Logo DBNL
't Afgerukt mom-aansight der tooverye (1725)

't Afgerukt mom-aansight der tooverye

(1725)–Abraham Palingh–rechtenstatus Auteursrechtvrij

Vorige Volgende

Derde t’samenspraeck, tusschen Tymon, Eusebius, en Mantus.

Tymon.

1. GOeden dagh Eusebius, ick hebbe overleydt het ghene wy lest verhandelt hebben. Ick sie hoe langher hoe meer de abuysen en valscheden, van de Ketter-meesters en Inquisiteurs der suffende oude wijven. Maer Mantus wil het staende houden, dat, als sy het verbondt aenghenomen hebben, dat de Toovenaers haer konnen veranderen in Wolven, ende de Vrouwen in Katten, en andere onredelijcke beesten, en haelt tot sijn voorspraeck veel Autheuren op, daer mede hy wil bewijsen, sijn segghen waerachtigh te wesen.

Eusebius.

2. Het is teghen alle reden Tymon, datmen sulcke grillen verhandelen soude, maer alsoo de onwetenheydt soo toe genomen heeft, datmen oock strenghe Justitien ghedaen heeft, over sekere menschen die sy daer mede belast hebben, te weten, dat sy haer selven verschept hebben, of hebben haer de Duyvel overghegeven om haer te verscheppen, welcke beyde opinien heel valsch zijn. Soo sal ick tot onderrechtinghe, de valscheydt van Mantus met reden bewijsen, laet hem al sijn Autheuren by brenghen die hy wil, wy sullen uyt de reden, die by de menschen plaets behoort te hebben, andere ende u laten oordeelen.

Tymon.

3. Wil ick Mantus halen, hy is hier by der hant? Hy heeft my gheseydt hy wil met u wel spreecken van die materie.

Eusebius.

4. Doet dat, het is my lief, wy sullen desen tijdt daer aen besteden.

Mantus.

5. Goeden dagh Eusebius, ick kome u besoecken, te meer om dat Tymon my gheseydt heeft, dat ick hem een deel leughenen wijs ghemaeckt hebbe, om dat ick hem gheseydt hebbe, dat de Toovenaers en Tooveressen, haer door des Duyvels hulpe veranderen in Wolven, Katten, en andere beesten.

Eusebius.

6. Daer doet ghy seer qualijck aen Mantus, want de scheppinghe des menschen is een actueliteyt Godes, die door de nature, van Godt den mensche ingestort, voort gheteelt wordt, met bepalinge van sekere ordre. Dat ghy nu dat Godt ghemaeckt ende gheordineert heeft, de Duyvelen toeschrijft, is dat niet Tooverye, ende schendingh van de Majesteyt Godts? En hoewel Symon Magus een Toovenaer was, soo en soude hy niet hebben willen segghen, dat de daden, daer hy de Samaritanen mede betooverde, dat hy dat door den Duyvel dede.

Mantus.

7. Ick en hebbe daer aen niet misseyt, dat sy het ghene sy doen door den Duyvel doen.

Eusebius.

8. Ghy hebt daer grootelijcks aen misseyt, want de Toovenaers, voor soo veele sy Toovenaers zijn, doen hare boose wercken door haer selven, uyt begeerte van gewin, om eenen grooten naem daer door te krijghen: Maer sy volghen den Duyvel in bedrogh ende leughenen naer: En daerom mach wel gheseydt worden, dat sy met den Duyvel eenigh zijn, om dat sy hem in boosheydt naervolghen; niet om dat tusschen haer een personeel contract ghemaeckt wordt, ’t welck de boose Inquisiteurs de

lieden wijs maecken, en de onnosele daer mede betichten, ende daerom zijt ghy ende Symon Magus beyde Toovenaers, om dat ghy de lieden wijs maeckt, dat de Toovenaers, het ghene sy doen door Godt of door de Duyvel doen, daer sy het werckelijck door haren wille doen, sonder van yemandt daer toe ghedreven te zijn, als haer eyghen boos voornemen.

Mantus.

9. Wel is het door de Duyvel niet, soo moet het uyt Godt zijn die haer dat toelaet.

Eusebius.

10. Mantus, ghen van beyden, daer de dobbelsinnigheydt in u woorden. Godt heeft den mensche gheschapen met verstandt, wille, ende memorie, met vijf sinnen: Waer door hy kan sien, hooren, ghevoelen, ruycken, en smaken het ghene hem voor komt. Ende alsoo hy dese edele gaven van Godt heeft, ghebruycktse ten goeden of ten quaden. Den wille nu door de begeerlijckheyt verdorven zijnde om het ghewin, gelijck Symon Magus was, doet eenige dinghen die wonderlijck schijnen voor de menschen, om hem selven groot te maken, soo segghen sy die te doen, alleene mirakuleus, door kracht Godts, daer sy die uytvoeren door haren wille en verstandt, hoewel haer van Godt ghegeven, maer niet tot sulcken bedrieghelijck eynde. Ende al de ghene die met sulcke bedriegherye om gaen, dat zijn Toovenaers of Tooveressen. Ick sta dan toe in sulcken aensien, dat sy die gaven, vooren ghedacht, van Godt ontfanghen hebben, maer niet tot sulcken eynde als sy die ghebruycken, en daerom zijn sy Toovenaers, om dat sy bedrieghelijck met de Goddelijcke dinghen spelen. Nu sult ghy licht konnen begrijpen, dat de gene die haer gesontheydt versaken, haer veynsen ten aensien van de menschen, wonderlijcke bewegingen

te lijden, die sy alleene uyt hare wille en verstant ten boosen doen, en my en andere soecken wijs te maken, dat de bewegingen werckelijck alleene door den Duyvel geschieden. Ick houde staende, dat dat erger Toovenaers ende Tooveressen zijn, als Symon Magus was, hoewel sy beyde niet en deughen.

Mantus.

11. Wel Eusebius, ick en hebbe noyt in mijn persoon met sulcke boevery omghegaen.

Eusebius.

12. Dat en segghe ick niet Mantus, maer ghy droeght u seer qualijck, doen ghy Albertgen N. Dochter uytschreeuwde dat sy een Tooveres was: En hitste het onwijse volck op dat sy haer in ’t water soude werpen, want sy en soude niet sincken, en dat uyt kracht van het verbondt dat sy met den Duyvel ghemaeckt hadde. Sulcke en dierghelijcke leughenen maeckte ghy het ghemeyne volck wijs, waer in ghy u grootelijck hebt misdragen, en zijt oorsake geweest, dat de onnosele mishandelt wierdt, eer de Magistraet wetenschap hadde, en ordre stelde, om haer te beschermen. Maer soo ras als den Heer Officier quam, Mantus en sijns gelijcke gingen deur en namen de vlucht.

Mantus.

13. Wel wat is daer aen gheleghen, sy hadde de Butter betoovert dat sy onbruyckbaer was, want de Butter was vol Verckens-borstels ghetoovert, en ick hebse sien groeyen daer sy in de butter stonden.

Eusebius.

14. Mantus de Butter stont in de Sonne, en uyt die oorsaeck smolt de Butter, en uyt u onverstant ofte ongenegentheydt tot de oude vrouwe, seydt gy en uws gelijcke dat de borstels in de Butter groeyden, daer sy van eenen quidam (niet buyten vermoeden van seker persoon) daer in waren ghesteken, die wel

blijde was dat hy niet ghemelt en wierdt. En alsoo die onnosele daer by ghevalle voor by quam, soo maeckte ghy ende uws ghelijcke sulck gheschreeuw, dat ghy Jan Alleman gaende maeckte.

Mantus.

15. Wel sy was al voor die tijdt in dat gheruchte, en was sy het niet, sy weet het wel. En men weet wel datter Toovenaers ende Tooveressen zijn, ende dat sy wonderlijcke dinghen konnen doen, soo buyten haer als aen haer selven: want sy konnen haer veranderen in eenighe andere forma. En dat niet alleen, maer in Wolven en ander onghediert, ghelijck veel Autheuren daer van gheschreven hebben, als Johannes Bodijn, Nicolaus Remingius, Petrus Bensveldius, Guirlandus, en Pater Paulus Leyman, ende meer andere in hare boecken melden.

Eusebius.

16. Konnen menschen haer selven, of de Duyvel haer veranderen, dat en is niet te ghelooven, om dat het niet waer en is?

Mantus.

17. Meynt ghy dat ick gheen bewijs en hebbe, siet daer wat Bodijn seydt in sijn 2. Boeck cap. 6. van een Proces tot Bysancen ghehouden door Johan Boim Inquisiteur aldaer, in de maent van December ’t jaer 1521, welcke over al in Vranckrijck door den druck verspreyt is. Die beklaeghde waren Pieter Burgodt, ende Michiel Verdungh, de welcke bekenden dat sy Godt verloochent hadden, ende den Duyvel te dienen, ghezworen hebben. En Michiel Verdungh hadde Pieter Burgodt by een Bosch, dicht by Chastel Charlon, ghevoert, aldaer een yeghelijck een keerse van groenen was ontsteken zijnde, welcks vlamme blaeuw was, in de handt ghegheven ende gehouden hebben, ende rontom ghedanst, ende alsoo den Duyvel Offer ghedaen. Wat dunckt u, zijn dat

gheen aenmerckelijcke stucken? Ten tweeden, daer naer als sy haer ghesmeert hadden, soo zijn sy in Wolven verandert, ende met een onghelooflijcke gheswindigheydt daer van gheloopen. Ten derden, dat sy, als sy wilden, haer in Wolven verkeert hebben, ende met den Wolvinnen met ghelijcken, en soo grooten lust vermenght hebben, ghelijck met hare wijven. Pieter Burgodt bekende, dat hy met sijn Wolfs-pooten en Wolfs-tanden, een knechtken van seven jaren omghebracht hadde; ende hadde voorgenomen dat te eten, wanneer hem dat de Boeren niet ontjaeght ende ghenomen hadden. En Michiel Verdung, bekende dat hy een jonck Dochterken, dat Erten in eenen Hof vergadert hadde, vermoort heeft, en dat sy beyde van den Heer van Cuvee verjaeght waren. Item, dat sy beyde met malkander vier meyskens ghegheten hadden, ende sonderlingh daer by den tijdt, de plaetse, ende den ouderdom der kinderen ghedacht. Item, dat wanneer sy een Poederken aengheroert hadden, daer mede die luyden dooden konden.

Ende Johannes Bodijn, vertelt folio 334 vervolgens, dat Heer Bourdijn generael Procurateur des Koninghs, een gheschiedenis die hem uyt Nederlandt toegheschickt is, zijnde een gantsch proces, met de Rechters en den Secretarius namen onderteyckent; inhoudende hoe dat eenen Weerwolf met eenen pijl uyt eenen Flitsboogh, in sijn achterste is gheschoten geworden, waer van hy moeste te bedde legghen, en doen is den pijl met gheweldt daer uyt getrocken, ende siet den pijl is bekent, van den ghenen die hem gheschoten hadde, op die tijdt, en die plaetse, soo is den beschuldighden gherecht gheworden.

Eusebius.

18. Mantus, wat hebt ghy daer Historien vertelt,

die noch waer noch waerschijnelijck en zijn, en die noch in de heylige Schriftuure, noch in de menschelijcke reden nergens gedacht, noch in des menschen noch in des Duyvels macht en konnen gheschieden. Ick antwoorde voor eerst, dat noyt ghesondt ende gheloofwaerdigh mensche en was die seyde, teghenwoordigh gheweest te zijn, daer sulcke veranderinghe gheschiede. ’t Kan wel zijn dat Mantus Wolven ende menschen ghesien heeft; maer indien Mantus seyde dat hy eenen Wolf hadde sien mensche worden, ofte eenen mensche hadde sien Wolf worden, al de ghene die ’t hoorden souden met recht dat niet ghelooven, en met die en sulcke Historien wil Mantus en Bodijn bewijsen, datter Toovenaers zijn die sulcks doen konnen. Het is waer, de heylige Schriftuure seydt dat Symon Magus wonderlijcke dinghen dede, waer mede dat hy het volck van Samarien bedroogh en betooverde, hoewel hy boos was, soo en wilde hy niet segghen, dat het ghene hy behendigh uytvoerde, dat hy dat door den Duyvel dede, maer Mantus en Bodijn vertellen leugenen ghelijck Symon Magus dede, en segghen dat het door de Duyvel of door den mensche ghedaen wordt, en volghens dien, argher als Symon Magus was; dat sy leugenen vertellen, blijckt daer in, dat onsen Salighmaker seydt, Matt. 6. als een onmoghelijcke sake, wie isser onder u, die sorghvuldigh denckende, tot sijnder lengde, een elle toe doen kan? En op een ander plaetse, want ghy en meugt niet een hayr wit of swart maken. Indien Bodijn en Mantus daer tegenwoordigh geweest hadden, souden licht by haer selven gemurmureert hebben, datter menschen zijn, die van haer selven eenen Wolf maecken konnen, en dat is meer dan een hayr wit of swart maken, ’t welck onmoghelijck is: Soo is ’t dan oock onmogelijck van eenen mensche eenen Wolf te maken, en dat door eenen mensche.

Wat de scheppinghe des menschen aengaet, in ’t eerste boeck Mose cap. 1. sprack Godt, komt laet ons menschen maecken een Beelt dat ons gelijck zy, ende hy schiep eenen man ende een wijf; ende sprack zijt vruchtbaer ende vermeerdert u, ende vervult de aerde. Ende den Apostel Paulus 1 Cor. 15. vers 38. Godt gheeft hem een lichaem ghelijck hy wil, ende een yeghelijck van den zade sijn eygen lichaem, ende alle vleesch is der menschen, ende een ander der beesten. Ende de selve Paulus 1 Cor. 11. want hy is Godts Beeldt en Heerlijckheydt. Van dit ghevoelen is oock Syrach cap. 17. verss. 1. 2. Godt heeft den mensche gheschapen van de aerde, en schiepse alle beyde, een yeghelijck tot sijnen aert, ende maecktese naer sijn Beeldt. Maer het is aenmerckens waerdigh dat Bodijn seydt, dat Michiel Verdung en Pieter Burgodt, als sy haer in Wolven verandert hadden, dat sy dinghen deden met de Wolvinnen: (om reden hier niet genoemt) doen Bodijn dese dingen op het Papier stelde, doen en kende hy de natuure der Wolven niet, en daerom zijn Mantus en Bodijn in hare leughenen gevangen, hoewel sy daer een artijckel van hare misdaet van maken. Men seydt, dat de Wolven in ’t werck der generatien knoopen ghelijck de Honden, ende dat altijdt den Wolf, welcke met de Wolvinne vermenght is, van de andere Wolven, sulcx siende: verscheurt wort: waer uyt dat spreeckwoordt ontstaen is, dat noyt Wolf sijn Vader en kende: Ende het ghebeurt selden, dat onder een heel nest, die nochtans veel jonghen t’eender dracht hebben, niet een Wolvinne en is: En uyt dier oorsake, als het in December en Januarius is, dat is den tijdt als sy loopen en jachtigh zijn, dan verscheuren sy malkander om eerst by de Wolvinne te zijn: En het gebeurt dickwils, dat de wolf en de wolvinne

in dien Oorlogh t’samen doodt blijven, waer op dat ick dit segghe, dat Pieter Burgodt, en Michiel Verdung, wel miserabele gasten mosten zijn, als sy om sulcken Wolven lust te boeten, sulcken vreesselijcken oorlogh moesten aengaen, en perijckel loopen als sy Wolf zijn, van de Wolven verscheurt te worden. Wat sullen dese raesmeulens hier toe segghen, dat de Duyvel oock mirakel in de natuure der Wolven doet, ende dat door des Duyvels mirakel, de Wolven haer Wolvinnen ten besten gheven, aen dese Weerwolven. Siet ghy wel Mantus, wat raseryen dat dit zijn? Rechte copyen van rasende en kranckhoofdighe menschen, of leughenen versiert, om hare tyrannighe en onmenschelijcke proceduren staende te houden.

Wat de malle vertellinghe van den Heer Bourdijn ghedaen aen Bodijn, dat hem uyt Nederlandt is geschreven, dat sy daer eenen Wolf hebben gheschoten in sijn achterste, die met de pijl wech liep, maer was soo ghequetst dat hy te bedde moste legghen: Maer den ghequetsten Wolf hem selven weder in mensche veranderende, doen trockmen de pijl, die in eenen Wolf gheschoten was, weder uyt eenen mensche ende den Schutter bekende den pijl, waer over, of de Wolf, of de mensch is ghejusticeert geworden. Met sulcke en diergelijcke leugenen is Bodijns boeck vervult. Meynt Bodijn niet, datmen soo wel in Nederlandt lieghen kan als in Vranckrijck? is het gheloofbaer dat Godt eenen mensche gheschapen hebbende door den reghel der nature, van de mensche selve soude konnen herschept worden in de ghedaente ende natuure van eenen Wolf? En waerom in eenen Wolf? is de natuure der Wolven de menschen soo gevalligh? Ick late dat andere oordeelen. Altijdt dat is seecker, men sal eer met eenen pijl naer eenen Wolf schieten, dan naer eenen mensche. Ten

sluyt niet wel, indien Bodijn gheseydt hadde van eenen boer in eenen Edelman, of van eenen Scherprechter in eenen Zee-roover, het mocht wel waer gheweest zijn, maer nu is ’t redelijcker datmen ghelooft dat het leughen is, en laet den Heer Bourdijn sulcke quacken aen andere vertellen, soo en sal Bodijns boeck met sulcke leughenen niet vervult worden. Maer op dat de leughen volmaeckter soude schijnen, soo seydt Bodijn, dat de Sententie van de Rechters en den Secretarius onderteyckent was. Ick antwoorde, die ghene die de fabels versiert hebben, konden licht de Rechters en den Secretarius noemen. Ende Bodijn vertelt ten naesten by sulcke quacken in Vranckrijck gheschiedt te zijn, dat van de Rechters in ’t Parlement van Dole, in ’t Jaer 1574. den 18 Januarij, een oordeel is ghehouden, over eenen Toovenaer, ghenaemt Gilles Garnier van Lion, ende de Sententie is tot Orleans, door Eloy Gibier, en te Parijs, by Pieter van Hayes, en noch tot Sens ghdruckt gheworden. En hoort, waer mede dat sy hem beschuldight en verwesen hebben.

Ten eersten, dat hy op S. Michiels dagh, als hy in eenen nacht Wolf verandert is geweest, een jongh Dochterken van ontrent 12 jaren, by het Bosch van der Serte, in eenen Wijngaert by den Rebbergh van Castenoy, een vierendeel mijls van Dole, heeft opghenomen, ende dat selve ghedoodt, ende dat selve vermoort met sijne handen, dat Wolfs pooten schenen te zijn: En oock dat vleesch met sijn tanden van haer achterste heeft ghegeten, en de rest sijn wijf ghebracht heeft. Ick en weet niet wat Bodijn hier mede segghen wil, is dat sulck een wonder, dat eenen Wolf een kindt verscheurt, ende dat hy niet op eten en kan, sijn Wolvinne brenght? Maer dat eenen mensche eenen Wolf wordt, door beschickinghe van

eenen mensche, dat is onmoghelijck, ghelijck voor bewesen is: Aengesien, hy niet en hayr wit of swart maecken en kan. Bodijn is te lichtgheloovigh, ende sy hebben hem sproockjens vertelt, en den Wolf Gillis Garnier genoemt, en Mantus als Menteur heeft hem de kap met Hoy ghevult.

Mantus.

19. Ghy en wilt dat niet ghelooven, en soudt licht segghen, dat Gillis Garnier eenen Wolf gheweest is. Maer hoort wat al ghetuyghen dat ick hebbe die het selve met my segghen.

Eusebius.

20. Het en ghebreeckt de Werelt noyt aen sulck volck, die een saeck hoe boos en verkeert die is, sy die niet en sullen schijn gheven, en noch opsmucken met schijn van waerheydt, en als haer de redelijckheydt ghebreeckt, dan stijf affirmeeren van hooren segghen, en soo helpt den eenen onverstandighen of boosen den anderen voort.

Mantus.

21. Hoe naer soudt ghy oock twijffelen aen de waerheydt, van het ghene dat Bodijn aenteyckent. Dat in de stadt Vernon, in een oudt gebou of Casteel, veele Katten plachten by malkander te komen: Aldaer dan op eenen tijdt vier of vijf man haer lieten in sluyten, om over nacht in het Kasteel te volherden: Maer haer voornemen brack haer suur op, want sy wierden overmaten met eenen hoop Katten overvallen, dat eenen onder haer wiert omgebracht, en die andere seer ysselijck gheteyckent, niet te min sy verwonden veel Katten: En nademael sy weder tot wijven wierden, soo hebben sy haer groffelijck gewondt ghevonden: En die vijf Kettermeesters (in dierghelijcke saken ervaren) hebben in hare schriften naergelaten, dat by Straetsburgh drie Tooveressen zijn gheweest, welcke in ghedaente van drie Kat-

ten eenen Boer hebben aenghevallen, maer als hy hem treffelijck gheweert hadde, soo heeft hy haer seer gewondt en verdreven, daer over zijn in de stadt, de Tooveressen in de gedaente der wijven te bedde moetenlegghen, en als sy van haer wonden, hoe sy die gekregen hadden, mosten reden geven, hebben sy den genen, die haer soo geslagen hadde, beklaeght: Den selven hadde de Rechters daer ter plaetse, daer hy van de Katten aenghevallen is, wel bericht, ontkennende de vrouwen gheslagen te hebben, maer hadde sijn lijf verweert teghen drie Katten.

Eusebius.

22. Datter Katten in leeghstaende huysen verkeeren, naer de natuure dier beesten, is geloofbaer: En datter eenige by malkander gevonden worden, daer en behoortmen niet aen te twijfelen, maer dat eenen hoop Katten (gelijk Bodijn vertelt) haer souden versetten om tegen vijf mannen te oorlogen, luyt te leugenachtigh: Of de Vernonsche Katten mosten van heel andere nature zijn als ick oyt gesien hebbe. Bodijn seyt vijf mannen, ick bieder hem vijf ratten voor: ick en wil de vijf mannen niet hoogher aennemen als voor vijf Ratten, en soo hy het daer voor niet doen en wil, die Vernonsche mannen die tegen de Katten gevochten hebben, en zijn my niet meer waert. Ten besluyte van de vertellinghe, als de Katten wederom tot Wijven wierden, soo vonden sy haer heel verwondt, maer Bodijn seydt, dat het heel onmoghelijck schijnt: Daer en seydt hy niet qualijck aen, en met sulcke grollen vervult den hooghgheleerden Bodijn sijn boeck. En al is ’t dat dit leughen is, soo hebben de vijf Kettermeesters dierghelijcke Historie naerghelaten: Namentlijck, dat eenen Boer drie vrouwen ellendigh gheslaghen heeft, maer als hy daer over beklaeght is gheworden, ontkende hy de Vrouwen gheslaghen te hebben, maer hieldt

staende dat hy drie Katten gheslaghen hadde, en desen Rechtgeleerden man met sulcke vertellinghe besigh zijnde, seydt dat den Boer seyde, dat hy hem verweert hadde, om sijn lijf te beschermen. Ick antwoorde, het is te beklaghen voor de ondersaten, daer de Overheydt soo dwaes of boos is, dat sy sulcke straetschenders niet en straffen, tot bescherminge der goede. En hoe kan ’t in een landt wel gaen, daer sulcke boosheydt de overhandt heeft, ende daer de Overheydt sulcke straetschenderye niet en straft, die noch met sulcke leughenen ghedefendeert wordt, wat en sullen de boose ondersaten niet bestaen, tegen onnosele en rijcke vrouwen, als sy sien dat de Overheydt sulcke boosheydt niet en straft; en als de onderwijsers des ghemoedts, hare boecken met sulcke leughenen opsettelijck vervullen. Mantus, zijn dat gheen Toovenaers die sulcke dinghen in hare boecken schrijven, en seer wel weten dat het leughenen zijn, soo en kenne ick gheen Toovenaers? Symon Magus, heeft met valsche mirakulen en leughenen de Samaritanen betoovert, desgelijcks de valsche Apostelen of Joden die van Galaten, ende de wijse (soo sy haer uytgaven) den Koning Pharao; welcke alle Toovenaers ghenoemt worden in de heylighe Schrifture, om dat sy hare wonderwercken veynsden door Godt te gheschieden, ’t welck niet dan haer eyghen practijcken waren. Waerom en sullen dese doordreven menschen in boosheydt niet voor Toovenaers ghehouden worden, die sulcke valscheydt bestaen, en menschen sulck ghewelt op Heeren straten doen, en ontkennen dat sy menschen gheslagen hebben maer Katten? Versaken alsoo de scheppinghe Godes in hare persoonen, willende segghen dat het Tooveressen zijn, om dat sy haer voor Katten gheslaghen hebben, en nu menschen zijn.

Mantus.

23. Zijn dat Toovenaers? dat zijn leughenaers, om dat sy wel weten dat het niet waer en is, het gene sy segghen.

Eusebius.

24. Dat en zijn niet alleen leughenaers, maer oock Toovenaers, om dat sy (by haer selven) wel bekende daden doen, die sy wel weten dat valscheydt is, en de menschen wijs maken, dat sy dat door Godt doen, of lijden; en dat erger is, door eenighe oude vrouwen lijden, aenghedreven van den Duyvel.

Mantus.

25. Al seght ghy dat Eusebius, ick en wil daer voor niet bekent zijn. Ghy hebt gheseydt, dat ick noyt man met eeren ghesien en hebbe, die sulcke veranderinghe ghesien heeft: En Bodijn, in Demonomania 2. Boeck cap. 6. citeert eenen Job Fincelius, die seydt dat tot Padua, sulck eenen mensch Wolf is ghesien. En Petrus Marmor, in sijn Tractaetjen van Toovery seydt, dat hy sulcke verwandelinghe in Savoyen ghesien heeft, ende Doctor Ulrick de Meulenaer in een kleen Boecksken, dat hy den Keyser Sigismundus dediceert: Bewijst door statelijcke argumenten, dat het moghelijck zy; ende seght dat hy te Constans, sulck eenen Wolf mensch ofte eenen mensch Wolf ghesien heeft.

Eusebius.

26. Sulcke wesentlijcke veranderinghe, geschiedt altijdt in verre en ander landen, en niet ter plaetsen daer sy vertelt worden. Ghy doet naer u conditie, ghy seght dat tot Padua, eenen Wolf mensch is gesien. Wat sal ick hier uyt verstaen, eenen mensch ofte eenen Wolf? is daer eenen mensch ghesien, wat is daer aen gheleghen? Is daer eenen Wolf ghesien? het en was niet veel besonders: Maer saeght ghy eenen mensche die eenen Wolf in gedaen-

te en forma wierdt, dat soude wat nieuws zijn, gelijck ghy seght dat tot Padua gheschiedt is. Hier leydt de questie tusschen de Tooverrechters en haer partye: Sy hebben altijdt hooren segghen, ’t gheschiede altijdt in ander landen, die en die heeft het gheschreven, haer Bestemoer haddet ghesien, ende die heeft het vertelt: Maer noyt en seyde achtbaer man, ick hebbe de veranderinghe ghesien. ’t Gingh op sulcken maniere toe. Kan een Wolf hem selven tot mensche maecken, dat en is niet waerschijnelijck: Even soo qualijck kan een mensch hem selven tot eenen Wolf maecken, aenghesien de mondt der waerheydt seydt, dat hy niet een hayr wit of swart maken kan. Ende of ’t gheschiede, ’t welck niet zijn en sal: Soude de redelijkheydt eenen mensche toelaten, dat de ghene die hem mensche bevindt, en de gheluckighste creature is die Godt onder alle schepselen met reden begaeft heeft, hem selven sal veranderen? Ende aennemen de woederyen, wreetheden, (en ten aensien van de menschen) de armoede, en den gestadigen honger van eenen Wolf? dat verachtste dier, daer Godt den mensche mede dreyght, dat hy met sulcke dieren haer straffen sal, als sy het tegen hem verdient hebben.

Mantus.

27. Hoort wat Bodijn in sijn boeck aenteyckent, dat in de stadt Constantinopolen gheschiedt is, in ’t jaer 1542. doen Soliman regeerde. Dat eenen hoop Weerwolven wel 150 in ’t ghetal waren, soo dat den Keyser met sijn garde gheweert en ghewapent haer beset hadden, maer doen het daer op aen quam, zijn sy in het ghesicht des gantschen volcks verswonden. En wilt ghy weten wat onderscheydt dat daer in is, de natuurlijcke Wolven die soecken haer aes meest by en

ontrent het Vee, en dees Mensch-wolven, dooden en eten meestentijdt menschen, waer uyt sy den naem van Weerwolf, of Waerwolf hebben ghekreghen, op datmen hem voor gevaer soude bewaren.

Eusebius.

28. Ick luysterde gaen toe doen ghy begondet te segghen van wel 150 in ’t ghetal, hier most (dacht ick) de veranderinghe aen den dagh komen, maer die fabeldichters wetender raet toe. Want seydt Bodijn, sy zijn in ’t gesicht des gantschen volcks verswonden. Hebben de Wolven die practijcken, dat sy haer wesen in een ooghwincken voor sulck een menighte volcks doen te niet maecken, wie mach dat met reden gelooven? Maer laet het zijn dat de Wolven menschen wierden, gelijck Bodijn seggen wil dat sy gheweest hebben, waer sullen dan de menschen met haer selven blijven, in ’t ghesichte van soo veel volcks, en op een Wolve-jacht in een stadt ghelijck Constantinopolen is? Konde niet een van 150 betrapt worden? Met sulcke staeltghens is Bodijns boeck vervult, en hy meynt dat hy hem wel uytgeslooft heeft, dat hy sulcke Autheuren met hoopen ophaelt. En wat schoonder uytlegginghe doet hy op de woorden Weerwolf, Waerwolf, Wandelwolf, ende Vaerwolf: Het draeyt ten lesten op gaer ous. Hy meynt oock groot bewijs te hebben, uyt de Metamorphosis Ovidij, met dat de knechten van Ulysses tot Circe komende, in Verckens zijn verandert. Mantus ende Bodijn en behoeven soo veer niet te gaen, veel Duytschen veranderen met die manieren in Verckens, met het Bruynwijcksche ende Paterbornsche Bier, uyt den Beker gaer ons te drincken, door dien sy daer soo goeden smaeck in hebben, dat sy op den banck niet en konden blijven sitten, noch op haer voeten niet staen,

maer moeten noodtsakelijck leggen, gelijck de Verckens. Maer Mantus, ghy schijnt wel kort van memory te zijn, want op de eene plaetse houdt gy staende, dat de Toovenaers haer wesentlijck veranderen in Wolven, maer dat sy by haer selven de menschelijcke eygenschappen behouden. Hoe haest hebt gy ’t vergeten, want hier verslinden de Wolven die menschen geweest hebben menschen. Ende op een ander plaetse, dat sy geeren het achterste van eenen mensche eten; dit en accordeert met de menschelijcke natuure niet. Mantus, ten sluyt niet, ghy soudt my eer wijs maken dat de kuyckens Hoy eten.

Mantus.

29.Ick en wil niet staende houden, dat de mensche dat kan doen, maer dat het gheschiedt door bedroch des Duyvels, ende sijn verblindingh, dat hy een dingh anders doet schijnen als ’t by hem selven in der daet is, ghelijck Bodijn seydt.

Eusebius.

30. Dese raserye en is niet min fabuleus als de voorgaende: Ick neme en sta dat toe, dat de Duyvel de Tooveressen en Toovenaers dat wijs maeckte, dat sy Katten en Wolven waren, houdende haer ghestalte en forma die haer Godt ghegeven hadde, soo soude dat een gebreck zijn, haer passivo aenghedaen van den Duyvel: Waerom worden sy dan soo ghetyranniseert, naerdemael dat sy de oorsaeck niet en zijn, maer den Duyvel, en dat sy het lijden moeten? En soo andere segghen, van Godt toeghelaten wordt? Ten tweeden, Bodijn seydt, dat hy Duyvel een dingh anders doet schijnen als ’t by hem selven is. Ten is noch waerachtigh noch ghelooflijkck, want Godt heeft in de mensche gheschapen het ghehoor en ’t ghesicht, ’t welck wy als edele ende volmaeckte gaven, van den Vader der lichten ontfanghen hebben. Wat wil ons Bodijn wijs maecken,

dat als wy een Koe met onse (van Godt ghegheven) ooghen sien, dat dan de Duyvel sal komen ende veranderen mijn ghesicht, alsoo dat ick eenen Windtmeulen sie, of dat ick by sijn woorden blijve, eenen mensch voor eenen Wolf aensie? En in wat ghestalte geschiedt het mirakel? En of ick seyde dat de Koe een Windt-meulen was, souden ander luyden oogen niet soo wel gelden als de mijne? Maer Mantus, Godt dreyght het volck Israels, als sy in sijn weghen niet en wandelen, noch op sijne gheboden acht en slaen, dat hyse straffen sal, met sieckten en raseryen: Godt seydt door Moses dat hy dat doen sal. Zijt ghy soo dwaes en onverstandigh, dat ghy durft segghen dat dat de Duyvel doet, ick hope dat ghy ons hier tot Haerlem niet en sult betooveren, en ons soo verre van het rechte verstandt en de waerheydt afleyden.

Mantus.

31. Alhoewel ghy het niet ghelooven en wilt, soo betuyghen veel Kooplieden die uyt ander landen komen, ende dat gheloof waerdighe persoonen zijn, welcke in Lijflant veele handelen, en de saecken voor gewis en oock vernomen hebben, dat daer over al veele aengheklaegt, overtuyght, ende eyntlijck door haer eyghen bekentenisse schuldigh en ter doodt veroordeelt zijn. Ende beschrijven oock de maniere hoe de Wolf wordinghe in Lijflandt toe gaet.

Namentlijck, dat in de maendt van December (welcke oock ettelijcke de Wolf-maent noemen) eenen loofer-boef sich vertoont, die alle Toovenaers waerschout aen seeckere plaetse te samen te komen, en wie dan versuymelijck is, die dwinght de Duyvel met een yseren roede soo scherp en heftigh daer henen, dat haer de stramen op veel plaetsen in haer lijf staen blijven: Als dan, wanneer sy te samen zijn ghekomen, dan gaet haer hooftman de Duyvel voor

haer, ende ettelijcke duysent volghen hem naer door een Riviere: Soo ras sy daer door zijn ghekomen, veranderen sy haer ghestalte in Wolven, vallen daer op menschen en beesten aen, ende doen duysentderley schaden, over twaelf dagen daer naer keeren sy wederom door de selve Riviere, ende dan veranderen sy weder van Wolven in menschen. Ende dat ghy meynen soudt dat het niet waer en is, een Duytsman heeft het Bodijn toegheschreven, daer in hy hem te verstaen doet, dat als de Grootvorst van Moscovien Lijflandt inghenomen hadde, dat hy die woorden seyde; dit is het landt van welcke Herodotus schrijft, by het welcke het ghebruyckelijck is, dat de menschen Wolven werden, ghelijck noch hedendaeghs in Lijflandt ghebruyckelijck is, hoewel het veele niet ghelooven en willen.

Eusebius.

32. Al het ghene ghy vertelt hebt, en wil noch en kan ick niet ghelooven, om dat het sonder reden of schijn van reden is. Ick hebbe dickwils hooren segghen, van de maniere van Wolf-wordinghe, waerinne de Tooverrechters accorderen, hier in en accorderen sy niet. De Westphaelsche Toovenaers die worden van menschen Wolven, met het aendoen van eenen riem. De Fransche, met haer te strijcken met eenighe zalf die sy daer toe weten te bereyden, of van den Duyvel ghegheven wordt. Maer hier de Lijflandtsche Toovenaers, met het swemmen of baden door een Riviere. Ick soude wel willen vraghen, of de Riviere die eyghenschap heeft van dat uyt te wercken? Ende wat Riviere dat het is? Want Mantus en noemt die niet: Hy doet wel, soo en kan hy niet achterhaelt worden,

dat sijn bewijs rechte menterie is: Maer overdenckt eens de wordinghe van menschen in Wolven, Mantus seydt dat het gheschiedt met het gaen door de riviere, ende dat sy ghedreven worden van den Duyvel met eenen yseren roede door de Riviere, het welcke dese Lijflanders moeten lijden. Maer Mantus, alsoo Lijflandt een heel koudt landt is, sonderlinghe in de Maendt van December ende meyne dat dan de Rivieren van Lijflandt meest of al van het Ys ghesloten legghen: Waer blijven dan al de kleederen van dese Lijflanders? Want te segghen, dat de kleederen met de Wolf-wordinghe verandert, naer het fatsoen der Wolven? Ten sluyt niet: Of draeght elcken Wolf sijn pacxken met hem teghen dat hy mensch wordt? Dat en sluyt oock niet wel: Of bewaert de Duyvel de kleederen teghen over twaelf daghen dat sy weder komen? Of veranderen de kleederen in het vel der Wolven? ‘k Verwondere my, dat Bodijn ende Mantus haer niet en schamen, met sulcke grollen te vertellen, hoewel eenighe die de beschrijvinghe over Lijflandt ghedaen hebben, (om den Leser te verlustighen) dese Historie oock ten naesten by soo vertellen. Maer het ghene te beklaghen is, dat eenighe menschen in raserye door inwendigh ghebreck vervallen, ’t welck Bodijn ende sijns ghelijcke den Duyvel toeschrijven, uyt kracht van seecker verbondt met hem ghemaeckt, en daer door soo mening mensche schandelijck aen sijn eynde helpen. ’t Is oock aenmerckens waerdigh, dat de Duyvel dat in het koudtste van de winter wil ghedaen hebben. Sal ons Bodijn wijsmaecken, dat de Lijflanders de koude niet ontsien, want naeckt dan door een Riviere te moeten gaen, en 12 daghen naeckt sijn aes als Wolf mensch zijnde te moeten soecken, is onverdragelijck in sulcken landt als Lijf-

landt in de maent December is. Want Bodijn en Mantus op eenen ander plaetse segghen, dat sy wel Wolf in de schijn van menschen, maer by haer selven de menschelijcke eyghenschappen behouden, het welcke bewesen is niet waer te zijn. Want de Wolf sucht, die eenighe, hoewel weynighe menschen bevanght, is een raserye die by haer selven bestaet, waer door sy in gebrecklijkheydt des verstandts, haer selven wijs maken dat sy Wolven zijn, hoewel de ghene die haer aensien, gheen veranderlijckheydt in ghedaente aen haer en konnen mercken.

