachement dragonders weder, welke langs de gewoone weg gekomen reeds zeederd drie dagen hier waren gearriveerd.²⁰¹ Een sterk Commando jonge

197 De Vlugt (Edmonton) waar die huidige Prins Alfred-pas begin. Hier loop die Pietersrivier uit die westekant in die Keurbooms. Na sorgvuldige studie van die literatuur oor reise hierlangs (Thunberg, Van Plettenberg, Le Vaillant, Barrow en ook Van Reenen se weergawe (V.R.V. 18, pp. 68-70) van Janssens se reis) kan die volgende samevatting hier ingevoeg word: Janssens en sy gevolg te perd het nie op 27.4.1803 oor die gedugte ‘Duivelskop’ gereis nie, maar die ongebaande weg gevolg soos dié van die huidige Prins Alfred-pas (gebou 1867), die kortste pad oor die Outenikwareeks na Avontuur. Maar hul waens wat 2½ dae op reis sou wees, het die pad van De Vlugt geneem weswaarts langs Pietersrivier en teen die ongelooflik steile hange (waar die moete nog te sien is) na Speelmanskraal, verby Barkhuisen (Kykoe) en oos in die Langkloof af na Avontuur. Dit was die pad van verskeie reisigers o.a. Burchell wie se werkskaarte in die Hopemuseumversameling in Oxford dit duidelik toon. Die eintlike Duivelskopoorgang was egter nie hierdie een nie; dit was wat genoem kan word die Schoonberg-roete, van die ou plaas Schoonberg aan die Langkloofkant en oor Duivelskop, 20 myl wes van Speelmanskraal (GEO 4.18) driehoekmetingsbaken nr. 25, hoogte 3719 voet, presies noord van Bergplaats en Duiwerivier (oosterlengtegraad 22^o 40′); 'n uitvoerige bespreking van die reisroetes tussen die kus in Langkloof kom voor by Forbes, deel I, pp. 84, 343, 423 e.v., en aanhangsel C, deel 1; deel II, kaart 11).

198 Rotsagtige bergkruin.

199 In 'n reguit lyn.

200 Op De Avontuur by Matthys Zondagh (ged. ongeveer 1769). Hy was die derde Matthys, kleinseun van die stamvader, en is op 4.3.1798 getr. met Adriana Johanna Ferreira, jongste dogter van die kommandant P.H. Ferreira (G.R. I, A-J p. 231, en III, P-Z, p. 651. Ook geslagregister op 6.1.1960 geraadpleeg by mnr. M.P. Zondagh op Avontuur). Die plaas De Avontuur is reeds op 29.4.1765 deur sy vader (Matthys Zondagh, ged. 27.6.1738) op ordonnansie geneem (R.L.R. 42, p. 551 en Aanwins 709, Kaapse Argief).
Avontuur, waar nou die dorp lê en afstammelinge van die eerste eienaar nog hul grond besit, was 'n gewilde uitspanplek vir reisigers in die 18de eeu. (Vgl. Forbes I, passim).

201 Die waens wat op 15 April van Zeekoegat deur Langkloof vertrek het, supra voetn. 96.

[p. 46]

Landlieden aan welkers hoofd de Commandanten van Royen²⁰² en Botha,²⁰³ waren hier gelegerd om de reize mede naar de binnenlanden te doen; men had deeze voorzorg aangeraden uithoofde der waarschynlykheid dat wy nog stropende hordens Caffers en Hottentotten op onze verdere tocht moesten aantreffen. Elk deezer jonge lieden had zig van twee rypaarden voorzien benevens de nodige voertuigen tot transport van tenten, mondbehoeftens enz.; de Commandanten hadden by voorbaat veertig trekossen, 14 slagtbeesten en 190 hamels voor de gouverneur aangekogt, en een menigte Hottentotten tot veewachters en dryvers in huur genomen.

202 Pieter Hendrik van Rooyen (ged. 6.3.1768) was die seun van Gerrit van Rooyen en Martha Jacoba Ferreira, op een na die jongste suster van komdt. P.H. Ferreira, en sy broers Thomas Ignatius, Stephanus en Salomon (oor wie infra, voetnote 215, 224, 270, 352 en 365.) Hy is op 5.3.1786 getr. met Johanna Elisabeth Schutte (G.R. I, A-J, pp. 231-233 en III, P-Z, p. 161). Van Rooyen se plaas was Ruygtefontein, in die Kamanassie, net noord van die huidige Eenzaamheid, sowat 20 myl wes van Avontuur. Hy word veldkornet van die wyk ‘Voor aan de Lange Cloof en Camnasie’ en speel 'n belangrike rol in die oorlog van 1799 tot 1802 (Vgl. B.O. 26, pp. 375-397; Joernaal Gehouden voor (sic) den Manhafte Veldcornet van den distrec (?) de Lange Kloof Petrus Hend. van Rooyen (20.2.1799-2.10.1799); ook Ibidem, p. 809: Kopie van rapport van Van Rooyen/Landdros Faure, 19.10.1802). Teen 1805 is hy provisionele veldkommandant (Sien Sw. 11/13, Janssens/P.H. van Rooyen uit sy hoofkwartier agter Hottentotsholland, 12.1.1806). In 1809 nog in die lewe (verwysings goedgunstiglik aangevul deur mnr. P. Craill en ds. H.C. Hopkins van Kaapstad).

203 Philip Rudolf Botha (ged. 24.2.1771, oorl. 1833) is op 10.6.1792 getr. met Elisabeth Steyn, broerskind van Hermanus Steyn, die ouere, van Swellendam (supra voetn. 49). Hy is hertroud in 1815, en 'n derde keer kort voor sy dood in 1833. (Inligting van ds. H.C. Hopkins, Kaapstad, wat wys op onjuisthede in die Bothageslagregister soos in G.R. I, A-J, p. 94 vir P.R. Botha aangegee). Botha se woonplaas was dié van sy vader van dieselfde naam, Nooitgedacht, gelegen aan de Cango agter de Swarte Berg, (B.R. 39, p. 293) geleë net bokant die Kangogrotte, tans (1964) bekend as Boomplaas van mnr. Piet Keller. Botha het ook die plaas Groenefonteyn in die Kango besit en was in 1810, toe hy testament gemaak het, 'n betreklik vermoënde man (M.O.O.C. 7/70 fol. 86). Volgens oorlewering is hy as 'n ryk man oorlede.
Hy was in die verwarde maande ná die dood van Tjaart van der Walt op 8.8.1802 in bevel van die kommando's maar het nie sterk leiding gegee nie. As veldkommandant het hy in Feb. 1803 die skikking met die Kôsa gereël. (Vgl. B.O. 24, passim en B.O. 26, pp. 813-815; verder Theal, Records VII, p. 50 en Marais, pp. 143-146).