Mantus.

33. Meynt ghy dat ick gheen reden en hebbe om dat staende te houden, hoort wat Augustinus seydt in sijn 18 Boeck cap. 17. dat de vermaerde Tooveresse Circe, de knechten van Ulysses in Verckens heeft verandert, ende dat die van Arcadien door een stilstaende water swemmende Wolven zijnde, soo sy haer onthielden van menschen vleesch te eten, dat sy naer negen jaren weder door dat stilstaende water swommen. En voorder cap. 18. als hy in Italien was, dat hy hoorde segghen van een seecker landtschap, daer de Waerdinnen besmet zijnde met boose kunsten, de reysende lieden die sy wilden of konden, in de kaes sulcks gewent waren te geven, waer door sy strackx in last draghende beesten verandert wierden, ende oock alle noodtsaeckelijckheden droeghen, ende daer naer als sy haer werck afghedaen hadden, dat sy dan wederom tot haer selven quamen, en evenwel dat in hem geen beestelijck verstant en quam, maer dat by henlieden het vernuftelijck ende menschelijck verstandt behouden wierdt. Wat sult ghy hier toe segghen? sult ghy dien Godtsalighen en welgheleerden man teghenspreecken?

Eusebius.

Ten behoeft niet Mantus, maer ghy citeert hem qualijck, Augustinus in sijn 18 Boeck cap. 17. seydt, dat Varro veel Heydensche dinghen verhaelt die ongelooflijck zijn, gelijck als van de aldervermaertste Tooveresse Circe. Als oock van de Arcadische die in Wolven souden verandert zijn, en dierghelijcke fabulen meer, die de Heydenen versiert hebben, om onder bedeckte woorden, yet wat stichtelijcks uyt te beelden, ’t welck Bodijn ende sijns ghelijcke qualijck aentrecken, en vertellen fabulen gheschiedt te zijn als waerachtighe Historien, welcke fabulen niet dan leughenen en Heydensche raseryen gheweest en zijn. Soo leughenachtigh is oock de vertellinghe van Varro, raeckende den persoon van Demenetii, dat hy in eenen Wolf verandert is, om dat hy ghegheten hadde de offerhanden die sy hare Afgoden ghedaen hadden. En cap. 18. merckt men wel, dat het aen gheen mensch en ghebreeckt, die wel stoutelijck durven lieghen. Waer van Augustinus de Christenen waerschouwt, dat sy haer niet en sullen laten beguychelen, maer by aldien wy daer niet door en sien, uyt Babilon vluchten. Alsoo oock in dese saeck die niet dan verwerpinghe en is (en met reverentie gheseydt) heeft den heylighen man al te licht ghelooft, de dinghen die hem vertelt zijn, van luyden die hy al te veel vertrouwde, gelijck hy seydt. Want indien wy segghen, dat het soodanighe dinghen zijn die wy niet en hebben te ghelooven, soo is dat oock selfs gheen menschen en sullen ontbreecken, de welcke daer vastelijck voor de waerheydt sullen durven segghen, dat sy soodanighe dinghen als alderseeckertst zijnde, self of ghehoort hebben, of bevonden hebben. Wat is daer aengheleghen Mantus? Ick geloove wel dat ten tijden Augustinus soo wel leugenachtighe menschen gheweest zijn als nu. Ick heb-

be een oudt grijs man ghekent, diens grijse hayren en breeden baert het niet en betaemde leughenen te vertellen, welcke ten respecte van sijnen ouderdom niet bestraft en wierdt, maer wierdt van sommighe met verwonderinghe ghehoort, van andere met genoeghte aenghenomen en staende ghehouden, segghende dat sy ’t wel gheloofden, hoewel het promtelijck leughen was. Hy vertelde, dat hy in een laen of dreve boomen by nachte quam ghegaen, ontrent het Casteel van Ingelmunster in Vlaenderen, daer zijnde, komt hem een groote bonte Katte te gemoet gheloopen strijckende aen sijn beenen, hy haer ghewaer werdende, seyde teghen de Katte, schoone bonte Katte, van waer komt ghy? Terstont (seyde den ouden man) quamen een groote menighte Katten rontom hem geloopen en songhen ghelijcker handt, J D W, vraeghde my schoone bonte Katte, van waer komt ghy? Het is versiert, en leughenen die men malkander wijs maeckt. Ick segghe dan met Augustinus, datse met recht niet ghelooft en worden, ende over sulcks en kan ick in gheenderley wijse niet ghelooven, niet alleen aengaende de ziele, maer oock aengaende het lichaem, dat het selve door den Duyvel konst ofte macht, waerlijck soude konnen verandert worden, in beestelijcke leden of aftreckselen van ghedaenten, seydt Augustinus.

Mantus.

35. Laet dat soo wesen, dat de Tooveressen ende Toovenaers, aen haer selven, en in haer selven niet en veranderen, maer dat sy haer forma en wesen behouden, soo houde ick evenwel staende, dat ten aensien van haer wetenschap, ende ten aensien van haer ghesicht, sy niet beter en weten of sy zijn Wolven: Oock ten aensien van de ghene die haer sien, ghelijck veele ghetuyghen ghesien te hebben.

Eusebius.

36.Dat houde ick heel waerachtigh, dat noyt mensche hem selven veranderde in de natuure en gedaente van eenen Wolf, noch dat noyt Duyvel de macht en heeft ghehadt noch en sal hebben. En ten aensien van de Duyvelen, waer toe soude dat nodigh wesen? Ten Jonghsten daghe sullen de menschen ende de Duyvelen gheoordeelt worden, om haer onbekeerlijcke quaedtheydt: Maer van de Wolven en hebbe ick noyt gelesen, noch en is van geen Christen ghelooft gheweest, dat sy ten jonghsten dage sullen moeten lijden, om dat sy Schapen of menschen gedoodt hebben. Indien nu de Duyvelen van menschen Wolven maecken, soo soude volghen, dat de Wolven, die de Duyvelen van menschen maecken, oock in die natuure der Wolven soude ghestraft worden. Dat ghy seght, dat sy ten aensien van haer wetenschap of ghesichte, niet beter en weten of sy zijn Wolven, sta ick toe; maer ontkenne wel sekerlijck, dat de Duyvelen daer de oorsaeck van zijn, maer den ghenen die dat ghebeurt, dat het gheschiedt door Godts beschickinge, het zy tot straffe in die persoon, of tot exempel voor andere, of door inwendigh ghebreck in de natuure, waer door het verstant en de sinnen bedorven zijn, imagineeren haer dinghen die niet en zijn. Maer sullen Bodijn en sijns gelijcke die ellendighe daerom soo ellendigh tyranniseren? Dat moet Godt en alle menschen gheklaeght zijn. Dat ghy seght Mantus, dat sy ten aensien van de gene die haer sien, oock meynen dat sy Wolven zijn, dat is begrijpelijck niet waer, of ten ware ergens van eenen krancksinnighen mensche die bequaem was om in een huysken ghesloten te legghen, als om te oordeelen en ghetuygenisse te geven tegen yemant, die men als mensche siet, en seyt dat hy eenen Wolf is, en ick versekere u soo daer ergens een mensche is, die eenen

mensche siende, meynt dat hy eenen Wolf siet, hy sal hem soo aenstellen, dat ghy aen sijn ghelaet wel sult sien dat hy het in sijn sinnen niet vast en heeft: Ende den mensche die voor eenen Wolf aenghesien wort, en soude daerom by gesonde oordeelaers geen Wolfs ghedaente hebben, derhalven is al u voorstel niet dan leughenen: En Bodijns schrijven, niet dan Copyen van kranckhoofdighe menschen, of leugenaers die het versiert hebben.

Tymon.

37. My dunckt Eusebius, dat ghy met Mantus niet wel en sult konnen accorderen.

Eusebius.

38. Sal ick konnen accordeeren en toestemmen, met yemandt die niet een reden en doet, of het is met leughenen en onverstant ghemenght en onderstut, met een domme quaedtheydt teghen onnosele persoonen, die haer verstant verloren hebben, ende haer ghehoor en ghesichte verdorven is, en volghens dien in haer oordeel heel mis slaen?

Tymon.

39. Waer uyt ontstaet sulcks dan, dat de menschen sulcks van haer selven segghen, ende met een stijve affirmatie haer selven soo belasten?

Eusebius.

40. Dat heeft sijn oorsaeck uyt verdorven bloedt, ’t welck door inwendigh ghebreck van de edele partyen, die haer werck niet behoorlijck en doen, ende oock dickwils gheoorsaeckt wordt, door ghebreck in de herssenen selve, waer door dat het gesicht dwaelt, en sien een dingh heel anders aen als ander menschen, ende hooren het ghene andere niet en hooren, door dit ghebreck worden de herssenen soo ontstelt ende geturbeert, dat het verstant heel onverstandigh is, en nootsakelijck dat sy in vaster hoede bewaert worden, en naer de humeuren weynigh of veel be-

dorven zijn, daer naer zijn de imaginatien stercker, naer het bedorven humeur daer hare lichamen mede bezwaert zijn. Hier uyt ontstaet stoutheyt en vreese, blijdtschap ende droefheydt, gramschap ende lanckmoedigheydt, sonder reden te geven van het gene sy meynen en staende houden, ’t welck in haer soo vast geplaetst is, dat ghy sonder haer vyant te zijn, daer niet en meught tegen seggen, doch indien sy eenige reden geven, sal men terstont gewaer worden, (voor de ghene die met opmercken by sulck volck verkeert hebben) waer op dat haer raserye steunt, ’t welck altijdt ydelheydt is. Dese menschen zijn de miserabelste onder alle sieckten, doch de eene meer of min, naer de kracht van de driften en imaginatien die sy voor hebben. Hier uyt komt het, dat sy huysen sien branden, bloote Sabels haer sien dreygen, dat sy in de Lucht gevoert worden, dat sy van Toorens vallen: Hier door ontsien sy niemandt, maer met een onbeschroomde resolutie sullen dingen bestaen, daer een wel bezadight gemoet een afkeer van heeft. Andere zijn wederom soo verheught, dat sy haer imagineren de geluckighste, de rijckste, de voorspoedighste, en de weeldighste menschen ter werelt te wesen, waer door sy altijdt den mondt vol lacchens hebben, en beroemen haer van dingen die niet en zijn. Andere en doen niet dan gestadigh schreyen, ende als men haer vraeght, ende antwoorden niet dan klagelijcke dingen, ende maken haer selven soo benauwt, dat sy haer vleesch en bloedt verteeren: en daer Godt alle menschen voor wil bewaren, haer troost tot den strik soecken, ende duysentderley dingen, die het Papier niet en soude konnen bevatten. Maeckt dan eens rekeninge en overlegh, hoe qualijck datter sulck volck aen is, die met sulcken gebreck beladen zijn, en als daer dan noch by komt sulcke ondiscrete Rechters, die dese miserabele dingen haer tot boosheyt rekenen,

als by contract met den Duyvel ghemaeckt en uytghevoert. Ende in die landen daer men op sulcke gebreecken soo naeuw gheen acht en slaet, daer sietmen van sulcke dinghen de meeste dwalinghen. Sluytelijck, ick segge dan ghelijck Augustinus van Varro seyde, dat hy veel Heydensche dinghen gheschreven hadde, die men niet en heeft te ghelooven, alsoo oock, Bodijn heeft veel dinghen gheschreven, die noch in der Duyvelen, noch in der Menschen macht niet en zijn, derhalven onwaerachtigh, ende onbehoorlijck datmen die ghelooft. En houde voor seecker, is ’t dat yemandt die ghelooft, den ghenen diese ghelooven, seer schadelijck zijn, sonderlinghe die zwack en gebreckelijck van hooft zijn.

Tymon.

41. Wel laet het soo zijn, ’t welck ick hertlijck toe sta, en houde my aen den regel der heyliger Schriftuure, aen de woorden onses Salighmaeckers Jesu Christi, in wiens mondt gheen bedrogh en is ghevonden, die ons naerghelaten heeft, dat een mensche niet een hayr wit of zwart maecken en kan, noch tot sijn lenghde yet wat af of toe doen kan. Soo dat de mensche in die hoedanigheydt moet blijven, daer hem den Schepper der natuure in geschapen heeft; en volghens dien, eenen man gheen Wolf worden en kan, noch gheen vrouw gheen Katte worden en kan. Houde my ten vollen voldaen, en niet waerdigh datmen sulcke fabulen, of dat ick beter segghe, volmaeckte leughenen ghelooft.

Eusebius.

42. Ja Tymon, laet u dat vry gheseydt zijn, dat een mensche moet blijven in die hoedanigheydt, daer hy van Godt in gheschapen is, en niemandt hem noch in gedaente, noch in ghemoedt, noch in de sinnen en kan veranderen, dan Godt alleen. En al het ghene dat Bodijn, ende andere Tooverrechters,

dies aengaende geschreven hebben, en is niet waerdigh te beantwoorden, ten ware dat haer boosheydt of onverstant, soo veel menschen soo onmenschelijck niet om het leven gebracht en hadde. En soo veel tot onderrechtinghe by-gebracht, om u bevreest gemoedt te verstercken, en u teghen de onwaerheden van Mantus en Bodijn te onderrechten.

Tymon.

43. Wel Mantus, hebt ghy niet meer in te brenghen tot waermaeckinge van u verkeert ghevoelen, soo meught ghy hier naer wel swijgen, en stroyen sulcke abusive dwalinghen niet onder het onverstandighe volck, die daer door bedrooghen en niet veel min als betoovert worden, sonderlinghe van die die men officijs halven gheleertheydt, Godtvruchtigheydt, en een gheestelijck leven toe betrouwt, gelijck eertijds de Burgerye van Atrecht, seer leelijck bedroghen en betoovert is gheweest.

Mantus.

44. Wel Bodijn citeert dat hy gelesen heeft, in een boeck van den Peripotetischen Philosooph Animonio, datter ordentelijck alle daghen eenen Ezel sijn lessen ginck hooren.

Eusebius.

45. Wel Mantus, dat en bewijst niet dat een mensche een Ezel wordt, en is meer gheschiedt, dat een Schoolmeester naer seeckere maniere van spreken, meer als eenen Ezel sijn lessen hoorde.

Mantus.

46. Petrus Belonius in sijne Observationes, ende in seecker Boeck dat tot Parijs gedruckt is, vertelt dat hy tot Cayro in Egypten gesien heeft eenen Ezel die verstaen konde wat men teghen hem seyde, blijckende daer by, dat, als den meester seyde, men soude hem gerste geven, doen dede hy teeckenen van blijdtschap.

Eusebius.

47. Petrus Belonius en seyt niet, dat dien Ezel een Mensch van Godt in natuure gheschapen gheweest hadde: en van de Duyvelen door het willen van een oudt Wijf, of van een oudt Wijf door de kunst van den Duyvel geleert, in een Ezel verandert was, en soo hy dat geseydt heeft, het is rechte Menterie. En daerom zijn sulcke bewijsen ydel ende onmoghelijck in alle Schepselen.

Mantus.

48. Ghy seght dat het onmoghelijck is in alle schepselen, hoort van Petrus Damianus, een van de aensienlijckste Geleerde in sijnen tijt: In ’t Jaer 1060. seght Bodijn in een boeck van de Wonderen die voor sijnen tijdt geschiedt zijn, en seydt, dat hy den Meester ende sijnen Ezel gantsch vlijtigh naerghevraegt heeft, oock de Tooveres die hem de waerheyt seyde, oock alle de gene die den Ezel in Menschelijcke ghestalte hebben komen sien, ja dat meer is, hy heeft het den Paus Leo den Sevenden vertelt, ende als sy dese sake voor den Paus bedisputeerden, en overwogen of dese veranderingh wel mogelijck zy, soo is onder haer besloten, dat dese veranderingh wel mogelijck zy, en hier by komt noch Thomas van Aquin, over dat tweede Boeck der Sententien, daer hy seydt, alle boose ende goede Engelen hebben door haer natuurlijcke kracht, de macht die Lichamen te veranderen ende transformeren.

Eusebius.

49. Dat Thomas van Aquin seydt, dat alle boose en goede Engelen door hare kracht de macht hebben, de lichamen der Menschen in Beesten te veranderen ende transformeren. Ick antwoorde met reverentie, ten is geen Euangely al wat Thomas van Aquinen seydt, soo hy dat geseydt heeft, het soude hem zwaerlijck vallen te bewijsen, en ten soude geen son-

de zijn, al waer ’t dat yemant seyde dat hy gheloofde dat het leugen was. Van sulcken slagh is oock het gene Petrus Damianus vertelt, in sijn Boeck van de Wonderen, en seydt, dat hy den Meester en sijnen Ezelshalven vlijtigh naerghevraeght heeft; mitsgaders die hem sijn Ezels wesen hebben sien uytschudden, ende wederom tot menschen gestalte ghesien hebben. Ick antwoorde, is dit een gheleert Man geweest, hy en is daerom te voorsichtiger niet, ende om dat hy in ’t geselschap der Toovenaers en Tooveressen geweest heeft, hebben hem oock betoovert, niet dat sy sijn gedaente of wesen hebben verandert, maer in ’t verstant bedorven door lichtvaerdigh gelooven, jae dat meer is, hy geleerden Man, soo Bodijn seydt, heeft met een onbeschaemt voorhooft, den Paus Leo den Sevenden betoovert, die oock besloot dat het wel moghelijck zy. Ick antwoorde met onsen Salighmaker, dat een Mensche niet een hayr wit of zwart maken en kan, ende sal derhalven meer geloofs hebben als Petrus Damianus, die hem niet gheschaemt en heeft den Paus te abuseren.

Mantus.

50. Wilt ghy oock niet gelooven het gene Vincentius schrijft, dat in Duytlandt twee Waerdinnen waren, welcke met haer Tooveryen de Gasten, die daer quamen logeren, in Dieren veranderen, en also sy op eenen tijdt eenen Guychelaers Jonghen in een Ezelken betooverden, soo en hadden sy sijn verstandt niet konnen berooven, soo heeft hy, Ezel zijnde, den voor-by-gaenden Man, die wonderlijckste kluchten ende tijdtverdrijf aengherecht, dat haer Naebuyren eenen lust tot dat Ezelken kreghen, die het Dier van haer kochten, ende alsoo sy tot den Kooper seyden, sy en droeghen gheen kennis van de waer, sy leverden den Ezel soo hy ginck ende stondt. ’t Gheschiede daer naer, dat den Ezel haer ontliep, ende viel

in eenen put, doen hy daer wel in gheduyckt hadde, quam hy wederom in menschelijcke ghestalte.

Eusebius.

51. Het is te verwonderen, dat Vincentius in speculi in sijn derde Boeck cap. 9. en Fulgos in sijn achtste Boeck cap. 11. vertelt van twee duytsche Waerdinnen dat Tooveressen waren, welcke het ghebruyck hadden de Gasten in beesten te veranderen: Indien dit waerheydt gheweest hadde, Vincentius liep perijckel van een Ezel te worden, maer segghen sy, haer verstandt bleef onverlet: hem en schoot niet veel wijsheydt over, dat hy sulcke tooversche Boecken naer-ghelaten heeft, die segghen dat boose Vrouwen Mannen in Wolven en Ezels ghedaenten konnen veranderen, teghen den Text der heylighe Schrifture. Wat dunckt u, Tymon, is dat niet wel ghestoffeert van Mantus, ende eenighe met den naem van geestelijcke Vaders aenghestreecken, menschen die als Leeraers der onwijse behooren gereeckent te worden; en als Bodijn met sulcke leughenen sijn Boeck ghemengelt heeft: soo seydt hy op een ander plaetse, het kan wel zijn dat eenighe haer Historien met verlustigingh en kortswijl haer schriften vervult en versiert hebben, maer alsoo het vreemt ende verwonderlijck is, soo en behoort men het niet in de windt te slaen, seyt Bodijn, te meer, alsoo men Vrouwen (als sy tot hare manbare Jaren quamen) bevonden heeft oock Mannen te zijn. Ick antwoorde, dat en is de questie niet, maer of de Duyvel van Mannen Vrouwen maeckt, en laet hem ghebruycken van de Mannen in de ghedaente van een Vrouw, ghelijck de Inquisiteurs van Atrecht segghen, al professie doende van reynigheydt. Maer Bodijn is verwondert dat sy haer spijse soo konnen veranderen. Het is waer, hy mach wel verwondert zijn, want alsoo sy in het verstandt

onverlet blijven, ende moeten nu ghevoedt worden (Ezel zijnde) met hoy ende ander Ezels voeder: het is te bedencken dat den Ezel wel een stuck butter en broodt soude willen hebben.

Mantus.

52. Eusebius, al schijnt ghy daer mede te spotten, seydt de heylige Schrifture niet dat Nebucadnezar in eenen Os verandert is, ghelijck Bodijn seydt, het welck seven Jaer gheduurt heeft, ende is daer nae weder tot sijn voorighe gestalte gekomen.

Eusebius.

53. Qualijck verstaen doet qualijck naeseggen, de heylige Schrift en seyt niet dat het wesen, de gedaente ofte forma van den Koningh Nebucadnezar verandert is, in het wesen, ghedaente, ofte forma van eenen Os: noch het geschil en is niet, of Godt van eenen Mensche eenen Os maken kan: maer of de Menschen haer selven, door hulpe des Duyvels of de Toovenaers of Tooveressen (door macht van de Duyvel ontfanghen) of andere konnen veranderen in Wolven ofte Ezels, ghelijck Bodijn seyt. De heylighe Schrifture en seyt niet van Nebucadnezar, dat Bodijn ende de Tooverrechters segghen: maer dat den Koningh met een over-groote raserye der hoovaerdigheydt is gheplaeght geweest, waer door hy doode die hy wilde, ende soo wien hy wilde die sloegh hy, ghelijck dat woordt te kennen gheeft, doen begost hy, segghende, dit is de groote Babel, die ick gesticht hebbe tot een Konincklijck huys door mijn groote macht, Dan. 4. ves 27. welcke woorden konnen dien sin hebben. Doen begonde hy door hoovaerdye in raserye te vallen, dat hy de menschelijcke reden verloren heeft, waer door hy het ghesagh van alle sijn Edelen ende Hofgesin als Koningh gantsch quijt gheworden is: ende is soo vervallen, dat hy de manieren der beesten aenghenomen

heeft, ghelijck de Ossen gras en hoy etende, gelijck hem de Goddelijckheydt dat te vooren heeft laten aensegghen: Soo ras en was hem de Goddelijcke bootschap niet aengheseydt, de straffe was daer, (en seydt de heylighe Schriftuure) hy at gras ghelijck de Ossen, en sijn naghelen wiessen als vogels-klaeuwen, dat en is niet als schoenen van eenen Os. Ten besluyte, de heylige Schriftuure en seydt niet dat hy weder de ghestalte van een Os verloor, ende Mensche wierdt, maer dat hy weder tot vernuft quam, ’t welck den Koninck, Godt den Heere den Schepper en Onderhouder van alle dinghen toeschrijft. Nu tot vernuft ghekomen zijnde, komt weder tot Konincklijcke eere, waer uyt met reden kan besloten worden, dat hy noyt de ghedaente van een Os en heeft ghehadt, maer dat hem van Godt de menschelijcke reden en het vernuft ontnomen is. Dat de Heydensche batament-en sotte kluyt-speelders, by Bodijn en sijns ghelijcke gheciteert, voor waerachtighe Historien vertelt worden, dat is seecker, want met sulcke kortswijlen, heeftmen het volk hier en daer vermaeckelijcke tijdtverdrijvinghe aenghedaen, ’t welck in dese leste tijden, Bodijn voor waerachtighe Historien aenteyckent. Op het besluyt van dese materie, soo wil Bodijn, dat de Koninck Nebucadnesar noch eenen Os gheworden is, ghelijck in de Prophecie des Propheten Daniels cap. 4. en 5. gheseydt wordt, daer ick den Leser toe wijse, maer den text en vermach dat niet, ende dat en is ons questie niet wat Godt doen kan. Ick gheloove soo wel als Bodijn, dat Godt almachtigh is. Maer dat hy van Nebucadnesar soude een Os ghemaeckt hebben, dat en behoeft niemandt te ghelooven. Dat Lots huysvrouwe in een Zout-kalomme is verandert, dat is Godts werck gheweest. Maer of de Duyvelen de menschen konnen veranderen, of

dat de menschen door de Duyvelen haer selven of anderen konnen veranderen, dat ick beyde ontkenne. Teghen dese ondiscrete Beuls, en vyanden van het vrouwlijcke gheslachte, die op soo veel plaetsen, soo wreedelijck en soo onmenschelijck met het menschelijck gheslachte omgaen, en dan noch met die, die de voesters en opqueecksters zijn, van de menschelijcke swacke natuure, en dan noch meest altijdt met sulcke, die niet een A voor een B en kennen.

Tymon.

54. Het is waerschijnelijck, dat Nebucadnesar in sijn sinnen door hovaerdye is kranckhoofdigh geworden, en daer door by de menschen seer onverduldigh is gheweest, en derhalven door onverduldigheydt een yeghelijck sloegh, ja sommighe ghedoodt heeft, gelijck den heyligen Text seydt: En dat om die oorsaeck, sijn Koninghlijcke persoon, in een Koninghlijcke warande, in groote ruymte is bewaert geworden, en tot sulcke onsinnigheydt is vervallen, dat hy gras ghegheten heeft, gelijck de Ossen. Ick hebbe een kranckhoofdigh mensch ghesien en ghekent, die onaenghenamer dingh at als gras is: En daerom en was hy gheen Vercken, om dat hy sulck voer at ghelijck de Verckens eten. Derhalven besluyt Bodijn qualijck, Nebucadnesar heeft gras gegheten ghelijck de Ossen, daerom heeft Nebucadnesar eenen Os gheweest, ’t welck ick niet en kan noch en behoeve te ghelooven. Ghelijck ick oock onwaerachtigh houde, dat hy schrijft, dat Toovenaers Wolven worden als sy willen, ende Tooveressen Katten.

Eusebius.

55. Tymon, ghy meught het in overlegh nemen, en soo Mantus met reden te onderwijsen is, meught het beste by hem doen, en naer tijdt ende gheleghentheydt ondergaen: Misschien sal hy tot beter ken-

nisse komen, en wat voorsichtiger zijn, in ’t beschuldigen van onnoosele mannen en vrouwen.

Tymon.

56. Eusebius, Mantus en is niet licht te versetten: hy houdt oock staende, dat de gene die hy Tooveressen noemt, met vergift om gaen, en dat sulcke oock Toovenaers en Tooveressen zijn.

Eusebius.

57. Tymon, daer heeft hy gelijck toe: Want onder dat woort Tooverye is meer als een quaedt begrepen: Want een die met vergif omgaet, en onder schijn van deught soeckt sijnene naesten te verkorten, mach wel een Toovenaer genoemt worden.

Tymon.

58. Neen Eusebius, hy meynt dat niet, maer dat sy door den Duyvel de menschen haer leven verkorten door Tooverye, dat is door dienst die haer den Duyvel doet, hervloeyende uyt het verbondt dat sy met hem gemaeckt hebben, waer door hy tot sulcke boosheydt haer te wille is, of door kunst, waer door hy Duyvel werckt dat de specien en stoffen die sy gebruycken sulcke krachten verkrijghen, om haer over hare vyanden te wreeken, en yegelijck daer sy gram op zijn, mede bederven.

Eusebius.

59. Dat is pure valscheydt, en quade aentichtinghen die geen schijn van waerheyt en heeft, en noch in der Duyvelen, noch in der menschen macht en is de krachten en hoedanigheden te veranderen, die in de deelen en stoffen van Godt zijn ingeschapen, die sy seggen dat sy gebruycken, en daer uyt te mercken is dat de gene die sy ter executie brengen, van het quaet der vergifting niet en weten, en pure valscheden zijn, als in haer niet begrijpende sulcke krachten om dat uyt te voeren. Godt weet met wat tormenten dat sy de bekentenissen van haer verkreghen hebben. Ick

weet wel dat sy de ghene die sy als Toovenaers en Tooveressen beschuldighen met de vuyle daedt van fenijn-maeckers aentichten. Ick en wil haer in die qualite, als sulcke niet verschoonen, hy zy wie hy is, als hy met fenijn en vergif om gaet; want indien dit waerachtigh is, soo is het het alderbooste dat men soude mogen bedencken, en soo boos, dat oock de redelijckheyt niet toe en laet haer in die qualite eenige voorspraeck te bewijsen: Want, alsoo de Overheyt van Godt gheordineert is naer inhoudt der heyligher Schriftuure tot bescherminghe der goede, soo behooren sulcke gestraft te worden andere ten exempel: en ick wil gheensins voorspreecken of beschermen sulcke, die daer aen schuldigh en met waerheyt overtuyght zijn: en derhalven houde ick staende en vast of dit is een gedeelte der Tooverye in de heylige Schrifture uytgedruckt, maer laet de wet en rechtgeleerde daer van oordeelen, alsoo alle Tooverye niet van een natuure en is: maer alsoo dit woort Tooverye, hem uytstreckt tot meer als tot een aert van boosheydt: dat is, tot opsettelijcke quaedtheydt, soo houde ick dat dit is een ghedeelte van de Tooverye daer de heylige Schriftuure op siet, als hy seydt: De Tooveresse en sult ghy niet laten leven: Jae self de Spraeck-verstandige hebben dit woort Toovenaer, uytgestreckt, tot verscheyden quaedtheden van verscheyden natuure in bedrieghelijckheden, gelijck als daer is vergif-bereydingh om yemant leedt te doen vervallen, of door sulcke practijcke tot sijn voornemen te komen, die sulcke boosheyt uytwercken, moghen wel naer rijckheydt van een Tael, vergifters en oock Toovenaers genoemt worden. Toovenaers en bedrieghers die onder schijn van vrientschap, het

leven van de gene verkorten die haer in de wech zijn. Ja naer het segghen van Bodijn selve, seker griecks woordt, beduyt eenen Apotheecker, eenen aenstrijcker of Verwer, eenen kruythandelaer of kenner der kruyden, ende te ghelijck eenen Toovenaer. Eenen Toovenaer die hem als vriendt houdt, die dese kennisse heeft en wetens qualijck ghebruyckt (dat is om andere te verkorten) daer sijn vocatie is (naer stijl van vertrouwen, en gheleertheydt) te helpen. Maer wat schijn heeft dit met Bodijns Tooveressen. Ja met de menghelinghen die hy seydt dat dese vrouwen ghebruycken, die in haer selven soo krachteloos zijn, dat sy oock gheen schijn van sulcke krachten en hebben, waerom sy oock voor fabelen te houden zijn.

Tymon.

60. Dat en sal Mantus niet segghen, maer staende houden dat sy groote kracht hebben, ende sonderlinghe dinghen uytvoeren en uytghevoert hebben: Wel Mantus, wat seght ghy daer toe? Eusebius seght dat het fabulen zijn, en de menghelinghen die Bodijn seydt dat de Tooveressen ghebruycken, nietige en krachteloose dinghen zijn.

Mantus.

61. Als sy yemandt willen betooveren, soo ontfanghen sy een Poederken van den Duyvel, of sy maken het self van diversche specien. Waer het de Duyvel of maeckt, dat en weet ick niet, maer de vijf Inquisiteurs over de Tooveressen, die het Boeck, dat den Tooverhamer ghenoemt is, gheschreven hebben, vertellen dat onder andere Tooveressen eene gheweest is, die beleden heeft dat sy de gheconsacreerde Hostie, die haer ghegheven was te nutten, in haren nachtdoeck gheberght heeft, en de selve, in een vat, daer sy een Padde in voedde, gedaen heeft, met het Poeder dat haer de Duyvel

gaf, en ’t selve onder den drempel eens schaepstals delvende, dienende tot vergiftingh ende doodinghe van het Vee, met spreeckingh van eenighe besondere woorden, waer over sy oock levendigh is verbrandt geworden. Ende dat ghy meynt dat sy geen kracht en hebben, den Inquisiteur en broeder Nijder, die een groote menighte en ontallijcke veel Tooveressen uyt het leven gheholpen heeft, heeft in sijne schriften naghelaten, dat hy een Tooveres ghesien heeft, die alleen de luyden met een woordt spreeckens, konde dooden.

Eusebius.

62. Daer en is gheen questie of ‘er Toovenaers ende Tooveressen zijn, maer wat een Toovenaer of Tooveres vermagh en doen kan. In ’t voorgaende deel van de veranderinghe die de Tooveressen aen haer selven of aen andere doen, ende is bewesen valsch en nietigh te zijn; dit is van de selfde natuure. De vijf Inquisiteurs, die hebben wel veel menchen uyt oorsaeck, soo sy voorgaven, om het leven ghebracht: Maer het staet te besien ende te overdencken, of sy self gheen Toovenaers gheweest en zijn. Sy hebben een vrouw doen bekennen, dat sy de geconsacreerde Hostie, of het Sacrament des Lichaems Christi, van een Padde heeft doen verteeren, ende heeft daer naer de voorschreven Padde, onder de Drempel eens Schaepstals begraven, met spreeckingh van eenighe bysondere woorden, om welcke daet de vrouw levendigh is verbrant gheworden. Ick bekenne, indien dit waerachtigh is, dat daer grootelijck aen misdaen is, dat sy het gene haer tot een Sacrament Christi ghegheven is, tot een ander eynde ghebruyckt heeft. Maer het is seecker, dat de menghelinghen van de Padde, die het Sacrament verteert hadde, niet en konde den

doodt der Schapen veroorsaken, sonderlinghe doen sy het lichaem der Padde onder den Drempel des Schaepstals begraven hadde. Ten is niet te gelooven, datter eenigh vergif in de Werelt is, dat ghedolven onder eenen drempel, den overgaenden soude sieckte en doodt veroorsaken, en singulierlijck alleen de Schapen, en dat van een ghedolven Padde, die het teycken van gratie ghenut hadde. Alle vergiften hebben hare namen ende krachten, welcke krachten ende eyghenschappen die sy hebben, die en hebben sy niet door wille van menschen of eenighe menschelijcke belesinge van woorden, het zy verstandighe of onverstandige, maer door een ingewrochte kracht Godts. Maer in dese menghelinge schijnen woorden van menschen noodigh om uyt te voeren, het ghene den delver wil uytgevoert hebben: Welcke woorden Bodijn over al niet noemen en wil. Eenen deckmantel om dese leughenaers uytvlucht te soecken. Ick soude dees Inquisiteurs en Mantus wel willen vraghen, indien de ghedolven Padden sulcke kracht hebben, als sy onder eenen drempel ghedolven zijn? Wat kracht moeten sy hebben eer sy daer komen? Hoe souden sy daer gheraecken? En wie soude die daer willen gaen delven? Dat een ghedolven Padde sulcke krachten niet en heeft, dat is seecker uyt ervarentheydt. Soo soude sy dan de kracht moeten verkrijghen door het nutten van de gheconsacreerde Hostie, of door de ghesproken woorden, ’t welck ick beyde ontkenne. Laet het de Kettermeesters bewijsen, haer segghen is, de vrouw heeft het beleden, ick antwoorde, sy hebben mannen ende vrouwen door fortse van de Pijnbanck en andere torturen ondoenlijcke dingen doen belijden, ’t welck op sijn plaetse sal verhandelt worden. Dat den Inquisiteur Nijder, veel ende ontallijcke vrouwen om het leven ghebracht heeft, en een

schroomelijcke doodt doen sterven, dat is sulcl volck ghelijck boose Inquisiteurs zijn wel ghewoon, die met niemandt gheen medelijden en hebben. Dat hy in sijn schriften naerghelaten heeft, dat hy een Tooveres ghesien heeft, die alleen de luyden met een woordt sprekens konde dooden. Ick antwoorde, hy most wel in haer gratie staen, of was wel geluckigh dat sy niet en sprack doen sy hem sagh, want indien dese leughen waer gheweest hadde, den Inquisiteur souder licht sijn leven ghelaten hebben. Laet ons dit by de reden verder ondersoecken; al wat de Tooveressen doen, dat doensy door den Duyvel, (naer het segghen van de Inquisiteurs en Tooverrechters) de Tooveressen ontfanghen de macht van den Duyvel, om yemandt met een woordt sprekens te dooden, seght Nijder: Soo hanght dan ons leven aen den Duyvel, door een woordt van een Tooveres ghesproken. Maer ick ontkenne dat de Duyvelen sulcke macht hebben, noch door quaedtheydt van haer wesen, noch door wercklijckheydt in menschen: Want indien dit waerachtigh was, soo soude ons leven en doodt aen de Duyvelen, en door de Duyvelen aen den wille van de menschen hanghen, welcks ghevoelen en segghen heel valsch is.

Mantus.

63. Ghy soeckt de Heeren Inquisiteurs in haer doen te verstricken, en ghy en wilt niet ghelooven ten zy dat ghy het met ooghen siet, en ick en weet u daer niet aen te helpen, wilt ghy het niet ghelooven ghy meught het laten. Ghy wilt my wijs maken, dat de Duyvel de hoedanigheden ende krachten der stoffen niet en kan veranderen: Hoort wat Bodijn aenteyckent, hem van den Heer van Pipemont toeghesonden, dat en is niet alleen van krachten, van stoffen, en menghelinghen van viese dinghen, maer van woorden. Want als sy Tooveressen gheworden

zijn, en haer Contract persoonelijck met den Duyvel gemaeckt hebben, soo veranderen sy of de Duyvel niet alleen haer persoonen, maer oock de kruyden, mineralen en stoffen, en krijghen andere krachten; jae self oock hare woorden als sy willen: En konnen met de woorden den eenen beschermen en de andere de moort steecken, ghelijck aen Barber Dorea ghebleecken is, die met een papier of peperhuysken daer sy een poeder of stof ingedaen heeft, en heeft dat op de wegh gheleydt, daer haer vyanden over gaen moesten, door welcks doen sy vijf menschen om den hals gebrocht heeft, volgens haer eygen bekentenis seydt Bodijn, seggende in Godt en alder Duyvelen naem, en seyde ook daer by, dat de gene die sy beschermen wilde ook met dese woorden plachte te zegenen.

In de naem des Vaders, des Soons, ende heylighen Geests.

 
Want ghy daer selfs over gaet.
 
Dat u gheen boos dingh en schaet.

Eusebius.

64. Dit bewijs luyt soo leugenachtigh als het andere. Laet het soo zijn, en dat kan wel zijn dat een sotte vrouw haer dinghen geimagineert heeft, die niet en zijn, of dat het in der daet niet en is, ghelijck den Heer van Piepemont, Bodijn, en de vrouw seydt, blijckt hier uyt: Hier is een vrouw die een Peperhuysken met Poer of stof van eenighe specien ghemaeckt, wech werpt. Ick mocht vraghen, of het Poer alleene vergif is, of dat de wegh oock door het Poer vergiftight is? Ick antwoorde, ten kan geen van beyden zijn, want naer het segghen van dese leughenaers, op ghelijcke tijdt vatten de woorden, den daer voor-by-gaenden mensche by het lijf, want door woorden werden sy ghedoodt, ende andere door de woorden gheholpen: Soo en komt het niet door het

Peperhuysken met het stof, dat sy op den wegh werpt, maer door de woorden die sy spreeckt. Laet ons de woorden die sy spreeckt met de persoon aensien, men sal de valscheyt terstont ghewaer worden. Wat de persoon aengaet, is een vrouw by Bodijn Tooveres ghenoemt: In wat qualiteyt sy een Tooveres is, of nae den stijl der heyliger Schrifture, of naer de stijl der hedendaeghsche Tooverrechters, soo is sy Godt niet aengenaem, nochtans beschermt sy haer vrienden met dien zeghen boven ghemelt. Wat kan hier anders uyt volghen als dat Godt een dienaer der Tooveressen is? Welcke Tooveressen aenghenomen hebben den Duyvel te dienen, (naer het seggen van al de Tooverrechters) ende soo soude Godt wel een Dienaer van de Duyvelen zijn. Wat dunckt u Tymon, is Mantus, Bodijn, ende Sprengerus, niet wel in haer eygen leughenen gevangen? Godt bewaer ons van sulck moorderye en vervallen ghelijck sy op veel plaetsen aengerecht hebben.

Mantus.

65. Ick laer haer dat verantwoorden die daer aen schuldigh zijn; het zijn gheleerde mannen gheweest, die ’t in haer schriften en ghedruckte boecken naerghelaten hebben, het ghene ick u aengewesen hebbe. Soude men niet ghelooven wat gheleerde luyden in hare boecken schrijven? Ende mannen die professie doen van uytsteeckende Godtvruchtigheydt? Hoort wat Sprenger by Bodijn aengeteyckent heeft, die seydt, dat hy by Basel een Tooveres heeft laten verbranden, welcke bekent heeft, dat sy van eenen Landtsman is ghescholden en versmaet gheweest, waer door sy teghen hem is verbittert gheworden. Uyt dese oorsaeck heeft sy den Duyvel ghevraeght wat sy hem doen soude, ende seyde daer by, sy mocht lijden, dat hy sijn leven langh een geswollen

aengesicht droegh: terstont is den Landtsman met een mismaeckt en onheelsaem aenghesicht gheslagen gheworden, ende sy seyde oock, dat haer meyningh niet en was dat de Duyvel hem soo onsichtelijck soude maecken. Hier uyt siet ghy wel wat de Duyvelen vermogen door de Tooveressen.

Eusebius.

66. Dat de Vrouw sulcks bekent heeft Mantus, dat is wel te ghelooven, vermits de Inquisiteurs dat Volck doen bekennen, door de Pijnbanck, dat sy willen. Desen Boer en is den civilsten niet gheweest: Wat reden hadde hy om de Vrouw soo te schelden? ’t Kan zijn dat sy na de maniere de Duytschen, met schelden hem wel betaelt heeft, en aen weerzijdts een ghetrapte ton vol Duyvelen in ’t lijf ghewenscht hebben: welcke vermaledijdinghen die ondiscrete, met lacchende monde, wel zijn gewoon te doen: ende indien de barmhertigheydt ende lanckmoedigheydt Godts, haer quade gewoonte niet en verdroeg tot den dagh des Oordeels, meest al de Duytschen souden (alst naer wenschen ginck) tot de Pastoors (weynigh uytgenomen) de Duyvelen in ’t lijf hebben. Maer hoe kan dit met de Christelijcke reden accorderen: Godts gherechtigheydt is een eyghenschap in Godt, by hem selven bestaende, ende is een uytwerckinghe van sijn Goddelijcke eyghenschappen: van welcke deughden de Duyvelen zijn afghevallen. Wat wil Sprenger ons hier wijs maken, dat de Duyvel de scheldende Boeren sal kastyen? wat gevoelen ick daer van hebbe, het dunckt my een leughen te zijn, ende dat de Duyvelen van sulcken aert niet en zijn, maer sy sullen licht seggen, Godt heeft het den Duyvel toeghelaten, ick antwoorde, hy is van sulcken aert dat hy het met simpelijck toelaten niet en soude willen doen, om dat hy de vloeckende Boeren in Duyt-

slandt in het vloecken en evelen niet en sal teghenstaen. Ende wat my belanght Mantus, ick wil eerst ghelooven, dat den scheldenden Boer door Godts wille, met een leelijck aenghesicht gheslagen is gheweest, als door de Duyvelen by wille van een Tooveres: Het soude hem goedt gheweest zijn dat hy sijn woedende tonge bedwonghen hadde, ende dat de straffe die hy leedt, hem van Godt quam tot sijnder beteringhe, en dat hy niet en hadde gaen klaghen aen de Inquisiteurs, die niet veel wijser geweest en zijn dan den scheldenden Boer, die hem terstont liet voorstaen, dat de tegenspoeden en de straffen die hy hadde, uytwerckingen van den Duyvel zijn, aengedreven door de Tooveressen: welck gevoelen in hem geen schijn van waerheydt en heeft.

Mantus.

67. De Duyvel en wil het werck niet alleen doen, maer hy wil dat de Menschen daer deelsaem aen zijn, om hare sonden te vergrootten, (gelijck de Inquisiteurs gheschreven hebben) ende de Duyvel die eens 23 Paerden wilde doen sterven, ghebruyckte (naer het seggen van Sprenger, by Bodijn aengetekent) tot dat werck een Tooveres, die den selven Sprenger oock heeft laten Justicieren. Want alsoo de Duyvel yet wat onder de Staldeur begraven wilde, soo liet hy de oude Vrouw het hol maecken, daer de Duyvel wat poeyer in stroyde, en naer dat hy het weder toegestopt hadde, zijn de 23 Paerden gestorven.

Eusebius.

68. Als Godt yemandt straffen wil om sijn sonden, daer en gebruyckt hy geen Duyvelen toe, want dat is het wesen der Duyvelen contrarie, en sy zijn Godts wederpartye in ’t straffen der sondaren, ende sullen selve haer straffe moeten subject zijn, om haer hardtneckighe ende volstandighe hoovaerdye, ende

daerom en ghebruyckt hy sulcke boose monsters niet om de boosheydt der boose Menschen te straffen: want alsoo Godt Almachtigh is, soo volght dat sijn willen sijn werck versterckt. Indien de Duyvelen daer in yet te doen hadden, al de dingen souden over hoop vallen, want alle dingen houdt sijn wesen door het Goddelijck bestier; en noch in het leven der Menschen noch der Beesten, ende heeft de Duyvel yet te seggen of te doen: heeft erghens een oudt Wijf met een sotte imaginatie een hol gegraven, laet de Duyvel daer in delven dat hy wil, wie sal dat hinder doen. Dat den Koopman van Ravensbergh 23. Paerden af ghestorven zijn, dat en komt noch en is geen oorsaecke van het graven van het hol onder den drempel, maer zijn de raseryen van de Inquisiteurs, de Vrouw aengheseyt ende afgeperst, daer mede dat sy te kennen gheven, dat sy blindt, ende leyders der blinde, gheweest zijn. Indien wy oorsaeck van plaghen en straffen willen weten, hoort wat Godt door Moses seydt Deut. 28. Maer ist dat ghy de stemme des Heeren uwes Godts niet en hoort, soo sullen alle dese vermaledijdinghen op u komen, vermaledijt sal zijn de vrucht uwes Lichaems, de vrucht uwer Ossen, ende Schapen; vermaledijt sal zijn uwen uytganck ende inganck, in alle dat ghy voor de hant neemt, tot dat ghy vernielt wordt, ende haest onder gaet, om u boosen doens wille: De Heere sal u de Pestilentie aenhanghen, tot dat hy u verdoe. Ten komt ons niet van oude Wijven die wy Toovenaersters noemen, maer het komt uyt ons selven, door dien dat wy niet en doen soo wy behooren te doen: ende dat is noch de grootste dwalinghe (soo ’t uyt gheen boosheydt en komt) dat het ghene ons Godt tot onser beteringhe doet, den Duyvel toe schrijven door oude Wijven aengedreven, die wy Tooveressen noemen: welcke weder tegen de hoovaerdige eygen-

schap der Duyvelen is: Want den genen die Godt niet ghehoorsaem zijn en wil, sal die nu een subject van een Vrouwe zijn, gelijck men seyt dat de Duyvelen de Tooveressen zijn? ’t is belacchelijck.

Mantus.

69. Gelooft ghy al Eusebius, datter Toovenaers en Tooveressen zijn? Wat ick u segghe van Geleerde Mannen, gelijck daer is, Franciscus Agricola, Pastoor tot Sittert, Jacobus Sprenger, Petrus Bensveldius, Paulus Guirlandus, Pater Paulus Leyman, ende meer andere geleerde Autheuren, ghy seght al daer tegen, ende en wilt niet gelooven, dat ghy niet en kondt begrijpen.

Eusebius.

70. In dese saeck en mach ick niet ghelooven, om dat het is tegen het Christelijck ende Catholijck gheloof, ende in dese laetste Eeuwen, in sommige plaetsen ingevoert by sommige dwalende Menschen, die niet genoegh ghelet en hebben op de waerheyt der Christelijcke Religie, en soo zijn de dwalinghen der Heydenen door lanckheydt des tijdts, in de herten der Menschen weder ingekropen.

Mantus.

71. De dwalingen der heydenen Eusebius, dat en is niet waer, maer de uytvoeringhen van de processen, de vervolgingen van dat gespuys, het uytvoeren van de executien over hare persoonen, hare bekentenissen meldende hare quade wercken, die sy beleden hebben en schuldigh daer aen geweest zijn, geven genoegh te kennen wat volck dat het geweest is, ende om haer boose feiten aen den dagh te brengen, en de saken te vervolgen, zijn meest altijt Mannen van groote eerwaerdigheyt geweest, voorstanders van de Christelijcke Religie, geleert in beyde Rechten, en dat ghy daer tegen wilt seggen is onverdragelijck, dat ick u te Trier hadde, ick soude u wel doen u mont snoeren.

Eusebius.

72. Hebt patientie Mantus, uw gheleerdt mannen hebben sommighe uyt onwetenheydt, en sommighe uyt boosheydt aen haer eynde gheholpen: De valscheden, de ghewelden in sommighe, hebben genoeghsaem hare boosheydt aen den dagh gebracht, en in sommighe hare onwetenheydt, en dat heeft dickwils oorsaeck van droeve executien geweest: Ick segghe droeve executien, sonderlinghe die de selve hebben moeten lijden, waer door sy en hare gheslachten genoegh gheschandaliseert zijn gheweest.

Mantus.

73. Ghy spreeckt soo, om dat ghy niet en ghelooft datter Toovenaers zijn.

Eusebius.

74. Mantus, en seght dat niet, ick weet wel datter Toovenaers zijn, ende gheloove datter Toovenaers zijn, meer als eenderley soorte. Ende om dat ghy weten soudt dat ick geloove datter Toovenaers zijn, ick hebbe teghenwoordigh gheweest daer ick eenen Toovenaer sagh Tooveren, die my met sijn konst oock meynde te betooveren.

Mantus.

75. Laet ons malkander wel verstaen, hebt ghy sien Tooveren? Wasser de Duyvel niet by doen ghy saeght tooveren?

Eusebius.

76. Ick en sagh daer geen Duyvel, maer eenen boosen mensche, die tooverde; want hy veynsde hem wonderlijcke zenutreckinghen te lijden, in armen en beenen, met een snelle beweginghe in alle sijn leden, met inhoudinghe van sijn adem, ende door den grooten arbeydt die hy dede, werdt hy datelijkck te sweeten, waer door hy de omstanders wijs maeckte groote bangigheydt des herten te lijden, daer hy seer over klaeghde. Waer door veel luyden met hem

groot medelijden hadden, en hem, eer hy het begeerde, de caritative handt leenden, alsoo sy oordeelden het seer grootelijcks aen hem besteedt te zijn, alsoo hy wijf en kinderen te voeden hadde, segghende daer by, dat seeckere bedaeghde vrouw, de oorsaeck van het lijden was dat hy te lijden hadde.

Mantus.

77.Wat sult ghy my wijs maken, is dat Tooverye? De Toovenaers en Tooveressen, als sy hare Tooveryen willen in ’t werck stellen, soo roepen sy den Duyvel aen, die haer in alles behulpelijck is. Ende door seecker konste die haer de Duyvel leert, soo maken sy Poppen van was, welcke Poppen representeren den persoon die sy tormenteren willen, en als sy dien persoon willen lijden aendoen, dan steken sy de Poppe die den man presenteert met naelden of spelden, ja somtijdts houden sy de Poppen soo naer aen het vyer dat het was begint te smelten, waer door dan de persoon, die sy betooveren willen, begint te sweeten, ende van bangigheyt uytdroogen, en alsoo miserabel sterven.

Eusebius.

78. Dat is al weer een leughen die ghevlogen is. Desen voorgedachten Toovenaer die wist hem daer mede oock te behelpen, als hy gheen lust in ’t weven en hadde, want wat hy at of dronck daer en kreegh hy geen smaeck in. ’t Geschiede eens dat hy de man van de ghene, die hy Tooveres noemde, sagh uyt gaen, soo seyde hy teghen sijn huysghenooten, daer gaet Jacob weer uyt, nu sy het huys alleen heeft, (noterende de vrouw) nu sal ’t my, ’t is te besorgen, weer gelden. Een weynigh daer naer als ’t hem in sijn sin schoot, liet hy sijn werck staen, en veynsde hem de voorseyde zenutreckinghen te krijghen, met sulcke stampinghen en gewelt met sijn lichaem doende, dat een man van ghemeyne sterckte hem niet en

konde houden, en soo dien schelm, de omstanders wijs maeckte door de Tooverye van die eerbare vrouw, die hy seyde dat een Tooveres was. En soo nu en dan dat onder sijn vrienden eerst openbaerde: ’t Geschiede dat een van sijn Neven heel sieck werdt, van welcke sieckte hy oock overleden is, by welcke Neef hy des nachts ginck wanen, doen hy nu by den patient alleen was, veynsde hem de voorschreven zenuwtreckinghen te krijgen, waer door den krancken man soo van verschricktheyt, als uyt noot voor sijnen waker, soo hy meynde, riep en schreeude om hulp om sijnen waecker te assisteren, die van alle kanten quamen: hem vragende en ondersoeckende hoe lange sijn miserie geduurt hadde, waer op hy haer eenen hoop leugenen wijs maeckte, seggende onder andere redenen, dat seeckere vrouwe, die hy met naem en toenaem noemde, hem betoovert hadde, met een glas biers te drincken te gheven: sijn Neef dat hoorende, was met groot medelijden over hem ontsteecken, recommandeerde onwetende den Booswicht, dat sy hem in sijnen noodt souden willen behulpigh zijn, waerschouwende sijn bloedtverwanten voor de voorschreven eerbare vrouw, die dien boef Tooveres noemde, en met die verdwaelde meyninge is den patient sijnen Neef overleden.

Mantus.

79. Is dat Tooveren Eusebius, dat is bedriegen.

Eusebius.

80. Dat is bedrieghen en oock Tooveren, Tooveren om dat hy de volmaeckte gave der ghesontheydt van God ontfangen hadde en de selve versaeckte, en de ongesontheyt en miserabele pijne, die hy veynsde te hebben, hem van den Duyvel passivo aengedaen wiert door kunst van de onnoosele, die hy seyde Tooveres te wesen, daer het geensins lijdelijck in hem en was maer werckelijck, in hem het selfde uytvoeren-

de door een by hem practicabele boosheyt: en dat en is niet alleen bedriegen, maer oock Tooveren.

Tymon.

81. Mantus, wat seght ghy daer toe? Ghy hebt my soo veel dinghen vertelt die ick meynde dat waer waren. Onder ander, dat de Coninck van Schotlant Duffus ghenaemt, van een Tooveres uyt Moravien betoovert was, en dat de Tooveressen op die maniere konden plagen en quellen die sy wilden: en alsoo de menschen hare ghesontheydt benemen.

Mantus.

82. Ick heb u dat vertelt Tymon, om dat het Bodijn in sijn Demonomania aengetekent heeft: Want daer quam een gherucht in Schotlant, dat de Tooveressen uyt Moravien de oorsaeck van des Konincx sieckte waren: Wat wilt ghy daer teghen segghen, als het Godt toe laet soo kan ’t wel geschieden, ghelijck Bodijn op veel plaetsen seydt.

Eusebius.

83. Bodijn en bewijst niet dat het Godt toegelaten heeft: gelijck hy oock niet toe en laet, al dat een sotte vrou haer imagineert, door haer sot bedrijf te konnen uytwercken: so en hebben oock hare sotte actien sulcke krachten niet, ende al was ’t dat den Koninck hem sulcke sotternyen liet wijs maken van Toovenaers, (dat is van menschen) die wel beter weten, ende uyt boosheydt sulcks wijs maecken om haer voordeel of ander consideratien.

Mantus, ick hebbe een vrou gekent, die in haer gemeyne doen wel voor snedigh mocht gehouden worden. ’t Geschiede dat een hoop Potters by malkanderen waren, die om de Vrouw te quellen, besloten voor haer deur, in de stoep, haer ghevoegh te doen, waer van ettelijcke dat werck uyt voerden, des morghens vandt de Vrouw dat het voor haer deur soo bestelt was, waer over sy met qualijck spreken haer

seer verstoorde, met stijve woorden teghen haer ghebuyren seggende, dat sy door haer gat dat soude doen uytzweeren: waerom sommighe lachten, ende seyden dat het daer al uyt was, hoewel het propoost sot was, soo scheen het de Vrouw al waer te meynen, soo dat haer woorden en doen kracht hadde, want sy ginck in huys, en leyde een groot vyer aen, en nam drie keyselen uyt haer straet, die sy gloeyende heet maeckte, ende leyde in elcken dreck eenen: seggende, dat sy in 24 uuren tijts wel gewaer soude worden wie haer dat ghedaen hadde; hier over waren oock sulcke sotte Ghebuyren, diens Kinderen daer schuldigh aen waren, meynende dat sy door sulck doen ongeoorloofde kunsten konde, en vreesden dat hier door haer kinderen ongemack soude geschieden, ende door hare kunst in miserie vervallen: hoewel het waer wierdt dat de Vrouw geseydt hadde, want daer door wierdt ontdeckt wie al aen het seyt schuldigh was, ende soo wierdt de saeck met lacchen besloten, want daer en quam niet meer af, evenwel (mijns oordeels) Mantus wast voor de Vrouw sottelijck ghedaen, en niet sonder perijkel van in eenen quaden naem te vallen, want indien het gheschiedt hadde, dat eenighe van die Boefkens in sieckte oft ander ongheval ghekomen hadde, sy soude perijkel geloopen hebben, om de Jongens (niet als eerlijcke ende deughdelijcke Vrouw) maer als Tooveres te moeten zegenen.

Mantus.

84. Wilt ghy segghen dat den Schotten Koninck Duffus niet betoovert en is geweest?

Eusebius.

85. Neen Mantus, ick gheloove wel dat hy betoovert is gheweest. Maer niet van een Vrouw die in Moravien woonde, maer van eenen Bedriegher in Schotlandt, die den Koninck wijs maeckte dat de

sieckte die hem van Godt ghegheven was, door een oudt Wijf die in Moravien woonde, en door kunst van Tooverye uytgewrocht wierdt, het zy uyt haet die sy teghen den Koninck droegh, of uyt wille van den Duyvel die de Tooveressen dwinght, welcke opinien ende dwalingen ick beyde ontkenne: Want indien dit waerachtigh was, wat staten van Menschen souden hier ghesont leven tot de Koningen incluys, al haer ghesondtheydt, ’t welck den grootsten schat is, soude of aen de Duyvelen, of aen Bodijns Tooveressen hangen, ’t welck heel abusijvelijck is, en tegen de Heylige Schriftuure en alle reden.

Tymon.

86. Ick werde wel gewaer, dat het segghen van de Inquisiteurs, (indien ghy op de menschelijcke reden sien wilt) wy daer niet veel bescheydts en sullen vinden, maer al dinghen die boven de natuure gaen, of miraculeus zijn, jae soo verre, dat sy yet Goddelijcks in haer hebben.

Eusebius.

87. Daer en kan niet Goddelijcks in de kunst der Tooverye zijn, noch daer en kan door Tooverye niet boven de nature ende vermogen der Menschen gaen, noch in de Tooverye in de H. Schrifture uytghedruckt, noch in de hedendaeghsche Tooverye by de Inquisiteurs en Mantus versiert, en door boosheyt staende ghehouden.

Tymon.

88. Ick en wil dat niet segghen, want ick worde wel ghewaer dat men noch Mantus, noch Bodijn, noch Guirlandus, noch diversche die van die materie gheschreven hebben, en mach betrouwen: ghelijck Mantus my vertelt heeft, datter onder haer Weermaecksters zijn, ende onder haer mannen zijn die de windt verkoopen, ende het weer na haer ghevallen konnen ontstellen.

Eusebius.

89. Tymon, en gelooft dat niet, by reden, om dat het is teghen de heylige Schrifture, noch oock in der menschen macht niet en is. Want in den Euangelij vinden wy, dat onsen Salighmaecker met sijn Discipulen over Zee ghevaren is, ende hy slapende, is daer eenen grooten storm-windt opgestaen, alsoo dat haer Schip van de baren bedeckt wierdt, waer over dat de Discipulen hem weckten, ende seyden Heere bewaert ons, wy vergaen. Ende hy gebiedende de Windt ende de Zee, alsoo dat daer een groote stilte wierdt. Waer uyt dat ick besluyte, dat het weer niet van menschen geregeert en wordt door de Duyvelen, maer van Godt die de winden gebiedt. Ghelijck wy oock lesen Genesis 8. Godt liet eenen windt komen op der aerden, Exod. 10. De Heere liet eenen oosten windt komen, Numeri 11. Doe voer den windt uyt van den Heere, Psalm 35. Die de wolcken laet opgaen, die den Blixem maeckt met t’samen den reghen, die den windt laet komen uyt heymelijcke plaetsen. Amos 4. hy de Heere is die den windt schept, uyt alle welcke redenen blijckt wie den Autheur der winden is.

Tymon.

90. Ick hebbe Mantus hooren vertellen, dinghen die my dachten onghelooflijck en onmoghelijck te zijn. En als ick daer teghen seyde, soo behielp hy hem met het boeck Hiobs.

Eusebius.

91. Het Boeck Hiobs en kan hem niet helpen, om te bewijsen dat de Tooveressen door de Duyvelen, of de Duyvelen door de Tooveressen, het weer konnen veranderen, of de Duyvelen uyt macht by haer selven bestaende het weer konnen ontstellen. Want uyt de Heylige Schrifture blijckt ghenoeghsaem dat

het uyt Godt komt, en van niemandt hervloeyt als van sijn Alvermogentheydt.

Tymon.

92. Mantus wil dat in het verbondt, dat tusschen de Tooveressen en den Duyvel gemaeckt wort, oock begrepen is, het maken van het weer als sy willen, ja hy bewijst dat met exempelen.

Eusebius.

93. Dat en kan niet anders wesen als Tooversche exempelen, dat zijn daden en wercken die van Godt af komen, en boose Menschen haer selven of (met opset) andere toegeschreven hebben, of van ghebreeckige verstanden die door sotte imaginatie of eenighe andere oorsaecken, die de reden noch sal ontdecken, welcke leste onder de Tooverye niet en mach begrepen worden.

Tymon.

94. Wel houdt ghy het in de Duyvelen onmoghelijck te zijn, in het weer yet te doen, ’t welck aenmerckelijck is, ende met dadelijckheydt is vermenght?

Eusebius.

95. Daer en hebben wy gheen exempel van, veel min dat hy de macht aen Menschen soude konnen deelachtigh maken. Ick weet wel dat den Sathan Godt temteerde, om Hiob arm te maecken, waer uyt dien Bottert meynde dat hy den goeden Man tot afval van Godt brenghen soude, ons allen tot exemplaer naerghelaten. Hoe weynigh dat hy vermach teghen de ghene die haer op Godt betrouwen. Ick en kan niet sien in de eerste besoeckinghe, dat den Sathan yet werckelijck uytgherecht heeft om Hiob te beschadighen, want hy wist wel dat Hiob in sijnen voorspoedt, Godt voor ooghen hadde, derhalven versoeckt hy, dat Godt hem in sijn goedt

ende voorspoet soude hinderlijck zijn, ’t welck Godt hem toestaet. Doen nu de tweede Bode des onghevals quam, die en seyde niet dat vyer des Duyvels quam, maer dat vyer Godts quam van den Hemel: Ja ’t gene dat hem meer als alle het andere ter herten ginck, was den grooten windt die over de Woestijne quam, veel licht een Orcaen, die in die Oostersche Landen soo nu en dan groot ghewelt doen, die niet door uytwerckingh des Duyvels en komt, maer door de macht Godts.

Mantus.

96. Ghy stelt u teghen veel gheleerde Luyden, teghen de ervarentheydt van veel ghetuyghen, ende teghen het ghene dat wy met onse ooghen ghesien hebben.

Eusebius.

97. Wat hebt ghy met u oogen gesien Mantus?

Mantus.

98. ’t Gedenckt my noch wel, dat het eens op eenen Sondagh morgen ontrent acht uuren, als het Volck naer de Kerck soude gaen, datter schielijck een Onweer op quam, met Donder en Blixem. Onder andere aenmerckelijcke dinghen, soo was een Huys in de Koolstraet, van den Duyvel wel deghelijck aenghetast: Want de stijl van de deur was ontrent ten halven een vierde-part uyt ghescheurt, De houte Nagels daer het Hout-werck van de Puye aen malkander mede vast ghemaeckt is, ende met gheweldt ingheslaghen waren, (ick hebbe self door de gaten ghesien) die waren soo los uytghenomen, dat ick twijffele oft een Timmerman met sijn instrumenten soo soude hebben konnen doen: Een acht kante Arduyn-steen was van de Ghevel opghenomen, ende heel op de Straet gheleyt: welcke Steen daer naer weer op de Gevel geleyt is.

Eusebius.

99. Mantus, al wat u niet wel aen en staet, ende wat ghy niet en kondt begrijpen, waer uyt weet ghy dat de Duyvel dede?

Mantus.

100. De Duyvel hadde met sijn klaeuw, uyt de platte muyr een stuck steens ghevat, ende onder de uytwerckingh van het Nock-ancker teghen een gefigureerde Arduyn-steen aenghegoyt, dat men de roode steen, die hy uyt den Ghevel ghevat hadde, daer teghen aen geplettert sagh: En daer uyt bleeck het noch klaerder dat het de Duyvel dede, want hy scheyde met eenen stanck, ghelijck de Duyvel altijdt plach te doen.

Eusebius.

101. Wel Mantus ick hebbe groote kennisse aen het Volck ghehadt, die daer doen in dat Huys woonden, ende hebbe haer selve ondervraeght, hoe sy in het Huys te moede waren: Seyden datse niet anders en hoorden dan den grooten Donderslagh, ende saghen den vervaerlijcken Blixem, ende in ’t Huys was soo grooten hitte, ende sy meynden dat het al tseffens in brandt soude vlieghen: Ende den stanck die in Huys was, quam door de hitte van het Stroo, ende Lijnwaet, dat in het Huys was, oock het Wollen goet: Elck hadde een lucht ghelijck of het dadelijck in brandt gaen soude, alhoewel het door de gratie Godts Almachtigh niet en dede: hoewel ghy Mantus meynt dat het de Duyvels goedtheydt was.

Mantus.

102. Godt heeft nochtans den Duyvel toeghelaten dat hy dat daer soo uytghewrocht heeft, want daer en was in al die actie niet Goddelijcks aen te mercken.

Eusebius.

103. Waer uyt weet ghy dat Mantus? Ghy seght het gene u niet en behaeght dat dat de Duyvel doet, dinghen die buyten des Duyvels vermoghen zijn, want al waer ’t dat Godt het hem simpelijck toegelaten hadde, waer mede soude ghy dan noch bewijsen dat de Duyvel dat doen konde? want met de selve reden soudt ghy wel segghen, dat het hier of daer een oudt wijf doet.

Mantus.

104. Wel dat en soude soo nieuw niet zijn, en het is wel gheschiedt dat sulcke onweeren ghemaeckt zijn van Duyvelen of Menschen, maer ick geloove wel dat als het gheschiedt, dat wy het qualijck onderscheyden konnen, of het eyghentlijck des Duyvels werck is, of het werck van een Tooveres, aengeport van den Duyvel, of gedreven om haer buurman schade te doen.

Eusebius.

105. Maer Mantus, hoe spreeckt ghy soo qualijck en soo onverstandigh, en tegen alle reden der heylige Schriftuure?

Mantus.

106. Wat weet ick van de heylighe Schriftuure, ick sal ’t u bewijsen met gheleerde luyden, die alle dagen behooren de Schrift te lesen, en daer laet ick het goet by zijn. Ghelijck als daer is Pater Paulus Leyman, Priester der Societeyt Jesu, ende noch andere die met my in mijn meyninghe accorderen.

Eusebius.

107. Segghen die, dat eenighe vrouwen door kracht van kunst, die haer de Duyvel leert, het weer konnen ontstellen? Donder en Blixem, Reghen en Windt konnen veroorsaecken?

Mantus.

108. Ja, dat seggen sy, Paulus Leymans woorden zijn dese, aengheteyckent by Guirlandus, Inquisiteurs in Italien, en oock beschreven by Jannes Boysard: Het was in voortijden een seer beroemde Tooveres in een Italiaensche stadt ghevanghen, ende voor hem Guirlandus gebracht: Desen Guirlandum, alsoo hy een verstandigh en sinrijcker Heer was, (seght Boysard) hadde dese Tooveres, naer dien sy ontelbare veele daden ende boose stucken hadde begaen, ende voor hem Guirlandus hadde bekendt, soo heeft hy haer met harde woorden daer over ghestraft, doch beloofde hy haer, sy soude vry en vranck ledigh ende onghestraft uytgaen, met dat bedingh, dat sy van wegen hare boosheydt berouw en leedtschap hadde, ende desweghen van herten Godt om vergiffenis badt, oock de Overheydt een eedt dede, dat sy ghelijck te vooren, met des Duyvels dienst niet meer en wilde te doen hebben, en soude derhalven oock een proefstuck harer Tooverkonst, in teghenwoordigheydt der Magistraets ende der mede Rechters bewijsen. Dese Tooveresse en bedacht haer niet langhe, en zwoer haer met eede, dat sy het wilde doen, wat den Inquisiteur Guirlandus met sijn mede Rechters begeerde, derhalven zijn sy met de Tooveres ter stadt uyt ghegaen, welcke om oorlof badt, dat sy een weynigh alleen ter zijden tusschen de Bosschen gaen mochte. Daer alleen zijnde, maeckte sy met haer handen een groeve in der Aerden, ende murmelde veel Tooversche woorden daer onder, ende liet haer water (met eeren geseydt) daer in de groeve loopen, ende met eenen opghesperreden mondt, verkeerde ooghen, ende haer grauwe hayr stont haer als Verckens-borstels op den kop opgherecht, ende sy was seer verschrickelijck aen te sien. Als sy nu van der groeve, die sy gemaeckt

hadde, een weynigh af stondt, dreef sy dat Water in de groeve om en herom, ende met ghewisse teeckenen ende beduytselen, roept sy de boose Geesten om hulp aen, ende sy sloegh met een roede de groeve om en herom, daer door dat uyt de groeve terstont eenen dicken damp, als eenen roock op stondt, welcke sich aen alle oorden de Lucht doortrock, ende soo ver als men sien konde, een dicke Lucht veroorsaeckte, ende de Lucht met Wolcken overtrack, die seer schrickelijck ende gantsch zwart was, terstont hoorde men uyt de Wolcken een ghedommel, ’t welck hem hoe langher hoe meer hooren liet, soo langhe dat ten lesten met grooter kraecken ende kretsen aen alle zijden uyt berstede: Daer sagh men terstont den rooden Blixem, ende schrickelijcke Donderslaghen bruysen ende kraecken, van boven hier op de Aerde af vallen, ghelijck of den Hemel ende Aerde sich open dede, ende de Werelt soude vergaen. Doen stonden de Heeren Inquisiteurs, by dit spectakel gantsch bevreest ende verschrickt, ende al hadde haer dit spel seer berouwen gheweest, wat wouden sy hier beginnen, sy konden in de Stadt sonder ghewisse ende voorstaende ghevaer niet komen, noch en dorsten haer Sententie ende Belofte niet veranderen, noch de Tooveres van haer voornemen af houden, voor welcke sy sich alle ontsetten ende vreesden hare machtighe gheweldt: Als sy nu in die uytterste vreese waren, ende niet en wisten wat sy doen of laten souden, wendt sich dat Wijf tot haer, ende spreeckt: Hebt eenen goeden moedt, ende zijt getroost, ghy en hebt u gheen ghevaer te bevreesen, U L. en sal geen leedt wedervaren, daer voor ick ghenoeghsaem sorgen wil. Ghy Rechters verordent my eenen oort, (seyde sy) waer ick dat Weder wenden sal, dan dese Wolcken moet noodtwendigh sijnen vasten last uytschieten? Doen

seyde Guirlandus teghen haer, alst immers soo zijn moet, soo sendt het in een Steen-achtigh, wildt, en onghebaenden Oordt, daer sal het de minste schade doen. Hy en hadde dat woort nauwelijck uytgesproken, siet daer herquamen schrickelijcke Stormwinden, donder, haghel en blixem, en vyer, met sulcken ongehoorden kraken, scheuren, en plas-regen, dat de naeste Revieren wierden te zwellen en te zwemmen. Daer en was wederom gene onder dese Rechters, welcke niet sijn leven in twijffel en stelde, ende welcke niet en wenschte dat hy tot dit spel niet gekomen en was. Doch is deses Wolckens last sonder eenige schade uyt gebroken, ende hadde dat weer over al aen den genaemden Oort gantsch ghene schade gedaen, en Pater Paulus Leyman, seyt oock wel ’t welck waer is, dat desen Inquisitoribus met voorweten, en sijn vermetenheydt genoegh betaelt is geworden. Wat dunckt u daer af Eusebius? en is dat niet ghenoegh, ick sal u noch eene vertellen by den selven Pater Paulus Leyman aengeteeckent?

Eusebius.

109. Ghy vraeght my wat my daer af dunckt, ick antwoorde, dat my dunckt, ende dat ick wel weet en vastelijck vertrouwe dat het een groote leughen is, versiert om hare dwalinghe of hare boosheydt staende te houden. Dat noch Duyvelen noch Menschen in het maecken van het weer yet konnen uytrichten, dat is waerachtigh, want over al in de Heylige Schrifture is alleenlijck de macht, en regeren van windt en weer Godt toegheschreven, en by alle verstandighe en Godt-dienende Christenen ghelooft van Godt her te komen. Dese Inquisiteurs fabeleren, een vrouwe die sy Tooveres noemen: Ende naer haer segghen eene, die door Guirlandus woorden hardt is bestraft gheweest, vermidts

sy veel boose stucken bekent heeft, Godt weet wat boose middelen dat sy daer toe ghebruyckt hebben, ende wat de boose stucken zijn en seggen sy oock niet. Dese vrouw die sy Tooveres noemen, belooven sy vry ende vranck los te laten, soo sy maer berouw en hadde van haer tooverye. Wat haer tooverye is, en seggen sy niet, maer veynsen haer soodanigh te zijn, dat sy haer den eedt afgenomen hebben niet meer te Tooveren, ende naer haer eyghen seggen versoecken dat sy haer ter liefde noch eens wilde Tooveren, (dat is weer en windt maecken) dinghen die in haer Goddelijcke mirakelen ende macht behelsen. Ick soude dees Inquisiteurs wel willen vraghen? doen sy eedt dede van des Duyvels dienst te verlaten: het onweer dat sy op de voorgedachte maniere maeckte, maeckte sy dat van wegen de Duyvelen, of maeckte sy dat uyt haer selven: te seggen dat sy het door de Duyvelen maeckte, diens dienst hadde sy verzwooren ende afgheseydt, dat mosten wel botte Duyvels zijn, dat sy niet en wisten dat de Vrouw haer vyandinne gheworden was, ende dat dien botten Duyvel, haer te geval ende ter liefde van de nieusgierigheydt van de Inquisiteurs, soo het ordinaris wier, ’t welck Godt geeft, ginck ontstellen. Wat sal Mantus ende de Inquisiteurs ons meynen wijs te maecken, dat Godt daer gheen ghebieden en hadde, dat het weer soo ontstelt wierdt van sulck eenen botten Duyvel, die niet en wiste oft hy de Vrouw of Guirlandus diende, te seggen dat sy het weer door haer eyghen kracht ghemaeckt hadde, dat en sluyt oock niet wel, by reden, om dat de stoffe die sy segghen dat de Vrouw daer toe ghebruyckt heeft, dat en is selfs niet waerschijnelijck, soo moest het dan in de woorden bestaen, de woorden van een Tooveres en hebben geen kracht in het veranderen van het weer, alsoo, dat het een Goddelijcke eyghenschap is: ten

tweeden, ick roep al de Werelt tot ghetuyghe, ende een yeghelijck in ’t particulier voor hem selven, hoe onmachtig ende nietigh dat wy Menschen zijn, in het veranderen van het weer, in het maken van Donder en Blixem ende Stormwinden, die sulcken ghewelt doen, dat dees leughenaers segghen, dat den reghen ter oorsaecke vooren ghemelt, de Revieren deden zwellen, wat en soude hier op niet te segghen vallen, ’t welck wy om lanckheydts wille achterlaten, ende of yemandt gevonden wierdt die hem dat beroemde, soude de geheele werelt hem niet voor sot, ende eenen recht en niet wijs achten? Overleght daer by de stoffen, die sy seggen dat de Vrouw ghebruyckt heeft om de Lucht te beroeren, hoe nietigh ende schandeleus dat die zijn, om sulck werck uyt te voeren, met sulcken ghewelt ende gheluyt dat selve stercke herssenen nauwelijck en konnen verdraghen, daer by de gepractiseerde leugenen van Guirlandus met sijn complicen, die segghen dat het haer berouwen was dat sy het begonnen hadden. Het is oock aenmerckelijck, dat sy in ghevaer ende vreese zijnde, de Tooveres haer komt troosten, segghende, ghy en behoeft niet te vreesen, u en sal gheen ghevaer gheschieden, ick heb daer voor sorghe ghedragen: daer en resteert nu anders niet dan order waer ick dit weer senden sal, waer mede dat sy te kennen gheven, dat de Vrouw een kenster des ghemoedts is, zijnde oock een hoedanigheydt die eyghentlijck Godt toekomt ende niemant anders. In dese vreese seydt Guirlandus, dat hy begeerde dat het in een Steen-achtig Landt vallen soude, daer het gheen schade en dede. Indien dit weer door den Duyvel ghemaeckt is, soo heeft de Duyvel Guirlandus gedient: Want naer haer eygen seggen, soo hadde sy de Duyvel versaeckt, ende Godt om vergiffenisse ghebeden, ende met eedt bevestight, ende soo soude

Guirlandus naer Bodijns meyninge self wel een Toovenaer worden. Maer dat is seecker, soo daer een onweer geweest is, noch de Duyvel, noch de vrouw en heeft het veroorsaeckt, maer Godt, ’t welck dese boose menschen waerghenomen hebben, die met een sotte vrouw geimagineert zijnde sulcke krachten te hebben, daer mede hare boosheydt ende valsche Proceduren bedeckt hebben.

En ghelijck als ick gheseydt hebbe, de Boecken der heyligher Schrift en de Heylighen die door den Geest Godts gesproken hebben, getuygen: Onder andere den Koningh ende Propheet David in sijn 18 Psal. van het 11 tot het 16 vers, getuygt den man Godts, dat Godt den Autheur is van Donder, Blixem, ende Plasreghen. Moses in Exodi cap. 9. vers 24. schryft den Haghel en Vyer-reghenen Godt toe, ghelijck het inder waerheydt is. Desgelijcks den Psalmist, hy de Heere, liet wayen den Oostenwindt onder den Hemel, ende roerde den Zuydenwindt; in sijnen 97 Psalm, sijnen Blixem licht op den Aerdtbodem, het aerdtrijck siet het ende verschrickt. In den 11 Psalm, hy de Heere, sal Reghenen laten over den Godtloosen, Blixem, Vyer, en Solpher, ende sal hem eenen onweder te loone gheven. Zijn dit gheen klare ghetuygenissen, waer het ons van daen komt? Wy en behooren het dan niet te soecken, noch in Menschen, noch in Duyvelen; ende al de ghene die dat willen staende houden, zijn verleydt (in die qualiteyt) van de waerheydt, en soo sy het met opset doen om eenighe consederatien, dat zijn Toovenaers, wiens quaedtheydt soo groot is, dat soo sy haer niet en bekeeren, niet en sullen in den Hemel komen.

Mantus.

110. Ick laet haer daer voor sorghen, alsoo het

mannen van groote geleertheydt zijn, en dat sy haer daer voor uytgheven, ick en hebbe my daer niet mede bekommert. Ghy staet my toe, datter Toovenaers en Tooveressen zijn. En dat is volck dat men weermaecksters, en besemrijdtsters noemt: Herkomende uyt wonderlijcke dinghen die sy door den Duyvel doen, of dat hy haer wijs maeckt dat sy ’t doen, ghelijck Bodijn aenteyckent, dat de oude Heydenen in hare Boecken naerghelaten hebben, dat sy een Goddelijcke, of verre boven menschelijcke macht hebben, dat sy den Hemel op de Aerde trecken, de wateren bevriesen, de Berghen smelten, de Zee beweghen, de Sterren verdonckeren, ende de Helle verlichten, ende haer aen hare Vyanden wreecken. Ende de oude Boecken melden dat sy dat dickwils ghedaen hebben: Waer mede dat de Oude te kennen gaven, dat sy seer groote macht hebben, ghemeynschap hebbende met de Goddelijcke macht: Ghelijck te sien is in Lucano, van de Arcadische Tooveres, Erichto, ende in Apuleio, van de Thessalische Tooveres Phaniphilia, die soo grooten ghewelt hebben gehadt, dat sy hare Vyanden hebben ghedwonghen: Alsoo dat men in twee daghen gheen sloten en heeft konnen opdoen, noch gheen Muuren en heeft konnen breecken, tot dat hare Vyanden haer selven vervloeckt hebben, by aldien sy de handen aen haer leyden, waer door sy haer gratie verkreghen hebben, en de gantsche stadt van haer Tooverye ontslaghen. En Bodijn een seer gheleert man, die seydt dat de Tooveressen haer daer op verlaten, en daerom haer den Duyvel overgheven, vermits de groote beloften die hy aen haer doet, dat is, dat hy haer overmachtigh groot maken wil, en haer die Characters en Tooverschriften leeren, daer door sy tot grooter eere, rijckdom, gunst, en allerley wellust mogen geraken, en aen hare Vyanden

naer haren lust wreecken, ghelijck uyt hare bekentenissen ghenoegh gebleecken is. En de vijf Kettermeesters hebben in haer Boeck de Maleficis naerghelaten, dat in ’t Jaer 1488, in ’t Bisdom van Constans een grouwsaem weer gheweest is, van Donder ende Blixem, dat vier mijlen in ’t begrijp, alle vruchten des lants zijn beschadight en verwoest gheworden, al het landtvolck beklaeghde de Tooveressen; men vingh twee beschuldighde Wijven, eene Anna van Mindelen ghenaemt, de andere Angniet, die sy tot de Pijnbanck overghegheven hebben: Sy hebbent ten eersten gheloochent, maer als sy elck apart ondervraeght wierden, hebben sy bekent, dat sy beyde op eenen dagh met een weynigh water in ’t velt waren, en als de eene van de ander niet gheweten en hadde, hebben sy elck eene groeve ghemaeckt, ende dat water daer in geroert tot op den middagh, ende ettelijcke woorden (die men niet en behoeft te weten) ghemurmult, ende den Duyvel aengheroepen, en zijn daer op naer huys ghegaen, waer op dat onweer ghevolght is, ende de ghemelde schade ghedaen heeft, dese twee weermaecksters zijn daerom levendigh verbrandt gheworden. En de selve Autheurs in ’t boeck de Maleficis schrijven oock, dat sy een Tooveres hebben laten rechten, welcke bekende, dat sy waerghenomen hadden, dat als de Dorpsluyden by malkander op een Kermis waren, ende sich met danssen verlustighden, (alleen uyt nijdt ende een toornigh ghemoedt) by helderen dagh in ’t aensien der Herders, op een kleyn berghsken dat by het Dorp lagh, is van den Duyvel verdragen geworden, en als het haer aen water gebrak, soo heeft sy daer in gewatert, en dat in de groeve herom gheroert tot verkrijgingh eens onweders, ende naer dat sy ettelijcke woorden daer over ghesproken hadde, is een weynigh daer naer, den Hemel die

klaer en helder was, gantsch dick, troebel, en duyster gheworden, waer op terstont eenen onghestuymen hagel is gevolght, en dat Dorp met al den geenen die by den dans waren, getroffen. Doen is de Tooveres weder in dat Dorp gekeert, welcke als de Dorpluyden dat sagen, vielen sy op haer, en seyden dat sy de weermaeckster zijn moest, waer over sy ghevanckelijck is gheworden, ’t welck sy oock bekent heeft, waer over sy levendigh is verbrandt gheworden. En sulcke getuygenissen hebbe ick noch meer, ’t welck maer een inleydinghe is tot de Tooverye van sulcke natuure.

Eusebius.

111. Indien het mannen van groote geleertheydt zijn, in die wetenschap en hebben sy haer wijsheydt niet wel te werck ghestelt. Al de ghene die den naem van gheleertheydt hebben, machmen wel ondersoecken, en reden eysschen van het ghene sy vast stellen. Want de gheleertheydt en behoort sonder reden niet te zijn, in het gene sy voorstellen; ghy en bekommert u niet hoe tyrannelijk en wreet sy met de luyden omgegaen hebben, ick wenschte wel Mantus, dat ghy u op sommighe plaetsen wijser gedragen hadt. Hebt ghy het uyt onwetenheydt gedaen, het is in sommighe pure boosheydt gheweest: Wy en hebben gheen questie of ‘er Toovenaers zijn, maer wat sy vermoghen door Tooverye. Ick weet wel dat het bedrogh veelderhande is, maer oock dat het bepaelt is, en dat het niet buyten den regel der natuure en gaet, en dat het uytghevoert wordt door menschen sonder eenige lichamelijcke werckelijckheydt des Duyvels, maer simpelijck ende alleenlijck door de boosheydt van menschen die dat uytwercken, somtijdts door twee of drie persoonen naer dat de uytvoeringh van haer bedrogh vereyst. Maer daer in zijn sy met de boose geesten ghemeyn, dat haer Tooverye niet dan

bedrog en is, waer van sy van God sullen rechtveerdighe straffen ontfanghen met de Duyvelen, elck in sijn wesen naer Godts rechtveerdigheydt. Maer dit is een oudt quaedt in de menschen, dat, als sy eenighe quade wercken ghedaen hebben, die voor Godt ende door Godt strafbaer zijn, of hier of ten Jonghsten daghe licht sullen segghen, ick en weet niet hoe ick daer toe gekomen ben, de Duyvel heeft my daer toe ghebrocht, daer het niet anders en is dan haer eyghen lust, ende begeerlijcke gheneghentheydt, ’t welck in haer soo krachtigh is, dat het verstandt en de sinnen op schroeven raken. Ghy haelt Lacanus en Apulejus schrijven op; Autheurs die soo leughenachtigh zijn, dat sy by opmerckende Christenen gheen teghenspraeck en behoeven, en sal derhalven onbeantwoordt laten (alsoo een baerblijckelijcke leughen gheen antwoordt waerdigh en is) ick moet dit noch hier toe segghen: Indien de Wijven sulcke Tooveressen zijn, ende door kunst van den Duyvel gheleert worden, sulcke krachten uytvoeren. Men seydt dat de Sweden ende Lijflanders, midtsgaders de Noordtsche volcken groote Toovenaers zijn. Waerom maken de Sweden dan soo groote kosten van Schepen, Gheschut, ende volck van Oorloge, en hondertley onkosten, daer de groote Heeren haer ondersaten mede belasten. Indien het schrijven van de Oude waerachtigh gheweest is, een half dozijntjen Tooveressen waer ghenoegh om Polen en Moscovien te dwinghen. Dat daer eenighe vrouwen ghevonden werden, die haer sotte ende onmoghelijcke dinghen imagineren, ende laten wijs maecken, daer en behoeven gheen Duyvelen toe, dat konnen menschen wel doen. Ende de ghene die slechte ende onervarene menschen dat wijs maecken dat sy dat konnen doen ende andere leeren, door het maken van seeckere Characters ende

onverstandighe woorden, die den Discipel noch den Meester self niet en verstaen, (zijnde den deckmantel des bedroghs) dat zijn Toovenaers en bedrieghers, om dat sy slechte menschen wijs maken, dat sy konnen doen het ghene eygentlijck Godts werck is: En in sulcken gestalte zijn sommige menschen van menschen betoovert geweest. En daer door komt het dat dese slechte doonen met al haer doen niet en bedyen, om dat het niet dan sottinnen werck en is, en de gene die haer te werck stellen met recht voor nietwijse geacht worden. Dat een mensche soude den Duyvel aenroepen, en begeeren dat hy het weer soude veranderen, dat soude seer sottelijck gedaen zijn, en ick en weet niet wie de wijste is, of die dat dede, of de gene die gheloofde dat sulcke aenroepinge kracht hadde, en dat de Duyvel dat konde doen. Maer de Duytschen zijn wel ghewoon, dat sy malkander de Duyvel licht in ’t lijf wenschen, ende indien dit woordt kracht hadde, de Duyvel soude alle daghe van den eenen Duytsch in den anderen varen.

Dat ghy eenighe vrouwen, aentgheticht met den naem van Tooveressen weermaecksters noemt, dat is u en alle de gene, die dat staende houden, haer onverstant, ofte in sommighe haer boosheydt, al waer ’t oock dat het dien gheleerden Bodijn aengeteyckent hadde, en vijf Kettermeesters getuyghden, soo en kan het niet dan voor onverstant of boosheydt ghehouden worden, ghelijck het uyt de Boeren van een dorp in ’t Bisdom van Constans blijckt. Want gelijck bewesen is, het stellen van het weer en de veranderinge van dien, komt alleen van Godt en sijnen gebenedijden wille: Christelijcke Bisschoppen en Pastoors moghen haer wel voor Godt schamen, (indien sy eenighe schaemte hadden) dat haer Ondersaten soo onverstandigh zijn, dat sy die niet beter onderwesen hebben, dat sy die wercken de menschen toeschrijven

die eygentlijck en geheel Godt veroorsaeckt: en sulcke menschen aentichten, dickwils niet een A voor een B en kennen. De vijf Kettermeesters segghen, dat een groot onweer is ghevallen in ’t Bisdom van Constans, dat vier mijlen in ’t ronde al de vruchten zijn bedorven, door Donder, Hagel ende Blixem. Dit kan wel waer zijn, maer dat is te Boerachtigh plomp, dat sy segghen van twee Vrouwen is ghedaen. Bodijn en al de Kettermeesters segghen op andere plaetsen, dat al de Toovenaers en des Duyvels doen, maer bedrogh en is. Zijn hier al de vruchten vier Mijlen in ’t ronde bedorven, dat is meer als schijn, daerom niet van den Duyvel noch Vrouwen veroorsaeckt, naer haer eyghen seggen. Maer hier wordt gheseydt, dat sy van malkander niet en wisten in het ontstellen van het weer, ende volgens dien is het onweer veel stercker gheweest als elck hooft voor hooft gemeynt hadde, ende derhalven ist haer in ’t quaedt-doen wat ontschoten. Wat sullen ons dese valsche Menschen en Schelmen wijs maken, komt het uyt gebiet des Duyvels tot de Tooveressen? wiste de Duyvel niet wat hy dede? het is seker al waer het waerachtigh dat sy ’t gedaen hadden, het ghene daer de Boeren haer voor de Magistraet over aenklaeghden, dat en soude geen oorsaeck in het stellen en herstellen van het weer zijn. Kan de Duyvel van het schoon weer dat Godt ons gheeft, quaedt of voor ons onbehagelijcke weer maken? Ick soude haer wel willen vragen, of hy niet van quaedt weer goedt maecken en kan? ende waer uyt dat sy weten dat het weer, dat de Boeren in Duytslandt niet wel aen en staet, de Duyvel maeckt?

Dat onweer naer Godts beschickinge, op schoon en warm weer volght, dat is dickwils gesien: en als het onweer quam, waerom en souden de vrouwen niet soo wel mogen naer huys gaen als andere,

om het onweer te ontvluchten. Met de selve reden soude men Mantus, Bodijn, en de vijf Kettermeesters konnen aenklaghen, ende soude soo veel kracht ende waerheydt hebben, als of de Boeren die twee Vrouwen aenklaeghden: ’t is dan op het hooghste te beklaghen, dat de Inquisiteurs van het gheloof, die voor al Onderwijsers in het Christelijcke Gheloof behooren te wesen, tot sulcke dwaesheydt vervallen, dat sy het dwase aenklagen der Boeren over onnoosele Vrouwen, gheloof gheven, ende derhalven niet wijser als de Boeren selve. ’t En is dan niet te verwonderen, dat onwijse Leeraers, onwijse Toehoorders ende onwijse Overheydt maecken: die het ghene eyghentlijck ende alleene Godt toekomt, de Menschen of de Duyvelen door Menschen toeschrijven: Waer uyt volghen dan wreedtheden, tyrannyen, ende onbermhertighe martirisatien: Godt wil haer onverstandt verlichten.

Mantus.

112. Ick en weet niet wat ick van u segghen sal, ghy en ghelooft niet datter Toovenaers zijn: want de gheschiedenissen die men u aenwijst, en wilt ghy niet ghelooven. Ick hebbe u vertelt, de Extracten van de Vonnissen, de Daden ende Wercken van de Tooveressen en Toovenaers. Dat ick u op sommighe plaetsen in Duytslandt hadde, men soude u wel anders leeren spreecken. Ghy soudt den dans licht van Willem Edelinus danssen, ende den ganck van D. Vlaet, in ’t Bisdom van Trier, moeten gaen, dat waren oock voorstanders van Toovenaers ende Tooveressen, maer sy hebben haer leven in vyer en roock moeten laten.

Eusebius.

113. Ick en wil noch en ben geen voorstander van Toovenaers, maer ick soecke, ende hebbe ghesocht in alle ernst de Tooverye aen den dagh te brenghen:

Ja ick houde dat een deel van de Inquisiteurs soo slecht niet geweest en zijn, of hebben wel geweten dat het in de arme vrouwen macht niet is gheweest het weer te ontstellen, ende zijn derhalven selve Toovenaers gheweest, om dat sy den Duyvel uyt pure boosheydt toegheschreven hebben, ’t gheen eyghentlijck en alleen Godt toekomt. Bodijn schijnt te mistrouwen dat het de vrouwen doen, maer dat het de Duyvel haer wijs maeckt dat sy ’t doen. Wat dunckt u Mantus, soude dat eenen boosen Inquisiteur aen een onnosele vrouw niet wel konnen doen, en als hy het haer niet wijs maken en kan, doen ’t haer door fortse van de Pijnbanck segghen, dat sy het gedaen heeft? Maer Bodijn meynt dat de Duyvel een oudt kenner van het weer is. Laet dat soo zijn, eenen boosen grijsen Inquisiteur kent het weer oock wel, ende kan sijn boose personagie met een onnoosele vrou wel speelen, gelijck Guirlandus gedaen heeft, by den Jesuwijt Leyman aengheteyckent, om te bewijsen dat vrouwen het weer ontstellen, naer haer welgevallen.

Mantus.

114. Soudt ghy de Inquisiteurs, die het Boeck de Maleficus beschreven hebben, niet gelooven? En by Bodijn aengeteyckent als een waerachtige Historie, en by duysenden van menschen ghelooft?

Eusebius.

115. Ten doet tot de saeck niet, al is ’t dat veele gelooven een dingh dat leughen is, ten sal daerom geen waerheydt zijn. Dat die booswichten een vrou levendig hebben doen verbranden, om dat sy een onweer ghemaeckt heeft, op eene Boere Kermis: dat en is in haer noch niemandts macht gheweest, noch dat en kan niet waerachtigh zijn, om reden vooren verhaelt. Ick weet wel dat Godt seer lanckmoedigh is, ende en straft niet altijt als hy kan straffen, doch sijn lanckmoedigheydt kan soo gheterght worden,

dat hy somtijdts yet doet ’t welck wy menschen behooren tot onser beteringe waer te nemen: Ten eynde wy niet in de eeuwighe straffe en komen. Meynen de Duytsche Boeren dat Godt gheen oorsaeck en heeft om haer rechtveerdelijck te straffen, als sy haer droncken, sadt, en vol suypen. Naer het gevoelen der Inquisiteurs, soo zijn de Tooveressen onderdanen van den Duyvel, en de Duyvel een vriendt van de droncke Boeren, om dat sy tegen Godt sondighen. Sal nu de Duyvel sijn Dienaers (dat zijn droncke Boeren) het droncke drincken door de Tooveressen beletten? Laet sy dat bewijsen. Sal ick het ghelooven dat het door de wijven ghedaen is? Het is seker dat het weer stellen van Godt komt. Soo soude eer volgen, dat het Godts vrindinnen zijn geweest, en niet des Duyvels, om dat Godt de droncke Boeren door haer ghestraft heeft.

Tymon.

116. Eusebius, ghy valt Mantus seer hart teghen. Meynt ghy niet dat de Sathan yet wat in ’t weer doen kan? Ick hebbe ghesien dat de Laplanders en Finnen de windt verkoopen, ja dat meer is, ick hebbe hem selve ghekocht.

Eusebius.

117. Ick gheloove dat wel, indien ghy eenen gekruysten penningh daer aen wildet hangen, ghy en behoefdet naer die landen niet te trecken, ghy soudtse wel naerder vinden, sulcke bedriegers zijn hier en daer in Hollandt wel.

Tymon.

118. Wel meynt ghy datse geen verborgen kracht en hebben om yet uyt te rechten, in ’t bestieren van de windt. Ick hebbe een Fransman gesien handelende met een Laplander, die van hem Laplander, wilde windt koopen, over welcke handelinghe ick in de Kroegh quam. De Laplander was soo oprecht

ende conscientieus, dat hy voor hem ende voor my verklaerde, dat hy hem niet verder en konde dienen als tusschen Cales ende Douvres, ende veylde ons dat voor een redelijcke prijs.

Eusebius.

119. Tymon, ick moet lacchen dat ghy niet wijser en waert: ende ick gheloove wel, dat dat gheen eene winter in de kunst en was. Want soo hy doende was met den Fransman te broen, heeft hy u oock in dat selve nest gheleydt. Hy en was soo slecht niet, of hy wist wel, dat de Windt die den Fransman goedt was, dat hy u (soete Tymon) niet en deerde, en soo hadde hy dobbel kans. ’t En was dan geen wonder dat hy hem soo conscientieus veynsde, want dat was den rechten middel om u Tymon te betooveren, ende op die maniere het Geldt uyt u Beurse te krijghen. Wel hoe maeckte ghy het ende de Fransman, koste het u niet een moye dicke Duyt?

Tymon.

120. Ick en wil u dat niet segghen, want ick mercke nu wel dat wy beyde bedroghen waren, niet te min, Godt zy danck, ick gheraeckte gheluckigh in Hollandt.

Eusebius.

121. Ghy en spreeckt daer niet qualijck, want de Windt, die u diende, die hadt ghy van Godts wegen. Maer indien de Laplander een Toovenaer was, in sulcken gestalte gelijck Franciscus Agricola en Bodijn segghen, dat is, dat hy een contract met den Duyvel ghemaeckt hadde dat de Duyvel hem soude dienen, ende over sulcks de Duyvel hem volghens het accoort, moeste wint leveren, soo en waert ghy met Godts windt niet t’huys gekomen, maer met des Duyvels windt. En Tymon, houdt dat seecker dat de Duyvel gheen windt maken en kan,

soo volght dan dat de Laplander u bedrogen heeft: ende met waerheydt wel mach geseydt worden dat hy een Toovenaer was, om dat hy u wijs maeckte, dat de windt, die u van Godts wegen ten goede quam, den Duyvel toepaste, of ten minsten sijn eygen macht toeschreef, gelijck Simon Magus dede. Indien de goedtheydt Godts u niet bewaert en hadde, ende u eenighe teghenspoet tot straffe verleent, ghy soudt noch licht in dwalinghe vervallen hebben dat dat de Duyvel gedaen hadde: maer neen, Tymon, Godt en behoeft geen Duyvelen, hy kan dat self wel doen sonder in die gheleghentheydt Duyvelen te werck te stellen.

Tymon.

122. Ick begrijpe nu wel dat het een misslagh in de Fransman ende in my was, ende ick sie wel datter gheen reden en is om Menschen ofte Duyvelen eenige kracht toe te schrijven in het stellen ofte veranderen van Weer ende Windt: Indien dat waerachtigh is, dat sy het konden doen Regenen, Hagel ende Winden veroorsaecken, soo in drooghe Landen of daer het haer beliefde: wat souden sy al vruchtbaer Landt maecken? ende door dien middel groot goedt gewinnen, daer ick noyt gheen en kende die den naem hadden, of waren altijdt arm en gebreckige Menschen, die meestendeel van andere Pro Deo leefden.

Eusebius.

123. Daer uyt blijckt oock de leughenachtigheydt van de Inquisiteurs ende haer valsch aentichten: want in haer executien hebben sy altijdt aen arme ende redenloose Vrouwen begonnen, ende meest aen rijcke ghe-eyndight, daer sy het met schande laten steecken. Ende als sy haer boose personagie in een Landt gespeelt hebben, dan naer een ander vertrecken. Ghelijck op haer wreede ende schandelijcke exe-

cutien, tot Atrecht, en de andere plaetsen ghebleecken is.

Mantus.

124. Den Kettermeester Sprenger ghetuyght, dat Happo en Stadelyn zijn twee groote Toovenaers in Duytslandt, sich beroemden, sy konden dat derde deel van de vrucht van het eene veldt in het ander brenghen.

Eusebius.

125. Om sulcke daden, heeft men wel een dief hier en daer aen een galgh sien hanghen.

Mantus.

126. Ick spreecke van gheen daden, maer van seeckere kunsten, die sy door Contract van den Duyvel leeren.

Eusebius.

127. Dit zijn al van de selfde grillen, of leughenen die de dwase Christenen van de sotte Heydenen gheleert hebben. Want indien de Duyvelen dat de Toovenaers ende Tooveressen te ghevalle konden doen, of uyt eenighe oorsaken leeren, sy souden al t’ samen rijck zijn, ende het blijckt van alle oude tijden, dat sy al t’ samen arm en beroyt zijn: En sulcke dinghen zijn haer altijdt meest aengheseydt, van een deel luye en onachtsame Boeren, die op hare landtbouwerye niet wel en pasten, en haren tijdt niet wel waer en namen. Dit ghebreck schijnt ten tijden Salomons al in swanck gheweest te zijn, als hy seydt, Proverb. cap. 12. vers 11. Wie sijnen Acker bouwt, die sal broodt de volheydt hebben: Maer wie onnoodighe saecken naer gaet, die is eenen sot. Dat is, als hy sijnen tijdt versuymt heeft, dan heeft het erghens een oudt Wijf ghedaen; die heeft het kooren van sijn landt ghetoovert, of de Duyvel heeft het hem ontstolen, ende de ghene uytghedeelt die hy het gunde. Dese raseryen zijn onder de oude al in swank

gheweest; alsoo oock onder de Heydenen, in de Wet der twaelf tafelen ghelesen wordt: Welcke de vrucht betoovert, die sal daer over ghestraft worden: En noch, ghy en sult uwes naesten vruchten door Tooverwoorden aen u niet trecken: En noch meer, ghy en sult gheen Tooverye ghebruycken om yemandts Acker ledigh te maken. Uyt welcke reghelen men wel sien kan, de dwaesheydt der Heydenen by onverstandige Christenen ghevolght. Seer aerdigh heeft Cajus Furius Cresinus, de dwaesheydt van sulcke menschen wederleydt, als hy door sijn groote neerstigheydt, hem van sijn lijfeygenschap vry gemaeckt hadde, gingh op een kleen stuck landts woonen, het welck hy bebouwde, en wan meer vruchten dan sijn naeste ghebuyren, die veel grooter landen en velden besaten: Waer door dat hy in groote haet en arghwaen viel, ghelijck of hy door Toovery sijn buurmans vrucht op sijnen Acker brachte: Derhalven wierdt hem van Spurio Albino eenen dagh gestemt, dat hy hem des wegen verantwoorden soude: Doen gingh hy naer het Raedthuys met al sijn Acker-werck, van Ploeghen, Ploegh-ysers, Egghen, en al wat tot de landtbouwerye behoort, daer by seer sware Gerst, stercke wel gemeste Ossen, en toonde den Raet sijn knoestige, harde, en eeltighe handen, ende een frissche Dochter, die hem in al sijnen arbeyt seer behulpigh was, en seyde, lieve Heeren van Romen, ick brenghe u hier de Toovery, daer ick de vruchten mede uyt het landt trecke dat ick besitte; dan mijn moeyte, arbeydt, ende sweet, en kan ick niet in ’t Raedthuys brenghen, ende voor u ooghen daer doen. Als hy met sulcke woorden bewesen hadde de eygenschap van het landt, en de vruchten van een neerstighen welgeoeffenden Bouman, hebben sy hem eendrachtigh ghepresen, en hem van sijn beschuldighers vry ghekent.

Wel Mantus en Tymon, is ’t niet te beklaghen, dat de Christenen die het Woordt Godts hebben (’t welck een onderwijsinghe der saligheydt is, alle de ghene die het ghelooven?) Is ’t niet een groote onwetenheydt dat wy soo dwaes zijn, dat wy het stellen van het weer, en de vruchten der aerden, hangen aen eenighe onwetende wijven? die, of haer selven imagineren, of aengheticht worden, dat sy des wegen yet vermoghen? (’t welck beyde valsch is, hoewel van sommighe haer diets ghemaeckt wordt, dat de Ceremonien, woorden, en Characters sulcke kracht hebben, ’t welck haer gheleert wordt van Landtloopers, Vagebonden, ende dat erger is, van boose Priesters, die sulcke Tooveryen en bedrieghelijckheden uyt haren duym suyghen, en die slechte joolen wijs maken; waer door sy segghen dat sy sulcke krachten hebben. Wat sal ick hier meer toe seggen: Ick vrage u Tymon, wie is ‘er sotter, die het seydt sulcke kracht te hebben, of de ghene die het ghelooft? daer wy voor ons ooghen sien dat sy soo arm zijn, hoewel sy als het waerachtigh was, eenen onghemeynen rijckdom behooren te besitten.

Tymon.

128. Ick en weet niet wat onredelijcke of dulle dinghen dat Bodijn vertelt, in sijn 2 Boeck cap. 8. dat de Spanjaerden in ’t Koninckrijck Napels, de Francoysen in de stadt Suessa belegert hadden, in welcke tijdt seer groote hitte en drooghte was, waer door dat de Fracoysen in groote noodt gheraeckten, en water ghebreck hadden. Daer waren veel Tooversche Priesters in de stadt, seydt Bodijn, die sleepten dat Crucifix achter straten, ende bescholden dat met smadelijcke woorden, en wierpent in ’t water, ende noch gaven sy eenen Ezel het Sacrament des Outaers of de gheconsacreerde Hostie, en begroeven den Ezel levendigh onder de Kerckdeur:

Ende naer sekere bezweeringhen (welcke men niet en behoeft te weten,) seydt Bodijn, is ‘er sulck een plasregen ghevallen, dat hy eenen Sundtvloedt is ghelijckende gheweest: Ende door sulcken middel is de Stadt, en de Francoysen, van de Spanjaerden verlost geweest.

Eusebius.

129. Die Priesters zijn rechte Toovenaers gheweest, en de Borghers niet veel wijser als domme Ezels. Naer den ghemeynen loop wil het wel volghen, dat naer groote drooghte en hitte groote vochtigheydt en koude komt, niet van yemandt anders als van Godt almachtigh, die veel licht eenighe devote en aendachtighe menschen van Godt verbeden hebben. Dat nu de Priesters sulcke boosheydt doen, om van den Duyvel regen te krijgen, is een dobbel quaedt. Ten eersten, bedroch en afgoderye, en sulck bedrogh dat oock Tooverye is. Tooverye, om dat sy den regen die Godt haer gaf, den Duyvel toeschreven, en sulcke acten doen die Godtslasterlijck zijn, en alle Godtvruchtigheydt naerdeeligh. Afgoderye, om dat sy den Duyvel toeschrijven het gene eygentlijck Godt toekomt. Soo verre heeft de onwetenheydt in Christenheydt toeghenomen, dat in Gasgonien noch gheoeffent wordt, Beelden in ’t water te werpen op datmen reghen verkrijghe. Ende Bodijn seydt, dat tot Salin eenen was die al de Beelden in de Riviere wierp, ende daer door eenen overvloedighen reghen verkreegh. Ende de Duytschen plachten dat Beeldt van S. Urbanus, als sy een sober Wijn-ghewas ende eenen quaden Herfst hadden, in de Riviere te werpen: Maer in eenen rijcken Herfst kroonden sy hem met Laurieren, ende voerden hem in de Wijn-herbergen, en setten hem op den Disch, en wenschten hem veel gheluck, behinghen hem met glasen vol wijns, en meynden alsoo hem van eenen

goeden Herfst te loonen: O lieve Godt wat hebben wy een dwase Christenheydt?

Mantus.

130. Ghy en wilt niet ghelooven dat sy de Vrucht betooveren, of de Landen van Vruchten ontblooten en naer haer trecken, maer sy konnen oock de Lichamen onvruchtbaer maken, ende alle liefde en ghenegentheydt tusschen Echte Luyden wech nemen.

Tymon.

131. Dat waer een groote boosheydt, wat voordeel souden sy daer mede doen?

Mantus.

132. Haren meester, den Duyvel, ghelieven, om tusschen Echte Luyden haet en twist te maken, de liefde en de Huwelijcksche ghenegentheydt wech te nemen. Want onder alle schelmstucken is dit de schadelijckste, seyt Bodijn, welcke men noemt by de Francoysen den Nestelingh, en by de Duytschen den Nachtmantel verknopen: ’t welck hedendaeghs seer gemeen is. De Epicureesche Phiosophen die mogen daer mede lacchen ende spotten, maer sy souden wel kleyner singen dat sy achter haer eens quamen, en haer den Nestel verknoopen.

Eusebius.

133. Den Duyvel en kan geen veranderinge in de natuure maken, want die moet blijven soo door den Schepper der natuure geordineert is. De Mensche selve, het zy door Medicijnen of ingevingen van eenige dingen, kan hem selven of eenige andere (oock sonder sijn wetenschap) daer in te kort doen. Welcke specien al wederom dingen zijn, die Godt met sulcke eygenschap van uytwerkinge heeft geschapen: maer van boose menschen misbruyckt worden door haer eyghen quaetheydt, het zy dat sy hervloeyt uyt gelt of staetsucht, ghelijck men in voorleden tijden heeft

sien gheschieden. Ten tweeden, de menschen selve, kan hem selven door vleeschelijcke ghenegentheden daer in misbruycken, en hem selven daer soo veel in toegheven, dat hy de palen van redelijckheydt in de heylighe Schrifture uytghedruckt, te buyten gaet. Dit en is dan het wesen des Duyvels niet te wijten: maer de onghetemtheydt des lichaems dat hy niet en dwinght, door dien dat hy sijn oogen en gedachten al te veel toegheeft, waer door dat herkomen gheneghentheden tot ongheoorlofde dinghen daer veel quaedt uyt volght. Het is wel te ghelooven, dat onbevreesde conscientien haer daer in misgaen, en alsoo met haer ooghen een aenleydingh maecken tot Overspel en hoerderye: en op die maniere haer eyghen en andere huysghesinnen bederven. Hier door wast ongeneghentheydt tot malkanderen, waer uyt volght dickwils haet van sijn wederpaer, en dan en konnen de sinnen niet wel accordeeren, waer door den bandt des Houwelijcks verstoort wordt, en de gheneghentheydt vergaet. Dit zijn de verknoopinghen die die redenloose menschen quellen, en dickwils by haer selven wel weten waer uyt dat het sijnen oorspronck heeft. Dit zijn de banden en de verknoopinghen gheweest die de concubijnen ghevlochten hebben om den Franschen Koninck Theodorici te verknoopen, de loncken, de vleyinghen, de koesteringhen ende de behaeghlijckheden, die hebben de gheneghentheydt des Konincks afghewent van sijn Koninginne, en ghenoeghsaem betoovert. Ten zijn niet van sottigheden dat eenighe meynen, dat met eenighe besondere woorden, terwijlen de Priester de zegheninghen des Houwelijcks spreeckt, door knoopen in nestelingen, de acten des Houwelijcks souden verhindert worden. Het is dan van Bodijn onredelijck ghelooft, en sijn Waerdinne heeft hem sijn boeck met ydelheyt doen vervullen, hem vertellende

een deel quacken inhoudende wel vijftigh manieren van nestelingh-verknoopinghen.

Mantus.

134. Wel de vrouw is een ervaren vrouw gheweest in de kunst, en sy en heeft dat niet alleen gheseydt, maer oock dat men wel maken kan, dat de menschelijcke watergangen ontstelt worden, ’t welck sy vernaghelen heeten, daer van veele sterven moeten. Alle welcke dinghen gheschieden door zeghenen en woorden, en sulcke woorden diemen niet verstaen en kan, soo dat een Spanjaert, noch Italiaen, noch Fransman, noch Grieck, noch Hebreer, noch geen Natien en souden verstaen. En sy seyde oock dat het niet alleens en was, van wat leer en van wat coleur dat de nestelingh was. Ende dat ghy meynen soudt, dat het beuselen zijn, de geestelijcke mannen hebben in de gheestelijcke rechten, veel van sulcke dinghen gheschreven, van die ghene die door Tooverye ontmant worden. Ende in ’t landt Poictou is dat seer ghemeyn. Want in ’t jaer 1560 wierdt den Rechter tot Niort aenghegheven van een jonge Bruyt, die hare gheburinne des halven beklaeght heeft, dat sy haren Bruydegom den nestel verknoopt hadde, en uyt die oorsaeck sijn Bruydt niet en konde na haren sin dienen, welcken Rechter haer in eenen duysteren Tooren geset heeft, ende haer ghedreyght haer leven langh uyt dese gevanckenis niet te laten, ten ware, dat sy den verknoopten Bruydegom ontbonden hadde, uyt welcke oorsaeck naer twee daghen sy die jonghe echte luyden ontboden heeft, dat sy weder by malkander souden slapen. Doen nu den Rechter vernam dat den verknoopten bandt was ontbonden, hadde hy de vrouw weder vry uyt ghelaten.

Eusebius.

135. Bodijns Waerdinne is ervaren in yemandt leughenen wijs te maken, en by hem al te licht ghelooft. Daer komen weynigh luyden tot den Echten staet die van niemant noch benijt noch beklaeght en worden. Indien het waerachtigh was, ’t ghene Bodijns Waerdinne hem vertelt heeft, den welstant der Echt soude geheel aen sulcke kackaeyen hangen. Indien sy de gemoeden en genegentheden van man en wijf, door knoopen en ontknoopen van nestelingen konden gaende maken, daer is hier en daer eenen sotten quidam, die niet achter de Doctoors in de Medicijnen loopen en soude: maer by de nestelverknoopster, die welck oock woorden ghebruyckt om haer voornemen by sulcke dooren of doonen schijn te gheven. Maer onverstandighe woorden seydt Bodijn die geen tael en zijn. Meynt Bodijn dat de Duyvel een tael verstaet dat gheen tael en is; en veel licht een tael die den spreecker self niet en verstaet. Indien dit waerachtigh is, de Duyvel soude een kenner des ghemoedts zijn, want door de tael werden de ghedachten des ghemoedts geopenbaert: Met wat redenen konnen dese tegenredelijcke redenen gelooft werden? Dat de Gheestelijcke rechten, veel van sulcke materie gheschreven hebben, en past de Gheestelijcke persoonen soo wel niet: Want volgens hare Professie en konnen sy niet seer ervaren zijn, hoewel sy dat Rechter-ampt, als daer questie valt haer meest aentrecken. Dat sy seggen, dat het door den Duyvel ghewrocht wordt, ick wil haer dat toegheven, als tusschen Echte luyden haet, en volgens dien afgunst wast, dat is Duyvels genoegh, en uyt de quade gheneghentheydt die sy dan verkrijghen, machmen wel segghen dat sy beseten zijn, ghelijck men uyt veel houwelijcken, door quade toevallen siet ghebeuren. Maer dat die oorsaken souden gheschie-

den ergens door een oudt wijf of yemant anders in eenen hoeck van de Kerck zijnde, de nestelingh soude verknoopen terwijle de Priester de Benedictij des Huwelijcks spreeckt, ende daer door genegentheden of ongenegentheden gewrocht worden, zijn Euangelien uyt de spinrocken getrocken, ende Bodijn op sijnen arm ghespelt. De Bruydt in de stadt Niort in Poictou is al te haestigh gheweest, en op dien dans beter ervaren als haren Bruydegom was: ’t was een belacchelijcke sottigheydt, dat sy het van het oude Wijf door dwanck van den Rechter wilde hebben, dat haer haren Bruydegom schuldigh was: ende ’t was voor de oude Vrouw goet dat hy haer in twee daghen soo wel betaelde, ende den Rechter haer met vreden liet gaen, alsoo die haestige Bruyt soo wel betaelt wierdt. Dat een mensche gehindert wordt in sijn watermaken, is ghelooflijck, dat gheschiedt sonderlinghe als boose ende onwetende menschen haer met de Medicijnen generen, en de krachten van het ghene sy gheven, niet en kennen; ende yemant bedorven hebbende, sullen ’t met geen knoopen van nestelingen, noch verstandige noch onverstandige woorden te rechte helpen.

Mantus.

136. My dunckt ghy soudt daer licht mede spotten, ick segghe daer sy achter komen, dat sy daer qualijck aen zijn.

Eusebius.

137. Ick segghe u dat de Vrouwen daer qualijck aen zijn, die aengheticht worden met sulcke onmogelijcke dingen, daer sy licht geen gedachten toe gehadt en hebben. En sulcke klap komt meest voort van onkuysche menschen, uytghehekelde Hoereerders en ritsige Hoeren, die haer wellusten noyt zadt en zijn, en laten noyt de nature in redelijckheydt ru-

sten, en als sy haer vuyle wellusten aen haers gelijcke niet ghenoegh en konnen doen, dan is de Nestelingh verknoopt.

Mantus.

138. Vaert wel Eusebius, al wat men u seydt ghy en wilt het niet gelooven. Ghy seght datter Toovenaers ende Tooveressen zijn, maer het ghene sy doen dat sy het niet door den Duyvel, maer door haer eygen quaedtheydt doen.

Eusebius.

139. Dat is waer Mantus, want haren boosen gheest en wille, sy met des Duyvels gheest en wille ghemeyn maecken: wiens boosen gheest naer haer quade gheneghentheydt sy volghen, ’t welck niet de vrouwen zijn, die met de onmoghelijcke dinghen aengheticht worden, maer de gheene die het haer aentichten, ghelijck ick overvloedigh sal doen blijcken gheschiedt te zijn. Daer zijn veelderhande conditien of gheneghentheden in den Mensche: Het zy dat sy in haer wassen door opvoedinge van spijse die sy ghebruycken, of door toegeven van geyle lusten, ’t welck in vleeschelijcke Menschen ondeughdelijcke gheneghentheydt baert. Hier siet men in de Lichamen groote verscheydenheydt, en den eenen draeght dat pack veel ghemackelijcker als den anderen, jae den eenen sal met lust sijnen lust volgen, en den anderen sal klagen dat Satanas Bode hem den vuysten geslagen heeft, ende den derden sal na Dr. Kackadores loopen om hem couragieus te maecken. Den eenen sal vroegh heet gebakert zijn, den anderen sal later t’huys komen, en vroegh genoegh binnen geraken. Sien wy dat niet in die Landen, daer veel staten van Menschen professie doen van reynigheyt, en hoe qualijck dat soodanighe volghens haer belofte reynelijck konnen leven: schuylt dit gebreck niet

in mans en vrouws persoonen. Hoe veel dulle Bagijnen wordender ghevonden, en onkuysche Monnicken, (de goede niet te naer ghesprooken) ick roepe tot ghetuyghe al de ghene die by sulck volck verkeert hebben. Wat verscheydenheydt van gaven, ende ghebruyck van gaven dat onder de menschen in zwangh is: Wiens onmatigheydt altijdt met het Houwelijck kan ghetemt worden. Dat Bodijn ende sijns ghelijcke rasebollen, dat eenighe vrouwen toeschrijft, die hy nestelverknoopsters noemt, is van hem een onverstandighe sotternye, zijnde een sustenuwe van sotte menschen, niet waerdigh onder wijse ghetelt te worden.

Mantus.

140. Eusebius, ghy en hebt onder dat volck niet verkeert, en ick hoor ’t wel dat ghy het daerom niet en ghelooft, ghy soudt het moeten sien. En hier te lande en kanmen u daer niet aen helpen, want de Tooveressen en hebben hier gheen kracht om dat men aen hare wercken niet en ghelooft, (gelijck Bodijn in sijn Demonomania aenteykent.

Eusebius.

141. Indien Mantus yet waerlijckx geseydt hadde, dit en ghelijckt niet soo wel als een leugen. Want indien de kracht van de betooveringhe voortkomt uyt het gheloove of ongheloove van de ghene die beschadight wordt, soo en is het misval niemandt te wijten dan den ghenen die haer sulcke macht geeft, ’t zy met sijn lichtgeloovigheydt, ’t welck verkeerde, en onredelijcke imaginatien baert, en in sommighe lichamen sotternye; en volghens dien niemandt te wijten als hem selven, die hem alsoo laet betooveren van Landtloopsters, Scheucken, Vaghebonden, onder de name van meesters tegen de Tooverye.

Tymon.

142. Eusebius, my ghedenckt seer wel dat eenen Mr. Willem Arentsen van Velsen, hem geneerde met bedriegelijck meesteren, en medecijnen te geven, daer was veel te doen, en groote opspraeck, ende ten laetsten quam al het bedrogh qublijckelijck aen den dag, want sijn Patienten en hy stonden schandelijck ten toone, ten aensien van veel Menschen.

Eusebius.

143. Hy quam daer gracelijck af, door voorbidden van sijn eerlijcke Vrienden, ende andere naemhaftige Persoonen, anders soude hy (Jan van Goch) licht gevoelijcke straffe hebben moeten lijden.

Tymon.

144. Het gedenckt my wel dat hy veynsde groote ellende in sijn Huys onder sijne Kinderen te hebben, want soo hy seyde, twee van sijn Dochters betoovert waren. Ick sagh doenmaels de quellingh met vreese aen, ende daer naer seyde men dat hem groote gratie gheschiede, dat hy niet een subject van Meester Gerrit en wierdt: weet ghy daer af? dat wilde ick wel hooren?

Eusebius.

145. Al de boose practijcken, die den selven van Goch dede, met kennisse van sijn Vrouw, ende tot onderwijs van sijn beyde Kinderen, onsen tijdte soude ons te kort vallen.

Tymon.

146. Daer was doen ter tijdt buyten de Houtpoort sulcken twist onder de Ghebuyren. Want eenighe Vrienden van de ghene die daer in de Buyrt woonden, wierden beschuldight, voornamentlijck twee Vrouwen, die ick beyde wel ghekent hebbe. Ick sagh de betooverde dingen doen, ick meynde dat daer de Duyvel mede speelde.

Eusebius.

147. Dat is oock waer Tymon, want Jan van Gochs geest, met sijn Dochter, waren geweldigh ingegeest, van den bedriegelijcken geest des Duyvels, die sy met practijcke van haer eygen geest ende wille uytwrochten, en waer in sy te kort quamen, daer gebruyckten sy toe den boosen geest en wille, van eenen Mr. Willem Arentsen van Velzen, Paerde-meester, met veelderley boose practijcken, om onschuldighe Menschen in ’t lijden te brengen. Maer door het goet beleyt van de E. Heeren Burgermeesteren, wierdt het publijckelijck aen den dagh gebracht.

Tymon.

148. Wel wat weet ghy dat? ende wat bescheydt hebt ghy daer af?

Eusebius.

149. Door dien dat Jan van Goch seyde dat sijn Kinderen betoovert waren, so ginck een yegelijck die aen hem eenige kennisse hadde, hem besoecken, door de vreemde actien die daer gheschieden. Derhalven wast my met seecker goet vrient (van Jan van Gochs groote kennisse) toeghelaten (soo hy my wilde wijs maecken) die ellende te sien. Daer komende, was den 30 Maert 1635. Ick vont daer eenige Vrouwluyden ten sijnen Huyse, de Dochter dede haer best om de betooveringhe een schijn te geven, soo sy meynde, dat betooveringe behoorde te wesen, met kruypen op de vloer, veynsende niet te konnen gaen noch staen, met gekromde handen, haer hooft omdraeijende, soo sy best mocht, ende haer oogen sluytende: Teghen een yeghelijck segghende, dat drie Vrouwluyden, Tooveressen zijnde, dat haer aen deden.

Tymon.

150. Dat most wel ysselijck staen, voor de ghene die niet beter en wisten.

Eusebius.

151. Dat is waer Tymon, want onder het ghemeyne volck, hadde een yeghelijck sijn oordeel. De een wilde met de drie Vrouwen naer het water, om te sien of sy souden drijven; de ander wilden dat men de Dochter van haer soude doen zeghenen: sommige waren seer gram op de gene die de betooverde dochter seyde de Tooveressen te wesen, en met medelijden over de betooverde ontsteken zijnde: de andere wilde naer de Magistraet, om de Tooveressen te beklagen: soo hadde elck sijn opinie. Seecker Persoon van Jan van Goch ghenoot zijnde, nam sijnen vriendt mede, om dit spectakel te aenschouwen: sagh seer gaeuw lettende: scheyde van daer niet veel min als al lachende. Van eenighe gevolght ende gevraeght zijnde, wat hem van de Tooverye dochte, gaf openhertigh tot antwoorde, dat het niet anders dat boosheydt was, ende dat sy Betooverde het wel konde laten, indien sy het wilde laten, ende dat de betooveringe hervloeyde uyt haren boose wille.

Tymon.

152. Ick en hadde dat niet durven seggen, want sy ginck te veerdigh met haer saken om.

Eusebius.

153. Haer Vader was practicabel ghenoegh, soo hy meynde, ende de Dochter op de maniere van de Tooverkunst wel onderwesen.

Tymon.

154. Maer wat was de oorsaeck dat sy de drie Vrouwen daer mede belaste, sy mosten eenigh vermoeden op haer hebben, of eenige reden waerom sy haer dat aenseyden.

Eusebius.

155. Dat was pure boosheydt, bedeckt met valsheyt, gelijck de Tooverye altijdt is. Want Jan van

Goch en sijn Dochter wisten wel dat haren aenslagh (om reden) by haer gepractiseert was. En om haer vuyl te bedecken, oock met schijn op haer voordeel lettende, om den ghemeynen man te blindthocken. Een van de drie vrouwen van hem en sijn Dochter beschuldight Roomsch Catholijck zijnde, quam met haer ghebuuren van Gochs betooverde Dochter besoecken, en op haer maniere haer troostende, seyde van Goch dat sijn Dochter betoovert was; waer op dat de onnosele seyde, dat sy daer twee gebeden voor konde doen, die precijs hielpen. Jan van Goch hem ghelatende dat het hem aengenaem soude wesen, by aldien sy die over sijn Dochter lesen wilde, als haer die termijnen van betooveringhe aenquamen; waer toe haer die onnoosele vrouw liet gebruycken, meynende self een gewisse remedie tegen van Gochs Tooverye te hebben. Eenighe luyden dat siende, waren verwondert, en de onnoosele meynde dat het een ongemeyn secreet was tegen de Tooverye. Van Goch met sijn Dochter de betooverde ghenoegh ghespeelt hebbende, liet die onnosele halen, en voor sijn Dochter lesen, die seer wel wisten wat haer voornemen was, liet haer dadelijck, soo sy veynsde, door kracht van het leven helpen. Dit verscheyden mael geschiet zijnde, begonde de betooverde te segghen, dat sy een van de drie Kollen was die haer het lijden aen dede.

Tymon.

156. Eusebius, weet ghy wat dat sy badt, daer van Gochs dochter haer mede liet helpen? Ey lieve seght my dat, ick soude dat om reden wel willen weten.

Eusebius.

157. ’t Zijn soodanighe gebeden die de Roomsche Catholijcken gebruycken, ghelijck oock dese devote vrou op haer maniere meynde wel te doen, hebbende

de Heylighen aen haer zijde, ende voornamelijck de drie St. Johans. En daerom seyde sy,

 
St. Jan Baptist,
 
St. Jan Euangelist,
 
St. Jan Guldemont,
 
Maeckt dese mensch gesont

In de naem des Vaders, ende des Soons, ende des Heylighen Gheests, Amen.

En it was het secreet, soo sy meynde, daer sy Jan van Gochs Dochters Tooverye mede ghenas. Maer doen sy verstont dat sy ter dier oorsaecke voor Tooveres, van van Gochs Dochter beschuldight wierdt, verklaerde sy my wat de woorden waren, en haer intentie sie sy daer in hadde, van welcke intentie sy haer liet naderhandt beter onderwijsen.

De tweede vrouw die van haer beschuldigt was, stont het niet te lijden; gingh dien man in de stadt soecken, die geseyt hadde dat het boosheyt was, ende puurlijck uyt haren wille quam. Die beschuldighde by hem komende, seyde dat sy als Tooveres beschuldight was, en schreyde seer bitterlijck, seggende met hooghe woorden, dat sy niet en wist wat tooverye was. Niet te min, sy gheloofde wel dat van Gochs Dochter betoovert was, maer sy en hadde het niet gedaen: En versocht voorder, dat hy haer soude ontschuldighen, met meer diergelijcke klagelijcke redenen, over haer selven en over hare kinderen. Den ontdecker van Jan van Gochs en sijn dochters valscheydt, gaf haer ter antwoorde, dat hy wel en sekerlijck wist, dat sy de Tooveres niet en was: Waer op dat sy met de schoonste woorden badt, dat hy toch wilde letten op haer onnoselheydt, op haer Weduwelijcke staet, ende op haer kinderen. Den Ontdecker beweeght zijnde, beloofde haer haer on-

nooselheydt ende onschult doen blijcken, ende van Gochs en sijn Dochters valscheydt te ontdecken, en blijckelijck daer te doen: waer op dat sy den Ontdecker badt, dat hy voorsichtigh zijn soude, alsoo sy hielt dat sijn Dochter betoovert was: maer sy en hadde het niet gedaen, hoewel het van Goch door sijn Dochter haer aenseyde. Daer op dede de beschuldighde, van Goch roepen voor de Heeren Burgermeesteren, haer beklaghende over van Goch ende sijn Dochter: Ende tot haer behulp nam mede haer Voorstander ende Ontdecker van Tooverye. Jan van Goch die seyde tot sijn onschuldt, dat hy in persoon haer niet misleydt en hadde, maer sijn Dochter in hare passien van betooveringe, leggende buyten verstant en kennisse hadde het gheseydt ten aenhooren van veel menschen, ’t welck hy bekent stondt. De beschuldighde haer beroepende op haer Voorstander: die seyde, dat hy wel kennisse van de saeck hadde, versoeckende dat hy mochte ghehoort werden, het welck de E. Heeren oorloofden die hem vraeghden wat kennisse dat hy van de saeck hadde die alhier in questie was? Waer op dat haer Voorstander seyde met duydelijcke redenen, dat van Gochs Dochter de mijnen van betooveringhe by haer selven maeckte, puurlijck uyt haren wille met verstant beleydt zijnde, soo sy by haer selven meynde dat Tooverye behoorde te wesen, waerom dat sy die met practijcke uytvoerde, en dat sy ’t wel konde laten als sy ’t wilde laten, en datter gheen vrouwen en waren, (in noch buyten Haerlem) die haer dat deden doen: waer op dat een van de E. Heeren Burgermeesteren seyde: Burger, ghy sult dat bewijsen. Belastende van Goch de vrouwe niet te moeyen, noch in gheenderley wijs lastigh te vallen, en heeten haer al te samen naer huys gaen.

Tymon.

158. Eusebius, dien Ontdecker was daer louter aen vast. Indien sijn bewijs gefaciljeert hadde, hy soude daer qualijck aengheweest hebben. Maer hoe liep dat Proces af, want hier most een man gevonden zijn, en volgens het seggen van den Voorstander van de Beschuldighde, waren al de Vrouwen vry van de Tooverye (en beweghelijckheden als Tooverye die daer gheschieden) binnen en buyten Haerlem: Ick bidde u, vertelt de saeck hoe sy af liep.

Eusebius.

159. Jan van Goch wierdt stouter, door dien een der Heeren Burgermeesteren seyde, dat den Voorstander van de Beschuldighde moste bewijsen, het ghene hy ten laste van Jan van Gochs Dochter gheseydt hadde, ende daer noch staende hieldt. Jan van Goch meynende dat hy sijn Tooverye soo wel besteken hadde, dat het den Ontdecker van sijn gemaeckte Tooverye aen bewijs soude ontbreecken, waer over hy (van Goch) hem ettelijcke malen aensprack, hem perssende naer bewijs: Den Ontdecker hem antwoordende, hy soude hem ter ghelegener tijdt bewijs ghenoegh doen. Door dit wachten van bewijs aen hem van Goch te doen, wierdt hy haestigher om bewijs te hebben, hem beklagende van de ellende die hy in sijn huys hadde, en de schande die hem den ontdecker dede, hem dreyghende voor Burghermeesteren te roepen, en hem sijn bewijs daer te doen doen. Den Ontdecker gheliet hem dat wel ghevallen, en beloofde hem (present getuygen) Jan van Goch en sijn Dochter niet te sullen ontwijcken: ende uyt die oorsaeck daeghde Jan van Goch, den Ontdecker van sijn Tooverye voor de E. Heeren Burgermeesteren.

Tymon.

160. Wel hoe liep het met de Ontdecker af? Het was om een van drien achter af geleyt te werden.

Eusebius.

161. Den Ontdecker hadde het goedt te waghen, want hy hadde de saeck ghewis en vast, soo vast, of hy hem in een schroef ghehadt hadde. Jan van Goch quam met drie Ghetuygen, van de ellende die hy in sijn Kinderen hadde, klagen. Vertoonende met redenen, de wonderlijckheydt der Tooverye, die sijn Kinderen te lijden hadden. Versoeckende by de E. Heeren, de blame en schande van seecker Persoon, hem aenghedaen te zijn, te willen keeren, die seyde dat het sijn Dochters valscheydt was, en dat sy het wel konde laten, als sy het wilde laten, en dat hy hem stelde als een voorstander van de Vrouw, die sijn Dochter van haer selven zijnde (in de passien van betooveringhe) beschuldighde, beriep hem voorder op de getuyghen die hem dat hadden hooren seggen. Waer op de Heeren de Ghetuygen vraeghden, of het alsoo was, die elck hooft voor hooft seyden, jae het was alsoo: waer op een der E. Heeren Burgermeesteren de Ghetuygen hervraeghde, seggende, sy ghetuyghen noch eenmael hooft voor hooft, dat den Ontdecker, daer tegenwoordigh zijnde, dat geseydt hadde, dat het niet dan valscheydt was, ende dat sy het wel konde laten als sy het wilde laten. Den Burgermeester hem keerende tot de Voorstander van de Beschuldighde, en ontdecker van Jan van Gochs boosheydt, vraeghde hem, wat hy daer toe seyde, die gaf voor antwoorde, dat de Ghetuygen de waerheydt geseydt hadden, ende dat hy ’t selve staende hielt, ende voor haer bereydt was met reden te bewijsen. De Heeren hielden de hoofden t’samen, ende een der Heeren Burgermeesteren seyde, Nu en sal ons dees Tooverye niet ontsnappen: gebiedende Jan van Goch ende sijne Ghetuygen van de kamer te gaen, ende de Voorstander van de Vrouw

by haer te blijven, gebiedende aen hem reden te gheven van het ghene hy tegen van Goch ende sijn Dochter seyde, vragende hem, of hy hielt dat van Goch selve oock kennisse van de valscheydt hadde, waer op dat den Ontdecker antwoorde, dat hy dat liet aen het ondersoeck der E. Heeren Burgermeesteren, hielt hem alleenlijck aen de Tooverye van Jan van Gochs Dochter uytgewrocht. Gheeft dan reden, seyde de Burgermeester, van het gene ghy staende houdt. Doen gaf den Ontdecker haer over eenighe Bladen Papier, gheschreven vol Acten van Tooveryen, die de Dochter veynsde door kracht van drie Vrouwen te moeten lijden. Den Secretarius die een gedeelte ghelesen hebbende, brack den Burgermeester het af, en vraeghde den Ontdecker, of hy het gene dat hy daer aengheteeckent hadde, ’t selve ghehoort ende ghesien hadde? ende of hy dat met ghetuygen wel by Attestatien soude vast maecken? Waer op den Ontdecker jae antwoorde. Den Burghermeester hem ghebiedende, dat hy, was ’t moghelijck, in acht daghen ’t selve soude ghereedt maecken, wijsende hem een Notaris die hy daer toe soude ghebruycken sonder sijne kosten, ende al wat hem goedt dochte, raeckende de materie van Jan van Gochs Dochters Tooverye soude oock daer in vervanghen zijn. Den Ontdecker beloovende de E. Heeren te ghehoorsamen, versochte 14. daghen, ’t welck den Burgermeester bewillighde. Belastende den Ontdecker naer Huys te gaen, ende te zwijghen, ende niemandt ghemeen te maecken, wat daer ghepasseert was. Oock Jan van Goch weder by haer roepende, belasten hem insgelijcks naer Huys te gaen, ende hem te draghen naer behooren.

Tymon.

162. Den Ontdecker moste wel vaste redenen hebben, waer op hy hem fondeerde.

Eusebius.

163. Sonder faute seer vaste redenen, ja soo vast. Naer dat hy de E. Heeren die Attestatien overghelevert hadde, bleeck het haer soo klaer, dat sy den Ontdecker niet meer en behoefden, en raeckten aen het secreet van al van Gochs en sijn Dochters Tooveryen, en de Heeren saghen voor haer ooghen hoe het in sijn werck gingh.

Tymon.

164. Wel hoe dede sy dat, ick meynde dat de Tooveryen gheen kracht in Heeren slooten en hadden?

Eusebius.

165. Dat is waer Tymon, want haer bedrogh liet en moeste sy daer laten sien, ghelijck sy voor de Burghers ghedaen hadde. Den Heer Officier wilde volghens de Attestatien oock sulcke mijnen van Tooveryen sien, waer van sy haer ten eersten excuseerde, segghende dat sy van de quellinghe nu ontslaghen was. Den Heer Officier en liet hem soo niet te vreden stellen, ende seyde teghen haer dat hy verseeckert was, dat sy wel konde als sy wilde: Haer dreyghende meerder ernst te sullen ghebruycken. Een Magistraets persoon, vermaende haer den Officier te ghehoorssamen, want sy waren verseeckert dat sy konde als sy maer en wilde. Sy siende dat het ernst was, quam tot kennisse van soodanighe actien die sy meynde dat een betooverde Dochter te doen behoorde, het welck de Heeren van haer begheerden te sien, die sy dadelijck uytvoerde, met sulcke mijnen dat de Heeren met verwonderinghe toe saghen, die sy daer dede, met wringhen van handen, ende buyghen van vingheren, kruyssen van beenen, met ontstellingh van



illustratie

haer ghesicht, het selve seer leelijck verdraeyende, gelijck sommighe menschen doen die met een sware vallende sieckte besocht worden; somtijdts sluytende haer ooghen, ende legghende alsoo met de gheboghen leden als van haer selven, alle welcke passien, sy seyde te moeten lijden van drie vrouwen, die sy als Tooveressen beschuldighde, ’t welck den Heer Officier op diversche manieren, volghens de Attestatien daer van in sijn handen zijnde, haer daer dede doen, in presentie van veel Magistraets persoonen. Dit alsoo voor haer ghepasseert zijnde: Haer vraghende, waer van daen dat de haken, ooghen ende spellen quamen, die sy in presentie van naemhaftige burghers overghegheven hadde, willende daer van oock het secreet weten. Sy siende en hoorende dat den Heer Officier van alles bescheydt hadde, bekende dat eenen Meester Willem van Velsen Paerdemeester, haer eenen braeckdranck geordineert hadde, daer haer Vader die voorseyde specien in ghemenght heeft, en door kracht van den braeckdranck dan soude uytwerpen: Welcken aenslagh ghepractiseert was, by haer Vader, ende den voorseyden Meester Willem van Velsen. Maer alsoo sy wiste wat stoffen dat in den dranck ghemenght waren, stont het ghemoedt daer teghen, ende wilde den dranck met de specien (vooren ghemelt) niet innemen. Maer haer Vader beweeghde haer den dranck sonder de specien in te nemen, ’t welck sy dede, verberghende de haecken, ooghen en spellen, ende eenighe Twijndraen met Vlas ghemenght tusschen haer kavels en wanghen. Als nu den braeckdranck haer maghe begonde om te roeren ende wederom daer uyt wilde, liet sy den dranck, met de voorseyde specien gemenght, uyt loopen, in presentie van Doctor Plas, en Andries Verwers, en andere persoonen. Dit was haer confessie, ende ten deele

de E. Heeren voor hare ooghen gebleecken, waer over den voorseyden Mr. Willem ingehaelt wierdt. Die siende en hoorende dat de saeck ontdeckt was, badt den Heer Officier en de Magistraet om vergiffenis.

Tymon.

166. Wel dat liep voor Jan van Goch en sijn Dochter slecht af. Ick hebbe wel hooren segghen dat de Tooveressen in Heeren slooten gheen macht en hebben, maer het en quam my niet in den sin dat sulcke boose aenslagen ghebeuren souden. Wel hoe liep de saeck met de Vader af, alsoo de Heeren Burgermeesteren aen den Ontdecker vraeghden, of hy seggen wilde, dat Jan van Goch kennisse hadde van de Tooveryen, ’t welck den Ontdecker hem niet aen en trock, maer liet dat by het ondersoeck der Heeren Burgermeesteren.

Eusebius.

167. Tymon, den Heer Officier merckte wel waer de saeck heen wilde, vraeghde met straffe woorden wie haer sulcke dingen gheleert hadde, ’t welck sy niet dadelijck seggen en wilde. Doen anwoorde den Heer Officier hem selven, jae ick weet het wel, u Moeder heeft die kunsten u geleert, op welcke reden sy haer Moeder verontschuldigde en seyde, dat haer Vader haer dat gheleert en daer toe gheraden en beweeght hadde, met kennisse van haer Moeder. Gelijck oock haer suster Hesterken (naer haer jaren) in die guyterye wel onderwesen was. De E. Heeren van den Gerechte genoech van de Tooverye onderrecht zijnde, deden de Dochter wech leyden, om de Moeder op de saeck te verhooren: Sy voor de Magistraet komende, sprack haer den Officier aen op het stuck van haer Dochters mijnen als Tooverye, die welcke terstont wel merckte dat de heele saeck ontdeckt was, viel aen haer selven te ontschuldigen,

en bekende dat haren Man de oorsaeck daer af was, en dat het haer leedt was: Seggende, haren man gewaerschouwt te hebben, en meer diergelijcke redenen, daer sy haer selven mede verontschuldighde, soo sy best mochte. Den Officier dede op die belijdenisse haer vertrecken, en haren man Jan van Goch halen, die hem voorleyde de confessie van sijn Dochter en sijn Huysvrouwe; En met eenen de belijdenisse van Mr. Willem van Velsen. En naer eenighe stribbelinge, bekende hy ’t selve de waerheydt te wesen: Versoeckende gratie, die hem ten aensien van sijn deughdelijcke vrienden, en voorbidders ghedaen wierdt, en alsoo hadde de Tooverye een eynde.

Tymon.

168. Zijn dat Tooversiecken, het mocht dat ick niet seggen en wil. Daer zijn Autheurs die van Tooversieckten gheschreven hebben, het is te ghelooven, datter sulcke guyteryen onder geloopen hebben, om den onnooselen te bedriegen, en in sommige om ghewins wille.

Eusebius.

169. De boosheyt is soo groot in boose menschen, dat men het nauwelijck ghelooven en soude, indien men het niet by ervarentheydt bevonden en hadde. Als Jan van Gochs Dochter in ’t gheruchte by alle man was dat sy betoovert was, de een wilde dit, de ander dat, tegen de Tooverye gedaen hebben. Onder andere warender die wilde men soude de beschuldighde de Dochter doen zegenen. Dat begheerde Jan van Goch seer ernstelijck, dit weygerde een van de drie vrouwen (namentlijck) de ghene die voort haer Bedtstede, als sy in de betooveringe lagh, voor haer ghebeden hadde. Het domme volck, en die haer ongunstigh waren, vertrouwden dat de Tooveres te wesen vermidts sy het weygherde, eenighe deugh-

delijcke woorden tot haer te spreecken: Sy quam soo verre, dat sy met haren Ontdecker haer gingh beraden, die haer wel ernstelijck waerschoude, segghende teghen haer, indien ghy haer zeghent, Jan van Goch en sijn Dochter hebben de Tooverye in haer macht ende wille, en als sy uwen zeghen hooren, soo sullen sy van haer bedriegerye, en ghenoeghsamen Tooverye afstaen, ende dan sult ghy qualijck voor het onwetende volck te ontschuldighen zijn. Daer zijn luyden die het my raden, antwoorde sy: Ick ontradet u antwoorde den Ontdecker, om redenen die my daer toe beweghen, ende daer mede gingh die onnoosele in die qualite naer huys toe.

Tymon.

170. Wel indien Jan van Goch, ende sijn Dochter dat in haren sin hadden, soo ontviel haer voornemen gheweldigh.

Eusebius.

171. Sy versinden eenen nieuwen Tooverschen aenslagh, met raet en hulpe van andere Toovermeesters, ’t welck ghemeynlijck Vagebonden en Lantloopers zijn, en begroeven yet onder den drempel, of staecken het bezijden den stijl van de deur van het huys, wesende van sulcken kracht (soo sy voorgaven) dat de Tooveressen daer niet en konden komen. Waer door dat eenige Kackaeyen, om te toonen dat sy gheen Tooveressen en waren, en uyt en in de deur ginghen, om te bewijsen, dat sy vry waren van Jan van Gochs, ende sijn Dochters Tooverye. Ja dat meer is, sy ginghen het de beschuldighde aenseggen, die by haer selven bevondt dat sy daer sonder eenigh belet wel gaen konde.

Dies quam sy met haer man op dat stuck haer by den Ontdecker van de Tooverye beraden, wat sy daer in doen soude. Den Ontdecker riet haer seer

ernstelijck, dat sy daer niet gaen en soude, om geenderley oorsaken: Seggende, indien sy u daer krijgen, sy sullen u met gheweldt doen zeghenen, ende dan sullen sy van haer Toovery afstaen, want sy die in haren wille hebben. Ende siet ghy noch niet dat sy die met practijcke uytvoeren? Hier door lieten sy haer wederom geseggen, en gaven Godt, en den tijdt, en de Overheydt de saeck op.

Tymon.

172. Wel hoe liep het in het eynde, met al de bedriegerye en gemaeckte en openbare Tooverye ende valscheydt af?

Eusebius.

173. De E. Heeren van den Gherechte van alles wel geinformeert zijnde, hebben teghens hem Sententie doen pronunceren, waer van den inhout was als volght:

 

ALsoo Jan Jansz. van Goch (Smalwercker) gheboortigh van Haerlem, ende Marritjen Huyberts sijne Huys-vrouwe, woonachtigh buyten de groote Hout-poort, binnen deser stadts vryheydt. Hen niet ontsien hebben, maer met haerluyder wille, weten, ende consent, toeghestaen hebben, dat Marritjen Jans, haerluyder Dochter, nu oudt ontrent veertien jaren, en haer kindt genaemt Hesterken, oudt ontrent acht jaren, haerluyder sekeren langen tijdt met kruypen langhs de vloer, wringhen van handen, kruyssen van beenen, midtsgaders met verdraeyen van oogen ende ghesicht, voor eenen yeghelijcken vertoont ende ghedraghen hadden, als of de selve met een sware passie beladen hadde gheweest. Ende insonderheydt, de voornoemde Marritjen Jans, ende dat de voornoemde Jan Jansz. boven dien de selve sijne kinderen, tot het voorschreven doen en quaet aenstellen, ghepersuadeert, gheraden, ende gheinstrueert heeft

ghehadt, op hope van tijdelijck ghewin, daer door te bekomen en te ghenieten. Ende ’t ghene noch ergher is, dat hy sich heeft laten verluyden dat de selve sijne Kinderen betoovert waren; daer toe hy oock seeckere Persoonen heeft laten met namen nomineeren, tot ghenesinghe van welcke qualen; de voornoemde Jan Jansen ghevanghen, pro forma, gebruyckte de hulpe van eenen Meester Willem van Velsen; Paerde-meester, sijne mede-ghevangen, die de voorschreven Kinderen, ende bysonder de voorschreven Maritjen Jans, verscheyden Drancken ghemenght met tastelijcke dinghen ende anders ingegeven heeft, omme ’t voorschreven quade ghepractiseerde werck, daer door noch meerder schijn van Tooverye te gheven, breeder blijckende by de Confessie van den voorschreven Jan Jansen van Goch, ende Maritjen Jans sijne Dochter: wesende saecken van quaden ghevolghe, in een Landt daer Justitie vigeert niet tollerabel, maer strafbaer, andere dierghelijcke quade Bedriegers ende Bedrieghsters ten exempele. SOO IST; Dat den Heeren van den Gerechte deser Stadt Haerlem: Hebbende ghehoort den crimineelen eysch ende conclusie, van Mijn E. Heere den Schout Cornelis van Teylinghen, uyt den Naem ende van weghen de Hooghe Overheydt, ende Graeflijckheydt van Hollandt, Zeelandt, ende Vrieslandt, teghen den voorschreven ghevanghen gedaen ende ghenomen, mede daer teghens ghehoort hunne defencie, ghesien de confessie, stucken ende informatien by den voorschreven Heere Schout ghe-exhibeert, doende recht, in den Name, ende van weghen als boven op ’t ghene hen ghebleecken is, ende heeft moghen moveeren, beyde de voorschreven ghevangenen, ende elcks van hen uyt saecke voorschreven, ghecondemneert hebben, ende condemneren mits desen, openbaerlijcken gheschavotteert te werden, hen bannende voorts

uyt de stadt Haerlem, en de Vrydom van dien, mitsgaders de Jurisdictien van Rijnlandt ende Kennemerlandt, den tijdt van twintigh eerstkomende ende achter een volgende jaren te ruymen de Stadt ende Vrydomme binnen drie dagen naer haer relaxatie, en d’ andere Jurisdictie drie daghen daer aen volghende, sonder middeler tijdt daer weder binnen te komen, op poene van openbare geesselinghe; haer mede condemneerende inde kosten van hare gevangenisse ende missen van Justitie, ontsegghende den Heere Schout sijnen vorderen eysch ende conclusie, in desen ghedaen ende ghenomen. Actum ende ghepronuncieert, ter puye van den Raedthuyse metten klocke den dertienden Junij xvj. hondert vijf en dertigh, present den Heeren van den Gherechte, ende was gheonderteyckent

W. Croesen.

Eusebius.

174. Siet daer hebt ghy de klare en naeckte ontdeckinge van de Tooverye van Jan van Goch met weten en kennisse van sijn vrouw uytgewrocht, ghelijck als hier uyt hare Sententie blijckende is.

Tymon.

175. Ick bidde u, laet ons oock de Sententie van sijn Dochter sien, te meer om dat in dien tijdt daer soo veele van te segghen was. Van de ander dinghen die sommige wilden in ’t werck gestelt hebben, sullen wy daer naer wel spreecken.

Eusebius.

176. Om u daer in te ghelieven sal ick de moeyte nemen, ende u mede deelen het ghene ick daer onder mijne papieren van hebbe. Hoort dan toe, hare Sententie luydt van woorde te woorde aldus:

ALsoo Maritjen Jans, de Dochter van Jan Jansz. van Goch Smalwercker, ende Maritjen Huyberts, oudt xiiij. jaren, soo sy seydt, jeghenwoordigh ghevanghen, vrywillighlijck en buyten pijne en bande geconfesseert ende beleden heeft, dat sy door raet, persuatie ofte bewegen van haer voorsz. Vader, ende met weten van haer voorsz. Moeder, den tijt van ontrent een half jaer, tot menighmalen, so nu so dan, ten aensien van eenen yeghelijcken, de mynen ofte manieren ghemaeckt heeft, met kruypen over de vloer, wringhen van handen, buygen van vingeren, kruycen van beenen, midtsgaders van verdraeyen haerder ooghen ende gesichte, als of sy betoovert ware geweest, wijsende somtijdts mette vingher, daer by segghende: daer staen de drie Tooveressen, de Capiteyn staet in ’t midden, en dierghelijcke onverspreeckelijcke quade practijcken meer; gebruyckende oock ondertusschen verscheyden drancken met dicke spetien daer inne gemenght, ende anders, die sy van eenen Mr. Willem Arentsz. van Velzen, Paerde-meester, haer mede-gevangen, ontvinck, gebruyckte ende in ’t werck stelde, omme hare genoemde betooveringhe (soo ’t heete) te verdrijven, waer af sy het dunne indrinckende ende het dicke daer naer weder uytbrakende, breeder blijckende by de Confessie vande voorsz. ghevangene, ende ten deele den Heeren vanden Gherechte by haer eyghen factie vertoont, ende op haer examen ghebleken is, wesende saecken van quaden ghevolghe, in een Landt daer Justitie vigeert niet tollerabel, maer strafbaer, andere dierghelijcke quade bedrieghsters ten exempele. SOO IST, dat den Heeren van den Gherechte ghehoort den Criminelen eysch ende conclusie van mijn E. Heeren den Schout Cornelis van Teylingen, uyt den name en van weghen de hooghe Overigheydt ende Graeffelijckheydt van Hollandt, Zeelandt ende Vrieslandt, tegens de voorsz. ghevan-

ghene ghedaen, ende ghenomen, mede daer teghens ghehoort hare defentie, ghesien de Confessie ende anders tot laste van de voorschreven ghevangene geproduceert: doende recht in den name en van wegen als boven, op ’t ghene hen ghebleken is, en heeft moghen moveren de voornoemde ghevanghene, uyt sake voorschreven ghecondemneert hebben ende condemneeren midtsdesen, openbaerlijck gheschavotteert te werden, haer bannende voorts uyt de stadt Haerlem de vrydomme van dien, midtsgaders de Jurisdictien van Rijnlandt en Kennemerlandt, den tijt van twintigh eerst-komende ende achter-een-volgende Jaren te ruymen de Stadt ende de vrydomme binnen drie dagen naer haer relaxatie, ende d’ander Jurisdictien drie dagen daer na, sonder middeler tijdt daer weder binnen te komen, op pene van openbare geesselinge; haer mede condemnerende in de kosten van hare ghevangenisse, ende mijsen van Justitie, ontseggende den Heere Schout sijnen vorderen eysch, ende conclusie, in desen ghedaen ende ghenomen. Actum ende ghepronuncieert ter puye van den Raedthuyse met den klocke den derthienden Junij 1635. Presenten den Heeren van den Gerechte, ende was onderteeckent.

 

In kennisse van my,

 

W. Croesen.

Tymon.

178. Het is in Duytschlandt by naest een ghemeyn ghebruyck, sonderlingh in Westphalen ende in die Landen daer om her gelegen, dat men de Vrouwen, die in ’t gheruchte komen Tooveressen te zijn, welcke gheruchten als sy ghemeen worden, een vaste presumtie maken dat sy schuldigh zijn aen Tooverye, maer alsoo presumtie nimmermeer geen be-

wijs zijn en kan, soo heeftmen als ten overvloedt, en om de saeck ghewis te nemen, haer op het water geworpen, en de gene die dan drijven, dat zijn ghewis en onwederspreeckelijck Tooveressen, ghelijck Mantus my dickwils vertelt heeft. Want als sy het verbont met den Duyvel aenghegaen hebben, seydt Mantus, dat sy wel de helft lichter worden als te vooren. Ende uyt die oorsaeck naer proportie van haer lichaem veel lichter zijn, ende teghen haren danck moeten drijven. Welcke opinie in Duytslandt soo ghemeyn is dat men daer niet en mach teghen segghen.

Eusebius.

179. Wel Tymon, dat is een groot onverstant of boosheydt van de gene versiert die niet veel min als Toovenaers en zijn, wat het vrouwelijck gheslachte aengaet, daer en is van tien niet een andere, of sy sullen allegaer drijven, op sulcke maniere gebonden gelijck men in Westphalen de Tooveressen bint, dat is den Duym van de rechter handt aen den toon van de slincker voet, ende soo ter contrarie, den duym van de slincker handt aen den grooten toon van de rechter voet, door welck binden haer lichaem een holligheydt krijght bequamer tot driftigheydt als te vooren, het is een groote tyrannye waer mede men dat arme gheslachte belast, ende het ghene haer van den Schepper der natuure, in de natuure ghegheven is, haer tot misdaet rekent, ende als een teycken aenseydt teghen de Goddelijckheydt misdaen te hebben, ’t welck puur valsch is. Want de lichaemen der vrouwen hebben die eyghenschap, dat sy veel lichter drijven dan de lichamen der mannen, door dien dat haer vleesch veel spongieuser is, en haer ghebeente veel teerder en dunder, en volghens dien lichter als der mannen ghebeente, gelijck men in de Anathomie tot Leyden sien mach.

Dese driftigheydt werdt oock gheoorsaeckt, door de grootheydt en spongieusheydt der borsten, ende de grootheydt en volgens dien de windachtigheydt der dermen, en noch meer andere redenen diemen soude konnen by brengen, die ick de gheleerde ende welgeoeffende medicijns bevele, en om reden hier verzwijge. Welcke hoedanigheden in den mensche, in de eene min of meer gheschapen is als den anderen, ghelijck de ghene die breedt van schouderen en heupen zijn, sullen altijdt onder de mans persoonen lichter leeren swemmen, dan de ghene die sulcke eyghenschappen niet en hebben. Ick hebbe een vrijster ghekent, gheboortigh van Oosenbrugghe, in Westphalen, die by een Edelman diende, die my, met verwonderinghe van haer eyghen persoon, vertelde, dat sy en haer medeghenoot in den dienst haers Heeren zijnde, des somers als het heet weer was, en van hitte des nachts niet en konden slapen, beslooten op te staen, ende in een Riviere, die by haer meesters huys liep, te baden. In ’t water komende en haer nederlegghende, bevondt dat sy driftigh was, en roerende hare armen en handen (ghelijck sy de mans persoonen hadde sien doen) bevonden dat sy swemmen konden, ’t welck sy haer medeghenoot wijs maeckte, die het selve aen haer oock bevondt, waer over sy met belofte veraccordeerden, van niemandt te segghen dat sy konden swemmen, alsoomen daer te lande de Tooveressen beproefde met de driftigheydt op het water, ‘ welck sy ettelijcke malen hadde sien doen. Ja dat meer is, doen sy hier tot Haerlem quam woonen, en met haer speelmeysjens te Santvoort op het strant quam, beslooten uyt het volck te gaen en de oude kunst te beproeven, ghelijck sy deden, ende vertelde my dat sy in de Zee kennelijck driftigher was, ende gemackelijcker konde swemmen, als in de Riviere tot Atter

in ’t Stift Osenbrugge, welcks oorsaeck een eygenschap in ’t water is. Tot meerder bevestinghe van dese materie: Eenen Jacob van Aelsmeer, (tot Haerlem in ’t Jaer onses Heeren 1641. gejustificeert) die hadde sijn Huysvrouwe op de Haerlemmer Meer buyten boort ghestooten, met wille om haer te verdrincken en van het leven te helpen, maer hy van dit secreet niet wetende, gaet met sijn opsette boosheydt voort, meynende dat sy in dat ruyme woeste Water, alsoo het nacht was, soude te gronde gaen, maer de natuure en eyghenschap van sijn Vrouw, ende de ervarentheydt heeft hem wel anders gheleert, want sijn boosheydt begonnen hebbende, stiet haer buyten boort, en zeylde wech, sy roept en bidt hem dat hy om sijn Kinderen en haer leven wilde dencken, makende op het Water groot gerucht, met bidden en om hulp roepen. De Schuyt aen het zeylen zijnde, neemt een booser voornemen, alsoo hy sagh en hoorde, dat de Vrouw groot misbaer maeckte, vreesende ontdeckt te worden, zeylt weder na haer toe, en neemt een bootshaeck en stoot de Vrouw onder water, soo dat sy (het welck Godt moet gheklaeght zijn) aldaer het leven liet. Hoewel door de eyghenschappen van haer Lichaem ghenoegh voorsien zijnde, hadde haer, of andere haer wel konnen helpen, indien daer yemandt ontrent gheweest hadde, door welcke driftigheydt, als een oorsaeck in de natuure geschapen, den voorsz. Jacobs boosheyt ontdeckt is, alsoo het kermen, roepen en bidden des nachts van de Visschers gehoort wierdt.

Tymon.

180. Wel ick en hadde dat noyt gedacht, dat het Vrouw-volck soo licht konde leeren zwemmen, ende verstaen nu uyt u reden, dat sy dat natuurlijck, uyt den Schepper der natuure hebben. Ick gheloove datter veele onder haer zijn die dat niet en weten.

Ick hebbe wel ghesien, dat Vrouw-luyden by gheval in ’t Water vielen, die seer lichtelijck dreven, maer ick meynde dat het herquam van de wijdte en ruymigheydt van haer Kleederen, ende men deunde daer mede, haer vraghende, of sy oock van de kunst waren, en alsoo wierdt het perijkel en de vreese met lacchen verdreven.

Eusebius.

181. Het is seecker ende ghewis Tymon, als een Vrouw-mensch in het Water valt, ende en wordt niet terstont gheholpen, soo sullen de Kleederen oorsaeck zijn, dat sy veel eerder sal te gronde gaen, ende perijckel loopen van verdrincken, dan of sy naeckt in ’t Water vielen, ende hebben in die qualite meer voordeel dan de Mans-persoonen. Besluyte dan, dat het een groote ende beklaghelijcke boosheydt is van de Toover-rechters, of verciert van Tyrannen ende ondiscrete Beuls, vyanden van het Menschelijcke gheslachte.

Tymon.

182. Ick laet de Doctoren in de Medicijnen daer van oordeelen, die de ghestalte ende hoedanigheden der Lichamen kennen. Ick weet wel dat de Mans-Persoonen, de een lichter leert zwemmen als den anderen, maer wat de oorsaken daer van waren, en hebbe ick noyt naer ghedacht. Ick hebbe wel verstaen uyt uwe redenen, dat de proeve op het Water, om Tooveressen te kennen, niet vast en gaet, hoewel het veele ghehouden hebben voor een onfaelgeerlijck bewijs, ende als een seeckere wegh, om suspecte tot de Pijnbanck te verwijsen, ende naer u woorden ende redenen geen slechter bewijs als dat: want de driftigheydt in haer, is een geschapenheydt des Lichaems naer u segghen. Maer wat is de reden, dat ghy niet en wildet toelaten, dat de Vrouw die de drie Sint Jans voor Jan van Gochs Dochter

gebeden hadde, soo krachtigh ontriet te zegenen, alsoo ghy die vrouw hielt naer de wetenschap die sy hadde deughdelijck te wesen.

Eusebius.

183. Om dat ick seeckerlijck wiste, dat Jan van Goch en sijn Dochter de Tooverye in haren wille en macht hadden.

Tymon.

184. Doen de Heeren u vraeghden of Jan van Goch schuldigh was, waerom excuseerde ghy u over sijn persoon?

Eusebius.

185. Om dat sijn Dochter my niet en konde ontsluypen, en om dat sy de uytwerckster was van de Tooveryen die daer gheschieden, ende dat hy sich veynsde het werck maer aen te sien, ghelijck wy en ons geselschap deden, en uyt oorsaeck, dat wy als Overheydt, gheen macht en hadden, om naer behooren de saeck te ondersoecken. Ende dat is de reden, dat de Toovenaers ende Tooveressen, geen macht in Heere slooten en hebben, ghelijck Jan van Goch en sijn Dochter by voorsienighe Overheydt oock niet en hadden.

Tymon.

186. Maer ghy en wildet gheensins de vrouw selve niet toe laten te zeghenen, wat reden hadde dat?

Eusebius.

187. Jan van Goch en wilde sijn Dochter niet ghezeghent hebben als van een deughdelijcke vrouw, maer als van een Tooveres. Nu wat isser onnutter, als van een Tooveres ghezeghent te zijn? Ja op dat ick u naerder kome, wat isser Godlooser als van een Tooveres ghezeghent te zijn? Een

vrouw naer het segghen van Bodijn ende alle Toover-rechters, die een verbondt persoonelijck met den Duyvel ghemaeckt heeft, wast hem om Christelijcke zegen te doen geweest, hy en behoefde die niet te gaen soecken aen een vrouw die hy als Tooveres beschuldight hadde (hoewel onnoosel ende ontschuldigh zijnde) het en was den zeghen niet die hy sochte, maer dat is een practijcke van sulcke schelmen, ende dien deckmantel om haer boose aenslaghen te laten varen, ghebruycken ende segghen dan, dat sy door die vrouw (Tooveres zijnde, ende van haer betoovert) is geholpen gheweest.

Tymon.

188. Bodijn in sijn derde Boeck, seydt dat in de stadt Nantus een Tooveres was die haer geburinne betoovert hadde: de Overheydt beval de Tooveres dat sy de betooverde soude aenroeren, ’t welck sy per fortse niet doen en wilde: En Bodijn seydt dat sy daer toe gedwongen wiert, maer eer sy haer aenroerde, schreyde sy seer, en seyde, och ick ben des doots. En Bodijn seyt, soo ras en was de betooverde van de Tooveres niet aengheroert, of haer kranckheydt gingh terstont over, en was ghenesen. En ick hebbe een man (tot Haerlem in de Geerstraet) ghekent ende veel luyden met my, die een uytnemende passie van vallende sieckte scheen te hebben, beschuldighende seeckere vrouw dat sy hem betoovert hadde; ende om van die quale ontslaghen te zijn, liet hy met behendigheydt halen, de ghene die hy beschuldighde als Tooveres, ende begheerde van haer ghezeghent te zijn, ’t welck sy weygherde te doen: Maer seecker persoon daer oock teghenwoordigh zijnde, als hy de vrouw hoorde weygeren te zegenen, wierdt soo yverigh met schelden en tieren, en seyde met stijve woorden, hy soude haer dit en dat

doen, of sy soude den siecken man zeghenen: De vrouw gheen uytkomst siende, zeghende den patient met sulcke woorden als sy begheerden: Soo ras en waren de woorden niet ghesproken, of den Patient geliet hem, door kracht van de woorden die de vrou sprack, gheholpen te zijn, tot verwonderinghe van sommighe bystanders, daer ick oock een af was. Ende dat en is soo vreemt niet Eusebius, want in Duytslandt is eenen gemeynen regel, bysonderlijck ende voornamentlijck in het hooge Keyserlijcke Kamer-gherecht tot Spiers, dat de Tooveressen in het bywesen der betooverde gewesen worden te spreken, Ick zeghene u in de naem des Vaders, ende des Soons, ende des Heylighen Geests: In u goedt, ende u bloedt, ende u Vee: En terstont werden sy van haer plage (seght Bodijn) geholpen. Ende ick hebbe tegenwoordigh geweest, daer een vrouw met een Timmermans Kerfbijl ghedreyght was (indien sy seecker vrouws-persoon niet en wilde zegenen) het hooft te klooven, waer door sy ghedwongen wierdt te zeghenen, met de selve woorden boven ghemelt, ’t welck sy haer drie mael dede doen, het welcke oock op veel plaetsen gheschiedt is. En dit placht in mijn Voorouders tijdt een ghebruyck te zijn, en niet sonder reden, dat de ghemeyne man het gheloofde, als de wijste, ghelijck de Rechters tot Spiers behooren te wesen, die het selve in ’t ghebruyck hadden: Ja dat meer is, eenen Vriesschen Meester Jan, te Haerlem wel bekent gheweest, heeft oock den selven zegen doen doen, voor de betooverde, door de Tooveressen.

Eusebius.

189.Onder alle onwaerachtighe dinghen, is dit het alderonwaerachtighste. Hoe kan dit waerachtigh zijn, want onder de quaedtste slagh van menschen, zijn de Toovenaers en Tooveressen de alder-

quaedtste. Ick moet bekennen, dat in sulcke slagh van volck gantsch gheen vreese Godts en is, soo ons de H. Schriftuure de wercken der Toovenaers en Tooveressen te kennen geeft. Dat Bodijn seydt, dat in de stadt Nantus een Tooveres is geweest die haer ghebuurinne betoovert hadde, en door dwangh van de Overheydt haer is bevolen aen te roeren. Wat wil Bodijn en dese dwase Overheydt (de wijse niet te naer ghesproken) hier mede segghen, dat het aenroeren van een Tooveres een krancke vrouw kan helpen, dat is puur valsch: Want een kranck mensche te genesen van sulcke quellinghen (ghelijck dese fabeldichters seggen) dat de betooverde zijn: Soo en is dan dat geen werck van Tooveressen, en alwaert dat sulcx geschiede, het is gelooflijcker dat het mirakuleus is, door Godts vrienden of gebeden van aendachtige en Godtdienende menschen, als van Tooveressen en Toovenaers, in wat qualiteyt dat ghy die aensiet, sy zijn in den hooghsten graet sondaers: Nu, de heylige Schrifture seyt, wy weten dat Godt de sondaers niet en verhoort. Ende daerom en kan den zegen, van een Tooveres of Toovenaer aen een krancke niet helpen.

Tymon.

190. Dat is waer, sy en konnen niet helpen dan de gene die sy betoovert hebben.

Eusebius.

191. Hier leyt voor het onwijse volck de Toverye verborgen, want niet de vrou die zegent is de Toveres, maer eenige van de ghene die gezegent worden.

Tymon.

192. Wel waerom eenige van de ghene die gezegent worden, ende niet alle?

Eusebius.

193. Om dat de oorsaken van de Tooverye verscheyden zijn: Want in de eene is het (die den zegen

ontfanght) pure boosheydt, door dien dat sy de quellingen veynsen te hebben die sy niet en hebben: ghelijck daer zijn de Spellebraecksters, en de ghene die haken en ooghen spouwen, stucken glas, wollen ende linnen lappen uytbraecken. Ick hebbe tot Amsterdam in de Vincke-straet een Dochter gesien, die haer veynsde ende seyde betoovert te zijn, ende om de Toovery een schijn te geven, soo braeckte sy by vlaghen seer veel Spellen over, ghemenght, soo de Bystaenders seyden, met Fluymen: In welcke opbraeckinghe sy veynsde sulcke pijne te lijden, dat sy van onverduldigheydt haer hooft wilde onder eenen ziedenden Vleesch-ketel steken. Met welcke mijnen sy de Omstanders betooverde, ende meer dierghelijcke acten. Dese wonderlijckheden vertelde my de Moeder van de Betooverde (so sy my wilde wijs maecken) met stijve affirmative woorden: Ick hielt my seer verwondert, ende badt haer dat sy my de Spellen woude laten sien, het welcke sy terstont dede, ende liet my een tamelijck Kanne-decksel vol ghekromde Spellen sien: Ick de Spellen siende, wist niet hoe ick my houden soude, als ick de valsheydt van de Tooverye sagh: want de Spelden waren soo net met een instrument gheboghen, dat men sonder ’t selve met bloote handen niet in sulken ordre en soude hebben konnen doen: Ick de Spelden keerende en wendende, gaf met woorden te kennen, dat ick kennisse van haer valscheydt hadde, ende onder ander redenen, wenschte met de Moeder, ende de Dochter in de Boeyen te sitten: versekerende haer, niet alleen te weten waer de Spelden van daen quamen, maer oock het Instrument te sien, waer de Spelden mede gheboghen waren: haer aen segghende, dat haer doen en mijnen niet anders dan puure valscheyt en was, waer op dat sy haer gelaet en wesen dapper veranderde, genoegh te kennen gevende,



illustratie



illustratie

dat sy een wroeghende ghemoedt hadde: sy verontschuldighde haer soo sy best konde, ick gaf haer ten antwoorde, dat ick om mijn affairen in drie weken soude weder komen, haer belastende dat sy het Spellespouwen soude op doen houden, gelijk sy oock dede: en vraegde doen naer haer Dochter, of de Tooverye niet over en was, sy gaf my tot antwoordt dat haer Dochter nu heel gesont was, en van de voorgaende quellinghe ontslagen, ick vraeghde haer voorder, of sy daer toe yet ghedaen hadde? Sy gaf my tot antwoorde, dat Doctor Arckebout haer een dranck gegheven hadde, waer door sy gheheel was ghenesen. En alsoo hadde de Tooverye een eynde, zijnde een practijcke, om reden, by haer verciert, die soo wel door Doctor Arckebouts Dranck geholpen wierdt, als door den zeghen van een oudt Wijf, ghediffarmeert ende beschuldight met den naem van een Tooveresse. Dat Bodijn seydt, dat de Beschuldighde, die hy Tooveres noemt, met fortse daer toe gedwonghen wordt: Dit luyt noch slechter, want indien sy den wille niet en hadde haer te ghenesen, hoe kondt haer het aenraken genesen, aengesien den wille voor het aenraecken, als oorsaeck der ghenesinge behoort plaets te hebben. Dat Bodijn seydt, dat de Beschuldighde, die hy Tooveres noemt, de Betooverde, door haer aenraecken heeft genesen, is niet gheloofbaer, maer eer ghelooflijcker, dat de ghene die door het aenraken van een betichte Vrouw is ghenesen geworden, dat sy niet sieck en zijn geweest, ghelijck ick op veele plaetsen ervaren hebbe. En in een Lant, daer de Overheyt soo waengeloovigh en dom zijn, daer zijn dickwils onnosele en onschuldige vrouwen in doots gevaer, om van het onwijse volck mishandelt te worden, waer van veel exempelen ghesien zijn. Dat ghy een Man tot Haerlem in de Geerstraet ghekent hebt, die een uytnemende passie van

vallende sieckte scheen te hebben, dat is waer, maer hy was een boef, om dat hy die veynsde te hebben doen hy die niet en hadde.

Tymon.

194. Dat is veel geseydt Eusebius, bewijst dat.

Eusebius.

195. Ja Tymon, ick hebbe hem oock wel gekent, en beter ghekent als ghy: Hy gingh hier en daer in de burgers huysen, klagende van sijn armoede, uyt oorsaeck van sijn quellinghe, die hy veynsde te hebben, en die hy niet en hadde, geliet hem oock in conscientie seer Goddienende te zijn, gingh neerstigh ter Kercken, ghebruyckte het heyligh Sacrament des lichaems Christi, en gingh evenwel dagelijcks met sulcke Toovery om, gelijck ghy geseydt hebt: Ende dat erger is, hy beschuldighde seker vrouw, ghenaemt Adriaentjen Pieters, met de leelijcke daet van Tooverye, daer hy in Persoon selfs een Toovenaer was, versaeckende de gratie Godts die hem ghegheven was, hem veynsende heel miserabel te zijn.

Tymon.

196. Waer uyt weet ghy dat Eusebius?

Eusebius.

197. Uyt sijn wercken en mijnen die hy dede.

Tymon.

198. Ick hebbe hem in sijn lijden ghesien, dat hy niet een woordt en sprack, ende in sijn bedde op sijn hooft stont, krommende sijn handen als klaeuwen, die hy onbewegelijck soo hielt, ’t welck seer vreesselijck stont, hy ontstelde sijn aensicht, omdrayende sijnen hals dat sijn kin op sijn schouderen lagh, en by vlagen als hy op sijn voeten quam drayde gelijck eenen tol, zijnde geheel sprakeloos, en by vlagen als van hem selven.



illustratie

Eusebius.

199. Soeten en eenvuldigen Tymon, hy was soo practicabel dat hy veynsde niet te konnen spreecken, maer om sulcke acten uyt te voeren was hy oock seer bot, en was in de Tooverye die hy meynde dat Tooverye was, niet ghenoegh gheleert: by reden, om dat hy voor die tijdt dat hy sich stom veynsde, was hy soo snedigh in sijn verstant, gedreven door sijnen boosen wille, dat hy konde wijsen de ghedaente van de kleederen, die de ghene droegh, die hy wilde beschuldighen: Ja dat meer is, wees oock aen waer sy woonde, ende wat straffe sy behoorde te hebben: Wijsende dat men haer halen soude, ende op ’t vyer legghen, dat op dien tijdt lagh en brande in ’t Huys daer hy sijn boose persoonagie speelde. Wat dunckt u Tymon? zijn dat wercken van Persoonen, die in termijnen van Vallende sieckte legghen, ende in die termijnen uytbeelden dat sy willen gezegent zijn, van de ghene die sy als Tooveres, in haer passien (dat ick beter segghe schelmeryen) beschuldighen: welcke boevestucken ghemeynelijck het eynde van sulcke Tooverye is.

Tymon.

200. Ghy soudt wel eenen in arghwaen brengen: Ick was seer verwondert als ick die mijnen sagh, die my dochten niet sonder inwendigh beleyt en gheschiede. Ick was seer ontstelt als ick de Vrou sagh, die de omstanders seyden, dat sy uyt sijn mijnen ende wijsen wisten, dat dat de Vrouw was, en de oorsake van de ellende die wy daer sagen: de beschuldighde was seer verbaest, ende seyde dat sy daer toe geen oorsaecke ghegheven en hadde, en wierdt seer weemoedigh, segghende, dat sy niet en wiste wat Tooverye was, haer wierdt met bitsighe woorden toegheroepen dat sy den Patient soude zeghenen, de beschuldighde gaf tot antwoorde, dat sy hem niet en

konde zeghenen, vermits sy de woorden der zegheninghe niet en wiste: seeckere ondiscrete Vrouw seyde dat sy dat loogh: maer een ander seyde, seght my naer dat ick u voor segghen sal. En een Mans-persoon, vol yver zijnde, seyde, sy soude den Man zeghenen, of sy en soude niet ongheteyckent van daer gaen, toonende haer seecker Instrument dat hy in sijn handen hadde: de Beschuldighde liet haer voor segghen, het ghene dat sy in het zeghenen gheseydt wilde hebben, ’t welck sy (soo my dochte) perfectelijck naer seyde: Andere riepen dat sy niet wel de woorden uytgesproken en hadde deden die selve haer weder hersegghen, ’t welck sy, soo het scheen, hertelijck dede, want in het zeghenen greep sy des Patients handt, ’t welck een ander niet hebben en wilde, maer wilde den zeghen gesproken hebben sonder den Patient aen te roeren, ’t welck sy gewilligh dede: Soo ras en was den zeghen niet gesproken, den Patient kreegh sijn spraecke met steenen en suchten, ende sijn Leden die krom waren, stelden haer recht naer behooren, ende soo scheen die Tooverye daer ghedaen te zijn: Dit hebbe ick gesien Eusebius, dat en zijn geen quacken van hooren seggen.

Eusebius.

201. Dese actie soo ghy die daer vertelt hebt, ende seght ghesien te hebben is puur valsch. Bestaende in de Persoon die ghezeghent wierdt, ende uyt die oorsaecke een Toovenaer, om dat hy sijn ghesondtheydt van Godts wegen hadde, die hy versaeckte te hebben, ende de onghesontheydt, de macht ende wille van Menschen en Duyvelen toe schreef, doen hy ghesont van Godts wegen was, en dat ghebreck niet en hadde, dat hy veynsde te hebben, gelijck uyt sijn Actien blijckt.

Ten tweeden, is ’t een groote boosheydt, datmen sulcke daden weet puur valscheydt te zijn, ende sijnen

even-naesten daer mede belast, daer hy in haer ghehouden was, want hy hadde in haer huys gewoont, en hy was daer uytgetrocken sonder haer te betalen; ende doen sy om haer gelt sprack, scholt hy haer voor een Tooveres, en met sijn mijnen betooverde hy de omstanders ten meestendeel, daer ghy oock een af geweest zijt.

Tymon.

202. Ick bekenne dat ick misverstant hadde, maer soo groot niet als sommige: want daer was een vrou die geraeckt wiert van de beschuldighde, de geraeckte liep weerom en raeckte de beschuldighde wel stijf op haer schouder; haer wierdt gevraeght waerom sy dat dede: Sy gaf voor antwoorde, dat met de beschuldighde (indien sy een Tooveres was) weer op haer schouder te raken, haer Tooverye gestut was.

Eusebius.

203. Van sulcke raserye is Bodijn, ende de Duytsche Rechters te Spiers vol geweest, en sulcke luyden ghelijck de Rechters tot Spiers behooren te zijn (dat is wijsheydt en voorsichtigheydt hebben) zijn exemplaren van misgeloove en onverstant, betoovert door boose menschen, afghebrandt en tweemael verstorven conscientien, gelijck uyt haer actien blijckt, die met sulcke Tooverye omgegaen hebben, en ter ghelegener tijdt noch sal bewesen worden.

Tymon.

204. Hoe vaert ghy soo uyt, bewijst haer misgeloove en sotternye?

Eusebius.

205. Bodijn, Franciscus Agricola Pastoor tot Sittert, Remingius, Perkinsius, Daneus, Paulus Leyman, ende veel andere hebben in haer schriften naergelaten, dat de Tooveressen een verbondt maecken persoonelijck met den Duyvel; in welck verbondt sy Godt afgaen, ende alle deught die sy van Godt

ontfanghen hebben, versaken, ende gheven haer selven, met alle het ghene dat sy hebben, den Duyvel. Indien dit waerachtigh is, ghelijck als het niet en is, wat soude hier anders uyt volghen, dan als dese versierde Tooveressen, of willen, of ghedwonghen worden te seggen eenige deughdelijcke woorden, dat dan de eenige Godtheydt in Drievuldigheydt soude ghereedt zijn, om dese Tooveressen haer reden te bekrachtighen. Indien dit waerachtigh is, soo soude volghen, dat Godt een Dienaer der Tooveressen is, ende een subject der Duyvelen: ’t Welck schrickelijck is te segghen, ick laet staen vast te stellen, ende daer op tusschen Aenklaghers ende Verweerders recht te doen.

Tymon.

206. Ick en kan haer doen ende segghen niet ghelooven, ende om redenen die ghy voort brenght, en is het oock niet gheloofwaerdigh, noch waerschijnelijck, nochtans hebben veele Mannen geschreven van Tooversieckten, dat zijn wonderlijcke quellinghen, daer veele Menschen mede besocht zijn, oft schijnen besocht te zijn.

Eusebius.

207. Wy en hebben gheen questie offer Tooversieckten zijn, dat sta ick toe. Ghy seght seer wel van Tooversieckten, daer hier en daer Menschen mede besocht zijn, of schijnen besocht te zijn: Ten aensien van het ghesicht is ’t beyde waerachtigh, ick houde staende, dat yemandt in sijn ghesontheydt bedorven kan worden, door misbruyck van inghevinghe, ende dat door sulck ingheven, den Mensche tot ghestadighe quijninghe kan ghebracht worden, jae tot de doodt selve. Maer dat een oudt Wijf die dees Fabeldichters Tooveres noemen, dat Godt haer extraordinare gratie soude gheven, het zy dat sy gedwongen of vrywilligh zegent, dat en is niet te gelooven: veel

min dat sy van den Duyvel de macht soude hebben. Ja ten is niet geloofbaer, al waer ’t dat de Duyvel wilde, dat hy het niet en soude konnen doen, om dat hy in het secreet der Menschelijcker natuure niet en kan veranderen, noch in de hoedanigheden der gewassen, kruyden en mineralen, en al wat in de Medicijne gebruyckt wordt. Want al wat sijn wesen en krachten ontfanghen heeft, daelt af van Godt den Vader der Lichten, daer noch Duyvelen, Engelen, noch Menschen, yets in veranderen en konnen, veel min kan hy de gene die van Godts wegen sieck is, door zwackheydt der natuure, of by toeval door misbruyck van Spijs of Dranck, by den Mensche selve misbruyckt, yemandt genesen. Ja indien wy den Duyvel in sijn wesen aensien, hy en soude niet willen, by reden, om dat hy te hoovaardigh is, ende alsoo hy Godt niet en heeft willen ghehoorsaem zijn, sal hy nu een subject zijn van een out Wijf, of ergens van eenen ondiscreten mensche, en dwinger van een Vrouw, die wy wanen een Tooveres te zijn?

Tymon.

208. Staet ghy toe datter Toover-sieckten zijn, wel waer uyt hebben die haer oorsaeck?

Eusebius.

209. Voor soo veel sy Tooversieckten zijn, ist een toeval van een sieck lichaem, betoovert dickwils door quade Medicijn-meesters die haer veel beroemen, sonder verstant te hebben van het ghene sy seggen: en alsoo het selden ghebeurt, dat sy yemant ghenesen van het siecke lichaem dat sy van Godts wegen dragen: ende als sulcke Medicijns geen goede uytkomst en sien, door dien sy geen verstandt en hebben, soo seggen sy dat haren Patient betoovert is, door een van haer naeste Vrienden, en al wat sy tot haer gesontheyt doen, dat sy Tooveressen daer tegen wercken. Door sulcke en diergelijcke redenen wordt

de sieckte des lichaems licht ergher, ende van een swackheydt des lichaems (by dit toeval) een sieckte der ziele en des gemoets. En dit is meest tijdts den Toovenaer, die door sijn tooverende tonghe den patient en het gantsche huys betoovert, en niet de vrouw, die de Wichelaer beschuldight met practijcke uyt pure boosheyt. Door sulck slagh van menschen wordt den patient, die dickwils swacke herssenen hebben, licht beroert, bysonder siecke, waengeloovige, ende superstitieuse menschen. Dese slagh van Medicijns zijn dickwils landtloopers, ende bedriegers, die geen vaste plaets en houden, op welcke persoonen de Overheydt behoort sonderlinge acht te nemen: En dan sullen sy licht ghewaer worden, waer de sieckte, by toeval, mede gevoedt wordt, in plaets van te cureren. Soodanigh een Medecijn is geweest Mr. Jan Broersen, anders ghenaemt den Vriesschen Mr. Jan, die de lieden wijs maeckte, als hy naer sijn beroemen haer niet en konde helpen, dat sy betoovert waren, gebruyckende tot dien eynde bedriegende en betooverende middelen, door wiens bedrogh, oude en eerlijcke vrouwen by onwijse gedefameert wierden, en andere sie sijn bedrogh en Tooverye niet en kenden, met verwonderinge gehoort hebben, en haer van hem laten verleyden.

Tymon.

210. Sijn Tooverye, lagh die alleen in sijn smekende tonge en sijn schijndeughdigh gelaet?

Eusebius.

211. Niet alleen in sijn tonghe, maer oock in sijne wercken, soodanige wercken, die vol bedrogh en listigheydt zijn, ende sulck bedrogh dat oock Tooverye is.

Tymon.

212. Wel wat wercken dede hy daer hy mede tooverde?

Eusebius.

213. Gelijck ick gheseydt hebbe, hy gaf hem uyt voor Doctor in de Medicijne, ende als hy de lieden niet helpen en konde, seyde hy dat sy betoovert waren: Seker vrouw (by my wel bekent zijnde) gaende quijnen en meest tijdts te bedde legghende, ghebruyckten als Doctor den voorseyden Mr. Jan, over haer als Medicijn, en eenen geruymen tijdt (sonder verstant, of om ’t profijt dat hy daer af trock) ghemedicineert hebbende, seyde tegen haer man dat sijn vrouw betoovert was, de welcke vraeghde of daer geen raet toe en was: Mr. Jan antwoorde met stijve versekeringhe, ja, en gaf haer raet wat sy doen souden, als een gewisse remedie teghen sulck quaedt: En om sijn guyterye te beter te ontdecken, sal ick de bedriegelijckheydt van den bedrieger hier stellen, ten eynde hem een yeghelijck voor sulcke guyten soude konnen wachten.

Ten eersten, souden sy eenen nieuwen verlooden Pot koopen die noyt ghebruyckt en was, en gheven so veel als den verkooper eyschte sonder yet af te dinghen; ende koopen dan een swarte Henne, gheheel swart sonder eenighe witte veeren, ende plucken de veeren uyt, ende nemen het hert van de voorschreven Henne, ende steecken dat vol Naelden; welcke Henne ende Naelden oock mosten gekocht zijn sonder yet af te dinghen, alsoo souden sy doen met het hout ende turf dat sy onder den Pot verbranden, ende sluyten alle persoonen van het Huysghesin binnen het huys, ende al de deuren in het slot, of ten minsten wel ghesloten, ende laten dan de Henne met het hert een gheheele ure (wel doorsteecken zijnde met de Naelden) soo sieden, soo sal ’t ghebeuren (seyde den Wichelaer) dat de Tooveres sal komen kloppen om inghelaten te werden. Hier liet hem de Man van de siecke Vrouw toe bepraten:

Maer om de saeck gewis te nemen, soo namen sy den tijdt des avondts naer acht uuren, en het geval was by sulcke waengeloovighe Menschen wonderlijck, want sy-luyden alsoo met gheslooten deuren haer Toover-middelen ghebruyckende, verlanghden naer de uytkomste, wie dat de Tooveres soude wesen, alsoo sy den voorschreven Meester Jan in sijn segghen ende Toover-middelen betrouwden: In die uure, terwijle dat de Henne, met het Hert met Naelden wel doorsteecken hanght ende koockt, soo komt haer eyghen Moeder kloppen: zijnde een deughdelijcke ende aendachtige Vrouwe, die naer haer gheweten seer Godts-dienstigh was, zijnde doen de Huysvrouwe van een der ghequalificeerde Brouwers die in Haerlem was: Het gheklop in Huys ghehoort zijnde, vielder stribbelingh wie voor gaen soude, en eerst sien wie de Tooveres was: de deur gheopent zijnde, vraeghde de Moeder hoe het met haer Dochter Tanneken was? alsoo sy ghewoone was haer alle daghen te komen besoecken, sy haer Moeder siende, was seer ontroert, door dien sy gheensins en konde betrouwen dat haer Moeder de Tooveres was. Den Man van de siecke Vrouw sijn Wijfs Moeder siende (door haer doen van den Wichelaer ende Bedrieger beschuldight) merckte wel sijne dwaesheydt, daer hy hem toe hadde laten beweghen, beklaeghde hem die daedt, en merckten doe eerst dat hy van Meester Jan bedroghen was.

Tymon.

214. ’t Was nochtans wonderlijck dat de Moeder soo laet in den avont quam, op welcke tijdt men niet de siecken en gaet besoecken.

Eusebius.

215. ’t En was soo wonderlijck in haer niet, want sy hadde de ghewoonte dat sy haer Dochter

eens daeghs quam besoecken, nu desen dagh, dat den pot van mirakelen te vyere hingh, was den dagh dat sy in de Brouwerye het Bier vateden, ende alsoo de Moeder het Boeck hieldt, en schreef de Bieren aen die uyt de stadt te Scheep gingen, soo was sy belet om over dagh haer Dochter te besoecken. En om alle voldoeninghe ende haer selven te vreden te stellen, ginck noch naer den eten, eer sy ginck rusten, haer Dochter besoecken: daer sy als eerlijcke ende deughdelijcke Vrouw naer toe ginck, ende naer de Tooverye, ende genoeghsame Wichelerye van dien Bedrieger en Vriesschen Meester Jan, als Tooveres mochte naer Huys gaen.

Tymon.

216. Wel hoe hielden sy haer, als sy haer Moeder saghen?

Eusebius.

217. By haer selven heel beschaemt zijnde, ende lieten haer niet mercken voor haer Moeder, dat sy met sulcke Wichelerye besigh waren, noch de Moeder en wiste noyt, dat sy blindelingh in dat gheruchte gheloopen hadde: Maer alsoo een van mijn naeste Vrienden, oock aen haer Dochter ghetrouwt was, soo wierdt my het secreet van Meester Jans Tooverye vertelt, ende oock by haer selven verfoeyt, dat sy door hem soo dwaes geweest hadden, waer door hy geheel uyt haer gratie ende vertrouwen viel. Want naer eenighen tijdt gheleden, bevondt sy dat sy groot ginck van Kinde: ende doen quam de Tooverye genoeghsaem aen den dagh, ende wat haer sieckte was. Waer door genoegh bleeck Meester Jans onverstant, en oock genoeghsame boosheydt.

Tymon.

218. Wat is de reden, dat ghy de sieckte van die Vrouw Tooversieckte noemt?

Eusebius.

219. Om dat sy in de nature sie sy van Godts weghen hadde, niet gesont en was, en van dien bedriegher door sijn bedriegelijcke tonge van hem misleyt, en door hem te betrouwen geimagineert wierdt, dat sy betoovert was, dat is, dat hy haer wijs maeckte, dat sy de quellinghe die sy hadde, door yemants bedrijf en aenporren van den Duyvel hadde, daer toe ghebruyckende sulcke nietighe dinghen, die gantsch gheen hoedanigheydt van uytwerckinge en hebben, en daerom Tooverye in hem is. Want wat kracht van uytwerckinge heeft een doode Henne die in eenen Pot hanght en koockt, om naer haer te trecken, eenighe die by gheval daer in komt, en uyt die oorsaeck van die geheyme naertreckinge, een Tooveres moet wesen? De tweede boosheyt, dat dan ghemeynlijck de onnoosele, dickwils van de naeste vrienden, daer mede by dese bedrieghers beticht worden, uyt oorsaeck, dat goede vrienden en bloetverwanten, in sulcke ghelegentheydt dan meest besoecken, diemen dan wil doen zeghenen tot ghenesingh van het siecke lichaem, na de malle fantasie van den Patient, waer mede dat sy haer sieckte en quellinghe verdubbelen: En laten haer van sulcke Wichelaers verleyden, meynende dat sy door yemandts bedrijf, een subject der Duyvelen gheworden zijn, en alsoo haer gesontheydt soecken by de ghene, die gheen hoedanigheydt der ghesontmakinghe aen haer en hebben, derhalven betoovert van den Vrieschen Meester Jan en sijns gelijcke bedrieghers.

Tymon.

220. Sulcke zijn dan veel eer Toovenaers, dan de ghene die by gheval daer in komt, terwijl dat de Pot van mirakelen te vyere hanght.

Eusebius.

221. Ja dat is alsoo, en daer in leyt de bedriegelijckheydt, en oock Tooverye van de hedendaeghsche Toovermeesters, die by het onwijse volck in achtinghe zijn: Dese Toovermeesters, en worden in alle Tooveryen niet gebruyckt: Want sommighe zijn soo secreet dat sy niemandt en betrouwen, vermidts haer Toovery soo boos is, dat sy van alle man veracht zijn, en van niemandt betrouwt en worden als haer Tooverye ontdeckt wordt.

Tymon.

222. Wat is dat voor Tooverye?

Eusebius.

223. Dat zijn de ghene die ghesont zijn, en versaken de gratie der ghesontheydt die Godt haer geeft, en maken sulcke mijnen, ghelijck sy meynen dat een die den Duyvel in heeft, behoort te doen.

Tymon.

224. Wel ist by haer een practijcke om oorsaken versiert, om yet te doen schijnen dat in der daedt soo niet en is, ghelijck sy uytbeelden?

Eusebius.

225. Ja het, want sy willen uytbeelden, de personagie die sy meynen dat een besetene in sulcken gevalle behoort te doen.

Tymon.

226. Wat doen sy, en hoe konde dat in sijn werck gaen?

Eusebius.

227. Dat zijn meest dinghen die met trappen beginnen, tot dat sy sien dat het wel in de man wil. Behelpen haer ten eersten meest met devotie: Ick hebbe een vrouw besocht in de Proosten-straet of Moorinne-steegh, die eerst haer veynsde bekommert te zijn met hare Saligheydt, tot dien eynde dagelijckx ter Kercke gaende om Godts Woordt te hooren:

Veynsende groote strijdt en aenvechtinge te hebben, waer uyt sy by vlagen seer kleenmoedigh wierdt, soo dat sy somtijdts de wijste niet en scheen. Dit lange genoegh geduurt hebbende, begonde haer te veynsen eenige termijnen van vallende sieckte te krijgen, de lieden wijs makende dat sy uyt die oorsake qualijck dorste ter Kercken gaen, maer haer gelatende dat sy het ter liefde van het goet onderwijs dat sy hoorde, niet en mochte t’huys blijven: En somtijdts oock veynsende in de Kercke de passien te krijghen, wierdt haer geveynsde ellende ruchtbaer, ende by deughtrijcke en barmhertighe menschen in groote achtinghe genomen, die haer charitate aen haer te werck stelden, ’t welck het ooghmerck van haren aenslagh was; sy siende dat haer practijcke van veel lieden gelooft wierdt, wierdt stouter om de dinghen te doen, die sy meynde tot de besetenheyt te behooren, waer door sommighe (niet sonder reden) vervaert wierden, en dorsten by haer niet alleen zijn, ’t welck ick alle jonge Dochters ontraden soude, die op eenige maniere swack zijn, naer ghelegentheydt van maenden en jaren; oock naer de imaginatie die sy van de gemaeckte quellinghe hebben, want door de inpressie, souden sulcke ghemoeden en lichamen groot hinder konnen geschieden.

Tymon.

228. Wel was sy daer eenen geruymen tijt mede besigh?

Tymon.

229. Ja sy Tymon, al veel maenden, soo verre, dat haer ginghen versoecken alle staten van menschen ghelijck onder een eerlijcke Burgery sorteren. Ten eersten, meest vrouwen; en sy ten lesten stouter gheworden zijnde, ontsagh haer niet met haer gheveynsde practijcke, oock mannen van goedt oordeel te bedrieghen.

Tymon.

230. Sy moeste in dat ambacht aerdige streecken hebben: Maer hoe stelde sy haer aen?

Eusebius.

231. Sy gingh daer op die maniere seer aerdigh mede te werck, Oock met graden, allenghskens proevende of de luyden souden willen ghelooven. Ten eersten, als die passien aenquamen, vallende als van haer selven, mommelende eenighe woorden die men niet verstaen en konde, en siende en hoorende, dat het ghene sy uytwrochte, in de ghemoeden der toehoorders stant greep, begonde verstandighe woorden te spreecken, welckx uytspraeck al daer op uyt liep dat sy eenen Duyvel in ’t lijf hadde, vermidts de woorden die sy sprack, naer haer verstant Duyvelachtigh waren, die al haer beweghelijckheydt, haer gehoor, ghesicht, ende spraeck ontnam, door dien sy met vlaghen lagh (gelijck sy seyde) heel van haer selven, ende seyde van ’t gepasseerde niet te weten als sy tot haer selven quam: Ondertusschen sy van haer selven zijnde, veynsde sy dat den Duyvel met haer lichaem kerbeulde, die door haer sprack met een grove schorre stemme, gelijck oft de stemme van eenen Beer gheweest hadde, segghende soodanige redenen, die sy meynde eenen Duyvel te betamen, hoewel sy haer les als Duyvel niet wel gheleert en hadde: Derhalven den Duyvel als Duyvel naer sijnen aert hem niet wel en droegh: Seecker persoon dit vertelt zijnde, van de ghene die haer in haer miserie gingh besoecken, (soo sy niet beter en wiste) en uyt medelijden haer dienst dede: Hier door quam haer geveynsde elende oock ter ooren aen een publijck persoon, de welcke oock haer gingh besoecken: Sy in sijn presentie seer aerdig den duyvel spelende, willende haer selven leet doen, dien persoon (wel bedrogen

zijnde) meynende dat de Duyvel haer door een glas wilde voeren, daer sy lustigh haer best toe dede, om met haer hooft door het glas te breecken: den goeden man leyde al sijn kracht in ’t werck om dat te beletten, ghelijck hy oock dede: Hy meynende dat hy den Duyvel wel deghelijck belet hadde het wijf te misdoen, en hadde niet anders verricht, dan dat sy haer eyghen glasen niet ghebroken en hadde, ’t welck sy den eenvuldighen man wijs maeckte den Duyvel te wesen. Hier by liet sy het niet blijven, maer versocht by de ghene die meynden dat haer doen en opset oprecht was, dat men in de Kercken voor haer soude bidden, ’t welck met aendacht gedaen wierdt. Doen quam een ghemeyn geruchte over de stadt van haer ellende, waer door ick de vryigheydt nam haer oock te gaen besoecken: Ick by haer komende, wenschte haer alles goets, ende vraeghde haer naer de ellende die sy hadde, daer over sy haer seer beklaeghde: Ick antwoorde dat ick groote hoop hadde, dat sy met der tijdt van dat euvel wel soude ontslaghen worden, en meer redenen rakende de fexatie die haer den Duyvel dede, wiens felheydt niet altijdt even quaedt en was: seyde ook dat sy het altijt quader hade tegen den Sondagh, sonderlinge als sy voornam ter Kercken te gaen: Ick badt haer dat sy verduldigh soude zijn, uyt oorsaeck ick wel hoorde dat ick den tijdt niet getreft en hadde dat sy haer bedrieghelijcke personagie wilde speelen, wenschende haer in de bewaringhe Godts bevolen: Ick veynsende den eerstkomenden Saterdagh een noodighe bootschap tot haren huyse te hebben, vermidts de gelegentheydt des tijdts dat vereyschte: En naer dat ick haer goeden dagh ghewenscht hadde, vraeghde hoe sy daer aen was en hoe sy haer ghevoelde: In plaets van te antwoorden, seegh sy van haer stoel, haer man haer onderstuttende, en sy met fortse dalende, lagh in de vloer soo lang



illustratie



illustratie

als sy was, veynsende geheel van haer selven te zijn: haer man uytloopende, en met eenen roep en wenck, hadde vier of vijf vrouws persoonen in sijnen dienst, die hem quamen de hulpende hant bieden: De geveynsde besetene seer ysselijck grimmende, en met groot burrelen en geleerde roepingen, die sy meynde eenen Duyvel te betamen: Waer over haer man de deur wilde in ’t slot doen om van ’t volck niet overvallen te zijn. Ick hieldt my seer vervaert, ende en wilde niet ghedooghen dat hy de deur in ’t slot dede, waer over hy my vraeghde, of ick Godt over my niet en vertroude? Ick antwoorde ja, maer dat ick niet en wiste wat hy over my besloten hadde. De besetene (soo sy meynde) aerdigh den Duyvel speelende, wierdt van yemandt gevraeght hoe sijn naem was, waer op dat sy seer leelijck grimmende seyde, dat hy Duyvel, Suyringh hiet, een ander vraghende seyde, dat hy Rottevanger hiet: en met snelligheyt ontwringhende uyt de handen van de Vrou-luyden die hier vast hielden, wierp sy haer selven over rugghe, stampende seer ysselijck met haer voeten: Ick hieldt my seer bevreest, my ghelatende of ick wilde ten huyse uyt loopen, seer naeu acht nemende op hare mijnen. Doen merckte ick dat haer kleeren boven seer naeuw toe gheregen waren, ende onderwaerts open, teghen het ghebruyck van alle eerbare Vrouwen: Want tusschen het ghesicht en haer lichaem, en was niet dan alleenlijck (met eeren geseydt) haer hembde, en door het naeu toe-rijghen van het bovenlijf, en schielijck uyt en in halen van haer adem, soo scheen haer lichaem met sulcken kracht op en neer te vliegen, dat vervaerde menschen souden gemeynt hebben, dat eenigh onghediert in haer lichaem woelde: door welcke fexatie sy veynsde te swijmen, en lagh soo stil (dat sy niet aen haer lichaem en roerde, ghelijck als doodt ter aerde: Ick veynsde my doen

de vryigheydt te hebben, om aen haer rechter hant des pols te voelen, met dat ik haer by der handt hadde, tierde en burrelde sy om my vervaert te maken, ’t welck ick oock te dege veynsde, want ick liep achterwaerts soo veel ick konde, waer over sy haer niet en konde onthouden van grimlacchen, toonende verstant te hebben van het gene sy uytwrochte, waer over eenighe luyden inquamen, doende alsoo voor als naer. Dit was het gene dat de besetene voor die tijdt uytwrochte. Diversche luyden, onder ander seeckere melijdende vrouwe, die voor haer selven als andere luyden veel goedts ghedaen heeft, quam my ondersoecken, wat ghevoelen ick van haer besetenheyt hadde, en daer op stijf aenhoudende, gaf ick haer tot antwoorde, dat ick versekert was, uyt het seggen van andere die ick geheel vertroude, en uyt het gene ick gehoort en gesien hadde, dat het niet anders dan bedroch en practicabele boosheydt en was, om haer en ander goede luyden te bedriegen; waer op sy antwoorde, dat ick my konde verseeckeren ick en soude voor haer niet willen spreken: Versoeckende dat sy het van mijnent wege haer mochte aenseggen, ’t gene ick tegen haer seyde, ’t welck ick haer oorloofde, beloovende haer niet te sullen ontvallen.

Tymon.

232. Ghy most seeckere merckteyckenen hebben daer ghy u op verliet, want daer was moeyte ende kosten aen vast, behalven het perijckel van bewijs, dat de E. Heeren Magistraten niet en souden konnen begrijpen, ghelijck ghy het haer vertooghdet.

Eusebius.

233. Ick en hadde daer geen bedencken altoos in, en ick was wel soo verseeckert, dat sy my des wegen niet en soude ontwringen, ghelijck uyt het naervolgende gebleecken is.

Tymon.

234. Ghy most seeckere merckteyckenen hebben uyt welcke ghy u soo verseeckerdet.

Eusebius.

235. Dat is waer Tymon.

Tymon.

236. Wel wat waren die? ick bidde u, geeft daer reden van.

Eusebius.

237. Dat sal ick u te ghevalle geeren doen. Seeckere jonghe Dochter nam de stoutigheydt by haer te gaen waecken, de selve by haer alleen zijnde, uyt oorsaecke haer man een Nacht-waecker der stadt was, veynsde haer den Duyvel in ’t lijf te hebben, en veynsde hem als Duyvel te vertoonen gelijck hy in wesen is: De Dochter seer verschrickt by haer selve zijnde, gaf tot antwoorde, by aldien het Godt toeliet, sy wilde hem wel sien: Waer op sy veynsde in de persoon van een Duyvel, dat het Godt hem niet toe en liet om dat woordts wille. Dit was de oorsaecke, soo sy seyde, dat hem de Duyvel niet en konde laten sien. Ten anderen tijden de selfde Dochter by haer wakende, riep de gheveynsde besetene met verheven stemme, te kennen ghevende dat sy goede memorie hadde, ende waer sy het ghelaten hadde, of sy haer sien wilde? De Dochter gecourageert en stouter, soo door ervarentheydt als redenen ghesterckt zijnde, gaf kloeckmoedigh tot antwoorde, ja, ick wil u sien. De bedrieghster dat hoorende, liet haer Duyvelspel varen, ende leyde haer te slapen, ende naer een weynigh tijdts veynsde haer te ontwaecken, bestraffende de Dochter van roeckeloosheydt, en onbedachtsaemheydt, ende seyde, dat sy haer in perijckel stelde door den

Sathan mishandelt te werden. Overleght nu by u selven Tymon, of sy gheen wetenschap van hare redenen en hadde, en van haer selven niet en wist, en dat de Duyvel dat werckelijck in haer wrochte sonder haer, sy alleen een Instrument zijnde om ’t selfde te lijden, en of sy niet selve by haren boosen wille uyt en wrochte, het gene sy verstont tot dat Duyvelspel te dienen, en volgens dien, of ’t geen bedrogh en was by haren boosen wille, om de goede en devote luyden te abuseren, of ten minsten in haer verstandt stil te doen staen. Van al dees dingen hadde ick kennisse, en wist seeckerlijck watter alle daghen passeerde. Sy wiert soo stout op dat ambacht, dat sy ten lesten gheen Kerckelijcke persoonen en ontsagh: het gheschiede dat sy op eenen dagh gheweldigh op die maniere de beest speelde, waer over dat eenighe devote luyden om een Kerckelijck persoon liepen, ten eynde hy haer met Gebeden in die noot soude willen behulpigh zijn, den goeden en oprechten man was terstont vaerdigh: Hy daer komende (stelde de gheveynsde besetene haer aen als een dul mensche, hy stont met medelijden over haer ontsteken, sprak haer aen ghelijck de saeck vereyschte: sy als Duyvel willende nerghens naer hooren, t’elckens dat hy van de gratie Gods, die in Christo is, yet roerde, stelde haer wonderlijck aen om hem te verstommen, waer op hy ten laetsten teghen de omstanders seyde: Ick ben hier ontboden om u lieden in dit gebreck te hulpe te komen, hoewel hier beter een Doctor in de Medicijnen behoefde als ick: meynende dat sy met een vallende sieckte gequelt was, of eenige andere vrouwe-quellinghe, gheimagineert by haer selven met besetenheyt, niet te min seyde hy, laet ons Godt aendachtigh voor haer bidden: Want sy sijn gratie grootelijckx van noode heeft, viel op sijn knien met de omstanders neder, badt Godt voor haer seer ern-

stelijck, sy in de personagie van een Duyvel joude en schreeude den goeden man uyt, dat, indien sy ’t vermogen gehadt hadde, soude hem verstomt hebben: En met sulcke bedriegeryen gingh sy dagelijcks om.

Tymon.

238. Wel hoe quam de saeck generalijck aen den dagh?

Eusebius.

239. Een van haer naeste vrienden, van haer schendigh bedroghen zijnde, was seer verstoort, om dat seecker persoon niet en gheloofde, dat sy passivo beseten was, ende dat hy seyde dat haren boosen wille daer onder speelde, met ghepractiseerde aenslagen om haer besetenheydt schijn te geven, en een yeghelijck te abuseren, misbruyckende de heylighe Schrifture, veynsende Godt en den Heere Jesum Christum niet te konnen noemen, bespottende den Godsdienst van alle soorten van Christenen die haer quamen besoecken: en dat ergher is, den publijcken Godtsdienst daer sy een lidtmaet van was, bespottende, dat een van haer naeste vrienden (haer te gevalle soo hy meynde) niet en stont te lijden: Daeghde den persoon te compareeren voor Burghermeesteren, om reeckenschap van ’t voorseyde te gheven, ’t welck hy danckelijck aennam. Haer vrienden siende dat haer partye gheensins en was om versetten, door dien hy sijn persoon presenteerde met haer de Magistraet over te leveren: begonden de saeck in achtinghe te nemen, en versochten dat dien Ontdecker eenighe redenen soude willen gheven, waer op hy sich soo vast fondeerde, ’t welck hy haer te ghevalle dede, alsoo hy haer vrienden ontschuldigh en onnoosel hieldt: haer belastende, dat sy niet wijser als sy waren, haer wel souden beraden, en verseeckerde haer met handt-ghevingh voor Burghermeesteren te verschijnen: Sy hoorende dat het hem ernst was,

begeerden noch eenighe redenen van sijn bewijs te hooren: ’t welck hy haer ontseyde, versoeckende dat sy haer ter liefde, morgen met haer voor de Magistraet souden compareren, om te hooren ontdecken de bedrieghelijcke besetenheydt, die sy soo lange met opset en boosen wille ghespeelt hadde: Waer op sy naer huys ginghen, en vertelden de ghemaeckte besetene de vaste resolutie van haer partye, die sy seyden dat sy geloofden dat hy soude uytvoeren, of soude daer voor lijden, hem selven stellende ter discretie van de Heeren Burghermeesteren.

Tymon.

240. Dat begonde, of voor haer, of voor den gewaenden Ontdecker suur uyt te sien: Hy moste hem wel verseeckert houden, en ghewisse merckteeckenen hebben daer hy op steunde.

Eusebius.

241. Sulcke gewisse merckteeckenen, dat sy daer niet wech en soude gheraeckt hebben, of soude corporele straffe hebben moeten lijden.

Tymon.

242. Wel hoe hieldt sy haer, doen haer dit aengeseydt wierdt?

Eusebius.

243. Heel onbevreest ende resoluyt, om haer besetenheyt voor de Magistraet te verantwoorden: maer des avondts gaende slapen, quam haer Mans Vader by haer, vermanende haer tot bekentenisse, soo sy schuldigh was, soude haer als Vader helpen, ende voorstaen, maer wee haer, soo sy met bedrogh omghegaen hadde, ende de besetenheydt met practijcke ende boosen wille uytghevoert hadde, ghelijck haer partye seyde, segghende, niet te twijffelen of haer

partye soude compareren, ende meer diergelijcke redenen, en wenschte haer goeden nacht. ’s Morgens de Vader weder by haer komende, seyde tot haer, nu is den dagh hier dat ghy u sult verantwoorden, ick bidde laet ons niet door u tot schande worden, u partye sal verschijnen, ende seydt dat hy u saeck daer naeckt sal ten toone stellen: Doen begonde sy te suffen, ende eenighe bekentenisse te doen, waer op de Vader seer verbaest ende verstoort, liep om eenighe Persoonen die hem (Vader) eenighe twijffelinghe in haer besetenheydt geopenbaert hadden: sy de persoonen siende, badt haer om vergiffenis, van het bedrogh dat sy aen haer ghedaen hadde: die haer oock ten besten rieden, waer op sy door raedt van haer Vrienden de Stadt uyt vluchte, ende soo hadde die besetenheydt een eynde: Ende is tot dato niet weder ghekomen, ende sal in sulcken ghevalle wel wech blijven.

Tymon.

244. Ick en dacht niet dat sulck bedrogh in de Werelt in swangh ginck: Ick bidde u, seght de redenen die u verseeckerden van dat bedrogh, en waer uyt dat ghy dat bedrogh merckte?

Eusebius.

245. Tymon, ghy noemt het bedrogh ghelijck als het is, maer van sulcke nature, ’t welck in de Heylige Schrifture Tooverye genoemt wort, dat is onder het bedrogh het alderschadelijckste ende booste, om dat sy met de Goddelijcke dingen spelen, en genoeghsaem haren spot drijven, niet door dwalinghe, ofte misverstant, maer met een boose conscientie. Ghy vraeght naer de redenen, ick mocht u antwoorden, ondersoeckt de H. Schrifture, daer sult ghy genoegh vinden de eyghenschap des Duyvels, die sy meynde sodanig te wesen, gelijck sy in hare actien uyt voerde, die sy niet wel en kende, en daerom heel mis sloegh:

want sy onder de Duyvels stemmen die sy sprack, met opset haer stemme veel grover maeckte, vermanende de omstanders tot wercken van charitate en andere deughden, die uyt eenen duyvel als duyvel niet en komen, die een ghesont oordeel wel weten uyt gheen Duyvelen te vloeyen, welcke vermaninghen waren daer naer aengheleydt, om aen haer deught te doen, te weten aen het logement daer sy den Duyvel mede (soo sy meynde) uytbootste, alleenlijck uyt haren boosen wille, meynende dat sy sprack ghelijck eenen Duyvel behoort te spreecken, welcke indien het waerachtigh gheweest hadde, soo soude dien Duyvel hem bekeert hebben, ende gheworden zijn een Predikant der liefhebbende wercken: Actien die in gheen Duyvel en komen, maer wel in het lichaem van een bedrieghster, om gewins wille, en dit was de oorsaecke waerom sy dien aenslagh uytghewrocht heeft. Het tweede teycken van hare valscheydt was, dat sy veynsde van haer selven te zijn, en niet te weten dat de Duyvel-stemmen door haer spraeck, daer men nochtans wel hoorde en sagh, dat sy haer aenslaghen uytvoerde met een vaste memorie, wetende te vertellen wat den Duyvel veylde te doen, en ’t gene hem als Duyvel geconsenteert wierdt te doen, en niet en konde doen: waer in sy (geveynsde besetene) seeckere persoon bestrafte, ter oorsaecke dat sy soo stout was, om dat sy den Duyvel als Duyvel wel wilde sien, ghelijck sy bedrieghster niet en konde laten sien. Dan haer lichaem, het welck de personagie van een Duyvel speelde, en soo veel menschen betooverde, waer van sommige soo ingenomen waren, dat men haer dwase meyninghe niet en mochte teghenspreecken sonder haer te ontstellen.

Tymon.

246. Ten verwondert my niet, ick hebbe ghe-

meynt dat het goedt schick waer was, soo sy tierde en baerde doen sy veynsde den Duyvel in te hebben. Ick hebbe Godtvruchtige en aendachtige luyden gekent, die Godt danckten dat hy haer de gratie dede dat hy haer bewaerde voor sulcke ellende, en die Godt voor haer baden dat hy haer soude dien last af nemen, en die niet weynigh verstoort en waren, om dat ghy een ander insicht over haer besetenheydt hadt, als sy hadden.

Eusebius.

247. Ja ick weet dat wel, en daer uyt blijckt haer Tooverye, dat sy Godts barmhertigheydt versaeckte, oock op sulcke tijt als sy die soo rijckelijck ontfingh, en ghesont zijnde, veynsde haer ellendigh te zijn, niet van Gods wegen maer van Duyvels weghen, die dat in haer wrochte, ende dat sy door den Duyvel een instrument des lijdens moste zijn.

Tymon.

248. Eusebius, ick en hebbe noyt ghehoort, dat sy seyde dat sy betoovert was, of yemandt daer mede beschuldighde.

Eusebius.

249. Dat is alsoo, maer sy versaeckte Godts goedtheydt en zeghen over haer, bespottende Godt en alle Godtsdienst niet uyt dwalinge of onverstant, maer uyt pure boosheydt, ’t welck Tooverye is.

Tymon.

250. Is dat Tooverye, soo zijnder al veel Tooveressen en Toovenaers, die geen straffe naer behooren en lijden als haer Tooverye aen den dagh komt.

Eusebius.

251. Ten komt ons niet toe daer yet in te seggen, ick weet wel dat de H. Schrifture seydt, ghy en sult de Tooveresse niet laten leven: Maer alsoo dat woort in de oorspronckelijcke tael, ghelijck als oock in onse tael verscheyden boosheden begrijpt, en verscheyden

uytwerckinghen heeft, soo moet geconsidereert worden, van wat nature dat het quaedt is, dat de Toovenaers ende Tooveressen uytwercken: dat ick de Overheydt late bevolen zijn, ende buyten u ende mijne vocatie is. Waer van na desen noch licht sal yet te seggen vallen.

Tymon.

252. Het is een sonderlinge saeck, dat alle de gene die aen de schellemerye vast zijn, en haer daer mede behelpen, dat sy veeltijdts haer Tooverye met Godtsdienst bedecken.

Eusebius.

253. Dat is de rechte aert van Tooverye: In alle tijden onder alle boose Heydenen, Joden en Christenen is dat altijdt soo gheweest, en sonderlingh alle de gene die naer het gemeyne spreeckwoort luydt: Die dicht by de Preeck-stoel en het Outaer verkeeren, en boos en geveynst van leven zijn, dat zijn de grootste Toovenaers.

Tymon.

254. Daer speelt de Duyvel mede.

Eusebius.

255. Daer speelen de Toovenaers ende Tooveressen mede, ende met hare wercken volghen sy den aert, genegentheyt en eygenschappen des Duyvels.

Tymon.

256. Ick moet bekennen dat het waer is: Ick hebbe in mijn tijdt sien beschuldighen en betichten met Tooverye, verscheyde deughdelijcke en eerbare wercksame Vrouwen, daer ick in dien tijdt oock groot bedencken in hadde, en nu sekerlijck vertrouwe, dat sy onschuldigh en onnoosel waren, naer het geruchte dat ick daer van ghehoort hebbe, daer ghy Eusebius, oock wel kennisse van hebt: Ick soude vriendelijck aen u begheeren dat ghy my dat wildet ontdecken.

Eusebius.

257. Wat ist dat ghy wilt ontdeckt hebben?

Tymon.

258. De Tooverye van Abraham Jorisz. die met Mr. Cornelis seer aerdigh sijn personagie speelde.

Eusebius.

259. Tymon, ten sullen niet dan Copyen van welwetende boosheydt zijn, van beyde ghenoemde Toovenaers.

Tymon.

260. Ick hebbe veel wonderlijcke dinghen daer van hooren seggen, en alsoo ghy het secreet daer van weet, ick bidde u, vertelt en ontdeckt my die.

Eusebius.

261. Tymon, ghy zijt een ander man als ghy placht te zijn, als ick u die ontdeckte, vreest ghy niet dat ghy oock soudt leeren Tooveren?

Tymon.

262. Godt beware my van sulcke geveynsde boosheydt.

Eusebius.

263. Dat is wel geseydt Tymon, soo langhe als daer eenige vreese Godts in u is, ghelijck ick u toevertrouwe, soo en sult ghy daer gheen noodt van hebben.

Tymon.

264. Wel was Mr. Cornelis in de Waerdt tot Langedijck, benoorden Alckmaer, oock een Toover-meester?

Eusebius.

265. Jae hy, gewisselijck, en niet alleen hy, maer sijnen patient, ghenaemt Abraham Jorisz. was een Toovenaer: Want sy stonden de boeverye t’samen, hy, als Meester in de kunst, zegende sijnen patient, en

hy Abraham Jorisz. den zegen hoorende van Meester Cornelis, liet hem dadelijck helpen, ten aensien van veel menschen, veynsende seer groote zenuwtreckingen te moeten lijden, door sekere oude deughdelijcke Vrouwe my ende veele Burgers wel bekent. Welcke valscheydt Meester Cornelis en hy Abraham t’samen stonden, Meester Cornelis vatte hem by der handt, met spreking van eenige woorden, seggende onder andere redenen, hadde ick mijn kruyden hier, ick soude de Tooveres doen komen, al waer ’t door een ruyt van dat glas, van welcke woorden Abraham Jorisz. hem veynsde te stillen, ende Meester Cornelis en sijnen Patient ginghen henen, niet sonder verwonderinge van de Omstanders die daer tegenwoordigh waren. Des anderen daeghs gaende hy Meester Cornelis ten eten, ten huyse van een voorname Burger, genaemt Cornelis Bol, daer hy wel ontfangen wierdt, alwaer sijnen Patient (Abraham) hem oock vervoeghde: en alsoo sy over tafel saten, wierdt hy Abraham Jorisz. oock genoot aen te sitten, waer hy hem toe liet geseggen: Ten eynde de maeltijdt begonde hy en Meester Cornelis sijn guyterye in ’t werck te stellen, want Abraham Jorsz opstaende, gingh in ’t voorhuys, veynsde qualijck te worden, met schuddingh in sijn armen, waer na volghde het zenuwtrecken in sijn beenen, met sulcken geweldt, dat eenighe Vrouw-luyden van verbaestheyt wech liepen, en riepen om manvolck om Abraham Jorisz. te houden. Op dit rumoer komt sijnen Meester Cornelis, vat hem by de handt, met sprekingh van eenighe woorden, Abraham dit hoorende, liet sijn Tooverspel varen, en dede het zenuw-trecken ophouden; ghenoegh te kennen ghevende, waer hy en Meester Cornelis in haer boeverye op te letten hadde. Desgelijcks dede hy oock in de groote Houtstraet in de huysinghe van het Schip van Damiaten, maer

aldermeest op den 29. Junij 1649. in de Brouwerye van de Ruyter, daer hy met Meester Cornelis gingh om t’samen haer bedriegelijcke personagie te spelen. Tot dien eynde begonde met een groote bevinge sijn handen te roeren, vallende van hem selven, en hem selven slaende met vuysten, waer op volghde het stampen en zenuwtrecken in sijn beenen, met vreemde mijnen om sijn betooveringe een schijn te gheven. Seecker Persoon hem willende houden dat hy hem niet en konde bezeeren, sluytende Abraham Jorisz. in sijn armen, en was hem Abraham te sterck, want Abraham willende de kracht van sijn Tooversieckte toonen, schopte den goeden man die hem hielt so voor sijn schenen, dat hy ghenootsaeckt was hem te laten gaen. In dese Tooversieckte komt Mr. Cornelis voor den dagh gesprongen, en grijpt Abraham Joris by der hant, met spreking van eenige woorden, die sy beyde wel verstonden, en elck wist wat hem te doen stont, om haer Toovery uyt te voeren: en met sulcke actien gingh Mr. Cornelis en Abraham Jorisz. dagelijcx om, in verscheyden burghers huysen (om lanckheydt te schouwē hier niet genoemt) daer sy t’samen haer bedriegelijcke personagie speelden, en Abraham ten lesten veynsende de quellinghe te minderen, kreegh Mr. Cornelis een merckelijcke somme gelts tot betalinge van sijn kunst, die dien Guyt aen hem te werk geleyt hadde. Maer Abraham na eenigen tijt de boevery hervattende, veynsende in absentie van Mr. Cornelis de Tooveressen weder op hem kracht te toonen, waren eenighe van sijn Vrienden als t’ enden rade, versochten andere hulpe tot des selfs quellinge, ginghen tot de Vermaenders of Predicanten van haer Religie, daer hy Abraham Jorisz. oock een Litmaet was, en deder wel ses Sondagen voor hem bidden, ’t welck alles niet en hielp, in sulk een boose conscientie als Abraham hadde: want tegen dat bidden veyns-

de hy, dat de Tooveressen noch meerder krachten tegen hem toonden, ja wierdt soo stout, dat hy sekere eerbare wercksame en deughdelijcke vrouwe, met naem en toenaem noemde: En noch een ander onder bedeckte woorden. Hier over quam seecker bekent vrient by my, en vraeghde my wat my daer af dochte? Ick antwoorde, hy sal my noch schoonder komen, laet hem al wercken, hy sal in sijn boevery ghevanghen worden, hy is al beset eer hy het weet.

Tymon.

266. Ick worde te begrijpen dat sulcke Toovenaers zijn, maer hoe maeckte hy het voort?

Eusebius.

267. Hy toonde hem seer Godtvruchtigh, veynsende met aendacht de Predicatie te hooren, in welcke oock voor hem gebeden wierdt. Maer als het volck den zegen gegeven was, wierp hem Abraham Jorisz. over rugge over den banck daer hy op sat, in schijne of hy de vallende sieckte gekregen hadde, met groote beweginghe in sijn armen. De bystanders hem willende, soo sy meynden, in sijn ellende helpen, dat hy hem niet en soude beseeren, quamen hem de zenuwtreckinghen in sijn beenen, met sulcke stampingen en gewelt, dat eenighe vrouwen van vreese uyt het preeckhuys liepen. Seker persoon (by Abraham wel bekent) by hem komende, veynsde hy tot hem selven te komen, welcke persoon Abraham tot sijn huys leyde, gaf hem te drincken, en liet alsoo sijn betooveringhe op dien tijdt varen. Dit en was soo ras niet geschiedt, of eenige quamen my aenseggen wat sy ghehoort en gesien hadden, en begeerden ernstelijck, dat ick hem in sijn quellingh soude willen ondersoecken, ’t welck ick om reden, die my daer toe beweeghde, aennam.

Tymon.

268. Wat was de reden die u daer toe beweeghde?



illustratie



illustratie

Eusebius.

269. Desen bedrieger hadde een Neef heel kranck en sieck te bedde leggende (van welke sieckte hy overleden is) en alsoo de bloetverwanten haren Neef des nachts quamen bewaken, so veylde Abraham Jorisz. oock sijnen dienst aen den krancken en siecken man, ’t welck sy danckelijck aennamen. Des nachts by den krancken alleen zijnde, was hy so stout en onbevreest, dat hy daer sijn betooverde personagie speelde, tot groote ontstellinge van den krancken, die vast riep en schreeude tot dat de huys-genoten hem en Abraham quamen assisteeren, die Abraham Joris daer vonden in de vloer leggen, veynsende van hem selven te zijn; ten lesten schijnende te bekomen, wiert seer beklaegt, en gevraeght of dat lange geduurt hadde, seyde hy Abraham onder andere redenen, dat hem de quellinge aengedaen was van een vrou, die hy haer met naem en toenaem noemde, die sy ook wel kendē, en haer buurvrou was, zijnde een deughdelicke, eerbare, en wercksame vrouwe, en die naer haer geweten godvreesende was, en seyde dat sy hem die miserable sieckte, door kracht van Tooverye aengedaen hadde, met een glas bier te drincken te geven, veynsende als hy haer by geval te gemoet quam, die passien op het lijf te krijgen, alle welcke schellemeryen hy uytvoerde, sonder dat de voornoemde vrou ergens af wiste en die fame achter haer stroyde. Den siecken en krancken man, over Abrahams miserie (soo hy meynde) seer beweegt zijnde, ontbiet sijn bloetverwantē en naeste vrienden by hem, en recommandeert henlieden de armoede en miserie van Abraham Jorisz. en sijn huysgesin, waer op sy besluyten Abraham van hare goederen te helpen en te laten curerē, en waerschoude haer wel ernstelijck voor de vrou, ten eynde sy haer voor de selve soude wachten: en met die opinie is den krancken man (van Abraham Joris bedrogen zijnde) overleden:

alle welcke boosheden ick wel wiste dat de vrouw over het hooft hingh, indien ick sijn boeverye niet en openbaerde, en noch meer Tooveryen die hy hier en daer in Burgers huysen dede; versakende de gesontheyt die hy van Godts wegen hadde, ende zijnde selve in die qualite een dienaer der Duyvelen.

Tymon.

270. Wat zijn dat groote boosheden? Men mach wel segghen, dat sulcke menschen beseten en van den Duyvel ingegeest zijn.

Eusebius.

271. Dat is waer Tymon, want sijnen boosen wille, met den bedriegelijcken geest des Duyvels activo werckende, soude in sommige plaetsen bedroefde uytkomsten ghegheven hebben.

Tymon.

272. Wat uytkomste hadde de saeck hier?

Eusebius.

273. Tymon, eenighe van sijn vrienden hadden groote lasten van hem, en hy begonde te segghen dat door Tooverye niet alleen sijn gesontheydt benomen was, maer oock sijnen arbeydt beschadight wierdt: Derhalven mosten sijn vrienden, hem en sijn huysghesin meest uyt haer handen houden. Hy en dede dagelijcks niet veel anders, dan hier en daer in de Burgers huysen gaen, en toonen sijn goede bekende hoe qualijck dat hy der aen was, veynsende sijn quellinge hoe langer hoe erger te zijn. Hier uyt nam ick oorsaecke om hem op den 18 December 1649. te gaen besoecken. Ick ten sijnen huyse komende, vraeghde ick hem of hy Abraham Jorisz. was, en of hy den man was die Sondagh voorleden in den block, soo qualijck was? Waer op hy ja antwoorde. Ick seyde, dat dat wel een onverdraghelijck lijden scheen te wesen, hy antwoorde dat hy het by vlagen veel erger hadde, als hy het daer hadde ghe-

hadt. Waer op ick hem veynsde seer te beklaghen: Vraeghde hem voorder, hoe langhe hy die quellingh ghehadt hadde? Hy antwoorde, van het begin van den gepasseerden Somer, en dat hy in de Waert by eenen Meester Cornelis te meesteren gelegen hadde, en doen hy daer eerst quam, dat de Tooveressen hem seer hart aentasteden, dat al de Patienten seyden dat hy de miserabelste mensche was, en danckten Godt dat hy haer soo niet besocht en hadde. Seyde oock voorder, dat hy door Meester Cornelis van sijn zenuwtreckingh genesen was, en was soo gesondt geworden dat hy daer by de Boeren in het Hoy hadde gaen wercken, en dat hy de quellingh wel 16 weken quijt gheweest hadde, maer nu met meerder felligheydt aenghetast wierdt. Seyde oock voorder, dat de Tooveressen hem sijn werck ontstelden, en aen sijn nootdruft hem te kort deden: Waer over ick my seer verwondert hiel, hem vraghende of hy de vrouwen wel kende? Hy gaf voor antwoort Ja: en seyde dat sy het hem met een glas bier te drincken te geven ghedaen hadde, maer datmen hier te lande niemant en mochte noemen, gelijck hy oock tegen my niet en dede. Seyde oock dat hy hem op die materie met Mr. Cornelis beraden hadde, die hem geseydt heeft dat sijn betooveringe van die natuure was, en hem was gedaen door ingevinge, en niet door aenrakinge. Versochte oock soo hy seyde, van Mr. Cornelis te weten, wat voor persoonen vrouwluyden dat het hem ghedaen hadde? Waer op, soo hy seyde, soude den Meester geantwoort hebben, en of het yemandt van u bloedtvrienden was, ghy en soudt het evenwel niet mogen seggen; want men soude (seyde Meester Cornelis) hier te lande licht in moeyte vallen: waer op ick antwoorde, dat het wijsselijck van Meester Cornelis geraden was. In dese discoursen met Abraham Jorisz. zijnde, raeckende de materie van

Tooverye, begonde Abraham (door inhoudinge van sijn adem) sijn aensicht te ontstellen en sprakeloos te worden, sijn handen te beven ’t welck soo groeyde, dat sijn armen voorwaerts en achterwaerts schenen ghetrocken te worden, waer op volghde met groot gewelt het zenutrecken in sijn beenen. Ick hielt my seer verbaest, riep naer de vrou dat sy haer man soude helpen, hy gaf te kennen dat sijnen wille daer dapper onder speelde, en goet gehoor en verstant hadde, want hy Godt badt in de zenuwtreckingen, dat de Tooveressen hem niet en souden ontleden, waer van hy meest te lijden hadde (soo hy seyde) in sijn heupen. Ick hielt my seer verbaest en riet hem, dat als het hem over quam, hy dan te bedde soude gaen legghen, want daer soude hy hem minst beseeren, hy gaf my voor antwoorde, dat hy op het bedde quader hadde, vermidts hy geen behoorlijck steunsel en hadde, ende het ghene hy meest ontsagh (seyde hy) dat was het achter-over buyghen. Ick most oorsaeck soeken om weder te moghen komen, derhalven beklaeghde ick hem, ende seyde met suchten, achter-over buyghen dat souder op aen komen, vraeghde voorder wat my van sijn quellinge dochte. Ick antwoorde, dat my docht dat het wel over gaen soude, by reden, om dat de Tooveressen de Predicatie niet en dorsten verstooren, maer wachten tot dat den zegen ghegeven was, versekerende hem dat een goedt teycken te wesen; en oock dat het niet lange en soude duuren: Ick daer mede mijn afscheydt nemende, wenschte hem alles goets, versoeckende aen hem, by gelegentheydt, weder te mogen komen, ’t welck hy danckelijck aennam.

Tymon.

274. Wel hoe maecke hy het voort met sijn betooverende sieckte?

Eusebius.

275. Ghy meught wel seggen betooverende sieckte. Hy gingh hier en daer in de Burgers huysen sijn personagie spelen, verliet sijnen behoorlijcken arbeydt, tot last van sijn vrienden die hem onderhielden, en beschuldighde twee vrouwen, als Tooveressen in die qualite seer onnosel ende onschuldigh. Ja de eene tegen-over sijn deur woonende, die, als hy hem veynsde qualijck te wesen, hielp hem met haer geselschap te bedde. En om sijn dorstigh hert te laven (soo hy meynde) hadde hem soo nu soo dan een glas van haer beste bier gebrocht, waer voor hy haer Tooveres maeckte. Ick dees boeverye ende ghenoeghsame Tooverye siende, ende om den yver die ick hadde tot de onschuldt van de twee vrouwen, sonderlinge de gene, die hem uyt oprechte deught in sijn sieckte (soo hy meynde) gelaeft hadde. Gingh ick by een van sijn naeste vrienden, seyde teghen hem, dat sijn Neef Abraham Jorisz. een rechten Toovenaer was, vermidts hy de ghesondtheydt versaeckte die hy van Godts weghen hadde, veynsende door twee vrouwen (die hy Tooveressen noemde) betoovert te zijn, ende door haer bedrijf, de passien, die hy hadde, moeste verdragen. Welcke boosheydt ick (tegen hem seyde) niet en soude lijden, maer sijne valscheden en boevestucken aen den dagh brengen, en voor alle mans ooghen daer doen en bewijsen: Sijn Neef niet beter wetende, of Abraham hadde een miserabele quellinge, ontstelde hem dapper, en seyde dat hy Abraham dat soude aenseggen, of ick mijn woordt soude stant doen. Waer op ick antwoorde, dat ick dat teghen hem seyde om dat ick het teghen hem wilde gheseydt hebben, segghende voorder, dat ick hem wel verleeren soude van ons Haerlemsche burgerinnen Tooveressen te maken.

Tymon.

276. Wel daer was hy louter aen vast, (by aldien hy het uyt pure boosheydt gedaen hadde) of ghy Eusebius, indien ghy niet bewijsen en kondet, het gene ghy geseyt hadt, en noch seydet.

Eusebius.

277. Dat is waer Tymon, want sijn Neef en liet het daer niet by blijven, ontboodt hem Abraham en my t’sijnen Vriendts huyse, daer hy naer eenighe woorden rakende sijn Tooverye, sich veynsende de passien op het lijf te krijgen, zijnde onder sijn vrienden en ander goet gheselschap: maer gaf te kennen dat hy niet wijs, of (dat ick beter segghe) niet doortrapt ghenoegh en was om sulck een personagie te spelen, want hy met sijn gehoor en verstant genoegh te kennen gaf, wat hy met sijnen wille uyt wrochte, toonende met schijndeught, dat hy in die passien tot Godt sijn toevlucht nam. (’t Welck in een oprechte ende devote ziel te prijsen ende goedt is) het gheheele gheselschap hier op siende, waren eenighe met hem seer beweeght, door dien sy niet en kenden (in die gheleghentheydt) waer sy op te letten hadden. Hoewel hy sommighe andere niet en voldede, om te bewijsen dat Vrouw-luyden, die verre van die plaets waren, oorsaken van de bewegingen (die daer door hem geschieden) souden geweest zijn. Ten laetsten, Abraham Joris veynsende uyt die passien tot hem selven te komen, liet sijn Tooverspel varen. Hadde in sijn mijnen laten blijcken, eenige jesten en manieren, daer ick de Omstanders op vraeghde, of sy dat wel gehoort ende gesien hadden, eenige antwoorden, jae, oock selve sijne Huysvrouwe: Waer op ick instantelijck begeerde, dat sy daer haer memorie op vast stellen souden, want ick soude haer Attestatien daer op van noode hebben, en souden mijn getuygen zijn, om te doen blijcken sijne boeveryen. Hier over vielen tus-

schen my ende hem eenige stribbelende woorden, soo verre dat eenige seyden: hy en voldoet ons niet. Ick worde te mercken, uyt wat hoeck ons dit spel van daen komt: En om verder propoost en redenen af te breecken, gaf ick hem 14 dagen tijdt om hem wel te beraden, willende hem niet overvallen. Want dan nam ick aen, voor Doctooren in de Medicijne, en Chirurgijns, die ick hem ettelijcke noemde, ende soo hy het Abraham Jorisz. het selve begeerde, in presentie van den Heer Officier der stadt te bewijsen, dat sijn mijnen en jesten, die hy ons hier en op andere plaetsen hadde laten sien, dat dat rechte Tooveryen waren, en dat hy selve den Toovenaer was ende niemandt anders. Biddende sijn vrienden en goede bekende, dat sy hem wel souden beraden, willende hem verseeckeren met handt-tastingh dat ick mijn woordt soude ontvallen; om reden die my daer toe beweeghde: dat was het beschuldighen van die onnoosele vrouwen, en het misgeloof dat sommighe van sijn vrienden al ghevat hadden teghen de ontschuldighde, waer op dat ick mijn afscheydt nam. Eenige van sijn vrienden my volgende, seyde teghen haer met stijve woorden, sy souden hem wel beraden, sooder swarigheydt in was, hy hadde die naer hem ghetrocken, en soo hy by de Magistraet in last viel, ick soude ontschuldigh zijn.

Tymon.

278. Eusebius, zijn menschen soo boos, dat sy den grootsten zegen die Godt de menschen naest het eeuwigh leven geeft, durven versaecken? en veynsen haer hare gesontheyt benomen te zijn, door den duyvel uyt begheerte van menschen? dat is een groote boosheyt: Wel hoe maeckte hy het? het was nu tijt dat hy op sijn saeck begonde te letten.

Eusebius.

279. Sijn vrienden en ander goede bekende berieden hem, en stelden hem de reden soo voor, dat hy tot kennisse van sommige dingen begonde te komen, waer op eenighe met bewijsen hem soo sterck in vielen, dat hy wierdt te fassen, haer vraghende wat hy in dees gelegentheydt doen soude? Waer op gevolcht is, dat hy des anderendaeghs tot mijnen huyse ghekomen is, met een van sijn naeste vrienden, bekennende sijn valscheydt en boose practijcken, soo hier en daer ghedaen, om sijn Tooverye een schijn te geven, begeerende dat ick soude swijghen, met belofte, dat hy sulcke mijnen soude achterlaten, beklaghende hem selven dat hy daer toe gekomen was: Ick antwoorde hem dat sijn bekentenisse goedt was, en dat hy toe sien soude sulcke dinghen niet meer te doen, dat hy sijn personagie soo niet ghespeelt en hadde, of sijne valscheydt sagh aen alle kanten uyt, ghenoegh uytwijsende dat hy sijn mijnen versiert hadde, naer sijn meyninge soo Tooverye behoorde te wesen, ghenoegh te kennen gevende dat hy die niet en kende, en meer dierghelijcke woorden. Begheerende van hem schrift van sulcken inhoudt, daer in dat hy alle vrouwen soo binnen als buyten Haerlem verontschuldighde: Waer op dat hy verklaerde niet te konnen schrijven: Ick versochte en wilde dat hy sijn merck daer onder setten soude, en dat sijn geselschap (zijnde een van sijn naeste vrienden) daer by schrijven soude, dit is het merck van Abraham Jorisz. welcx inhoudt van woorde tot woorde luydt als volght:

 

ICk ondergeschreven Abraham Jorisz bekenne door desen dat de zenuw-treckinghen, die ick op diversche plaetsen gedaen hebbe, dat sy puurlijck uyt mijnen wille gheschiedt zijn, sonder dat ick daer toe van yemandt beweeght ben, ontschuldigende alle Vrou-

wen binnen en buyten Haerlem, en zijn die oorsaken niemandt te wijten gheweest als mijn selven, bekenne daer over mijn schuldt voor Godt, in tegenwoordigheydt van Abraham Paling, en sijn Soon Andries Paling, en oock mijn Swager Theunis Laurens: dat dit de waerheyt is, bekenne ick met mijn onderreyckeninge op den 7 Januarij 1650. waer onder hy sijn merck stelde van sulcke Figure. X

Tymon.

280. Wel die vrouwen, die hy beschuldight hadde als Tooveressen, en sulcke mijnen uytwrochte om te bewijsen dat sy Tooveressen waren, en seyde tegen sijn vertrouwde vrienden wie dat sy was die het hem dede, waren die daer mede te vreden?

Eusebius.

281. Tot datum van die onderteykeninge en hadden sy daer noch gheen kennisse af, en om moeyte te schouwen, soo soude dat daer wel by gebleven hebben, maer eenighe van sijn vrienden of toegedane bekenden (sonder oordeel ingenomen zijnde) meynende dat hy in sulcken gestalte gelijck hy uytbeelde betoovert was, en dat die mijnen in hem van andere gewrocht wierden. Hitsten hem op, dat hy de saeck soude tegen my hervatten, waer door hy wiert te seggen dat hy uyt ontsich van mijn persoon en andere redenen verleyt was. Dies wierd ick gewaerschout, dat ick soude op mijn hoede zijn, dat ick mijn bewijs noch wel soude van noode hebben, en wiert dagelijcx ondersocht, of ick sulcke ondertekeninge hadde; uyt welcke redenen ick ghenootsaeckt was, ja te seggen. Ten bleef daer niet by, maer eenighe dagen gepasseert zijnde, wierdt ick ontboden by seker geselschap (tot dien eynde vergadert) daer my gevraeght wiert, of hy Abraham Jorisz. eenighe luyden belast hadde met de daet aen sijn persoon van Tooverye? Ick ant-

woorde, op het vertrouwen en het gesegh van eerlijcke luyden, ja, maer dat hy my niemandt genoemt en hadde. Hy daer tegenwoordigh zijnde, ontkende het opiniatelijck: Seecker persoon, Lidtmaet van die vergaderinge, by ordre President zijnde (of dat hy die commissie aentrack) vraeghde op sijn ziel en saligheydt soo hy voor het oordeel Godts verschijnen soude, of de zenuwtreckingen die hy by vlagen hadde, of hy die by sijnen wille als practijcke by hem selven uytvoerde, of buyten sijn weten gheleden hadde? dat hy in die termijnen van hem selven niet en wiste, willende met schijn van woorden seggen, dat hy het van Gods wegen leedt: Ick eenighsins ontroert wordende, antwoorde, siet daer eenen rechten Toovenaer, die eerlijcke en deughdelijcke luyden belast als oorsaecken van sijn ellende, ende ick sal by sijn eygen onderteyckeninge, en gheloofwaerdige ghetuyghen bewijsen, dat die solemnele antwoorde valsch is, ende wilde datelijck om de onderteyckeninghe gaen ende haer leveren. Een uyt het gheselschap riep ick soude mijn onderteyckeninghe wel bewaren, soude de selve noch wel van noode hebben: Ick antwoorde, ten was niet van noode, ick hadde bewijs ghenoegh sonder de selve, ende dat sy niet en souden dencken dat mijn bewijs aen dat papier lagh: Segghende dat ick sijn Tooverye publijckelijck soude aen den dagh brenghen, en dat ick hem soude verleeren eerlijcke ende deughdelijcke vrouwen soo schandelijck belasten, ende hier voor u alder ooren soo hertneckelijck versaecken. Op alle welcke woorden en redenen Abraham Jorisz. niet een woordt en sprack: Eenighe van het gheselschap versoeckende dat ick niet haestigh teghen hem en soude zijn, sy souden hem naerder ondersoecken. Waer op ghevolght is, dat een uyt haerlieden ghe-

last is my aen te segghen, dat sy hem ge-examineert hebbende, bevonden hebben, dat hy tegen de gene die hy beschuldight hadde, grootelijcks misdaen heeft, bekennende tegen haer, dat hy de mijnen en zenuwtreckingen by hem selven versiert hadde om de Tooverye een schijn te geven, sonder van yemandt ghenoodtsaeckt te zijn, zijnde sijnen eyghen wille, het welck sy verklaerden in hem een groote boosheydt te wesen, waer uyt gevolght is, dat sy hem hebben verklaert voor haer ghemeynte niet waerdigh haer Lidtmaet te zijn, en derhalven onnoodigh publijckelijck te bewijsen dat hy Tovenaer was, want hy verliet uyt vreese van de Overheydt de Stadt en sijn Huysghesin. Latende sijn vrienden in de last van wijf en kinderen sitten, die sy om oorsaecken eerlijck onderhielden, den tijdt van omtrent drie maenden. Dien tijdt ghepasseert zijnde, quam weder by sijne Huys-vrouwe en kinderen, maer hem niet wel durvende betrouwen, uyt vreese van de Overheydt, en de gene die hy als Tooveressen, valschelijck beschuldight hadde, vreesende dat sy over hem souden klagen, begonde op middelen te dencken, om de gene te vreden te stellen die hy als Tooveressen beschuldight hadde, en sondt eenige persoonen aen de voorschreven vrouw, die hy geseydt hadde dat sy hem met een glas bier te drincken te geven, betoovert hadde, haer biddende dat sy hem die misdaet soude willen vergeven met een geschrift, welcks inhoudt aldus was:

 

WY ondergeschreven A. P. P. C. B. en W. D. getuygen ende verklaren by desen, dat wy op den 30 Januarij 1650. hebben hooren ende sien belijden Abraham Jorisz. ghelijck hy oock beleden heeft by eenighe van sijn vrienden, ende Pieter Grijspaert, dat hy eenigen tijdt hem beholpen heeft met quade practijcken, maeckende de mijnen van te lijden zenuw-

treckingen in handen, voeten, armen en beenen: Ende dat ergher is, beschuldighende met de voorschreven zenuwtreckinghen, M. K. V. F. I. als Tooveres, maer daer naer in sijn quade practijcken achterhaelt zijnde, heeft voor ons bovengenoemde Persoonen bekent en beleden, dat de voorsz. zenuwtreckingen zijn gedaen puurlijck uyt sijnen wille, sonder van yemant daer toe beweeght te zijn, als sijn eygen selven: Ontschuldighende alle Vrouwen ter Werelt, en verklaerde hem van herten leedt te zijn, dat hy tegen eenige Persoonen, de Eerbare M. K. V. F. I. Huysvrouw van J. A. D. beschuldight hadde van Tooverye: Verfoeyende derhalven aen de bovenghenoemde Persoonen, dat sy de voorsz. M. K. V. F. I. in sijnen Naem souden willen om vergiffenis bidden. Verklarende dat hy Abraham Joris niet en dorste in haer presentie komen, het welcke wy op den 30. Januarij volstreckt hebben. Maer de voorschreven M. E. P. F. I. haer beklagende, van het ongelijck haer aenghedaen zijnde, ende dat sy gheen bewijs en hadde van haer onschult: Soo hebben wy ondergheschreven Persoonen, haer dit Geschrift van onschult, van onse handen gheteeckent, gegeven: Datum den 16. Februarij, in ’t Jaer 1650. Ende was ondertekent, A. P. P. C. B. en W. D.

Tymon.

282. Wel, waren sy[..] Vrouw (ende haer Man) daer mede te vreden?

Eusebius.

283. Doen sy hoorden dat sy so schandelijck van hem ghefaemrooft waren, namen sy het seer qualijck: waren doen als gaende gemaeckt, wilden van hem publijcke en geauthoriseerde Acte hebben, met kennisse van de Overheydt, daer eenige groote zwarigheydt in maeckten, vreesende, dat de Overheyt

wetenschap van sulcke boosheyt krijgende, licht aen hem exemplare straffe souden gebruyckt hebben: derhalven eenige luyden voor hem baden, dat sy souden willen te vreden zijn, met haer door sijn Persoon te bidden om vergiffenis, en bekennen sijn misdaedt, present so veel Getuygen als sy begeerde, waer mede sy door tusschen-spreecken van goede Mannen, haer lieten geseggen, als sy haer Schrift overleverde in sulcken forma als sy begeerde: ’t welck hy Abraham Joris aen nam te doen, ten eynde dat hy ruste mochte hebben: Alsoo hem goede Luyden rieden, dat hy de ghene, die hy beschuldight hadde, voor al soude te vreden stellen: Ende soo wierdt sijn boosheyt versoent door tusschen-spreecken van goede Mannen.

Tymon.

284. Wel compareerde hy in haer presentie, ende badt hy haer om vergiffenis, en gaf hy haer schrift present Getuygen, die dat onderteeckenden?

Eusebius.

285. Jae hy, want hoewel hy Godt niet en vreesde, soo en soude hy niet geeren van Overheydts wegen, Meester Gerrit tot sijnen Penitencier ghehadt hebben.

Tymon.

286. Ick bidde u Eusebius, seght ons den inhoudt van het leste Schrift dat hy haer overleverde, daer sy mede te vreden gestelt wierdt.

Eusebius.

287. Dat luyde van woordt tot woordt aldus:

 

ALsoo Abraham Jorisz. (om reden boven ghemelt) hem voor seeckeren tijdt uyt Haerlem vertrockken heeft, ter oorsaecke dat hy M K V. F I ten onrechte, en met quaet opset beschuldight heeft, met de verfoeyelijcke daet van Tooverye, waer van hy wel hertelijck sijn schuldt bekent, haer biddende om

vergiffenis, en verklaerde hem van herten leedt te zijn, dat hy dat quaedt aen haer begaen hadde. In kennisse der waerheydt, soo heeft dit Abraham Jorisz. met sijn hant onderteyckent in presentie van de naerbeschreven ghetuyghen. Aldus gedaen en geteyckent den 31 Maert, anno 1650. was onderteyckent.

Dit is het merck X van Abraham Jorisz.

Lager stondt,

Abraham Paling, Hans de Haes, Jan Fack, Isaac de Volder, Jan Jansz. Tuytschaver, Joost de Winter, Gerrit Jansz.

Dese dinghen aldus ghepasseert zijnde, waren eenighe verleghen, of hy Abraham niet genoegh verseeckert en was, teghen sommighe persoonen van om ’t voorgaende overlast te lijden: om welcke redenen sy hem overgaf, een acte van verghevinghe die ick u oock sal voor lesen.

 

ALsoo Abraham Jorisz. hem soo verre vergeten en verloopen heeft, dat hy onsen persoon teghen diversche persoonen achter onsen rugge in ons afwesen beticht heeft met de verfoeyelijcke daet van Tooverye: maer in sijn quade practijcken achterhaelt zijnde, heeft hy tegen diversche persoonen sijn schult bekent. Verklarende ‘ selve geschiedt te zijn puurlijck uyt sijnen wille, sonder van yemandt daer toe ghenootsaeckt te zijn, maer willende van sijn quaet afstaen, en soo veel doenlijck is, hem beteren; heeft aen ons versocht in presentie van veel Getuygen, dat wy de misdaet, tegen ons begaen, hem souden willen vergeven; verklarende het ghene dat hy in het stuck van Tooverye gheseyt hadde, dat hy dat ghedacht,

versiert ende gheloghen hadde, beloovende het selve niet meer te doen: verklarende hem ’t selve van herten leedt te zijn dat hy dat oyt ghedaen hadde, ende versochte dat wy hem dat souden willen vergeven; soo is ‘t, dat wy hem van herten vergheven en quijtschelden, van die misdaet, lasteringen en quade naerseggingen, die hy tegen ons ghedaen heeft; biddende door desen eenen yegelijcken, dat sy hem ter dier oorsaecken niet lastigh en vallen, sonderlinghe alle Magistraets persoonen, ofte wie het soude mogen wesen, en om dat ick dit met oprechter herte meyne, hebbe ick dese acte van verghevinghe aen hem Abraham Jorisz. overghegeven, datum den 6 April ’t jaer sestienhondert ende vijftigh, ende was onderteyckent M. K. V. F. I.

 

Daer hebt ghy de ontdeckinge van Tooverye, bedreven door Abraham Jorisz. daer in dien tijdt soo veel van te segghen was, ende hier mede hadde sijn Tooverye een eynde, en sal wel achter blijven.

Tymon.

288. Ick en hadde niet ghedacht (in mijn jonghe jaren) dat sulcke schellemerye in de werelt omgingh. Als men het wel insiet, soo geschieden sulcke boevestucken niet alleen in steden, maer ten platten lande, ghelijck als tot Uytgeest, Sparwouw, en andere plaetsen, daer sulcke Tooversieckten in zwangh geweest zijn, daer de grijse boeren malkanderen wondere quacken wijs maken, ende dickwils ghevoedt wordt, van de gene die onderwijsers der waerheydt behooren te wesen.

Eusebius.

289. Het is een beklagelijcke saecke, dat de Geestelijckheydt, of (dat ick beter segghe) die dien naem draghen, met sulcke Tooverye omgaen, soo verre dat haer boosheydt aen alle kanten uytkijckt,

waer van men veel exempelen soude konnen toonen, ’t welck wy, om de lanckheydt te schouwen, sullen achterlaten: te meer, om dat het de oprechte ende eenvuldige ergerlijck is, recommandere de Godtvreesende en Godt-dienende herten, dat sy haer niet en laten verleyden, noch bedrieghen van de gene die eenen schoonen schijn hebben, ende met opset haer bedrieghelijcke personagie daer onder speelen, het welck oock een soorte van Tooverye is. Ende voor ders tijdt dunckt my dat ick ghenoegh ghedaen hebbe, ende met de heylige Schrifture en de gesonde reden bewesen de nietigheydt van Bodijns Tooverye, bestaende in het personeel contract maken met den Duyvel. Dit personeel contract is van boose ende leugenachtige Inquisiteurs versiert, of van rasende of kranckhoofdige menschen gheimagineert: soo is het oock onwaerachtigh dat ons gesontheydt soude hangen aen de wille van eenigen boosen mensche door tusschen komen van den Duyvel, ’t welck niet dan raseryen en zijn van ydel of kranckhoofdighe persoonen, die in haer sinnen doolen, en door verstoortheydt van haer sinnen en verstant, meynen en imagineren sy haer, dat alle tegenspoeden van haer ghebuuren door haer bedrijf komt, gelijck oock sulcke contrarie gecken zijn, die meynen dat alle voorspoedt van haer vrienden en goedtgunners door haer beleydt uytgevoert wordt, ’t welck een ghebreck des verstants is, en by onwijse gelooft in eenige persoonen waerachtigh te wesen. ’t Is handttastelijck geloogen, dat de Duyvel de Tooveressen soude teyckenen aen hare lichamen. Ick weet wel dat de boose menschen een afgebrande conscientie hebben, maer en dragen aen haer lichaem daer gheen teycken van. Dat sy soppen van het smeer van jonge ongedoopte kinderen souden weycken, ende Katten herssenen eten (ghelijck den Inquisiteur Delrio schrijft) is

klap om kinderen mede te bed te jagen. Dat de duyvel haer met Bullepesen slaet, ghelijck de boose Inquisiteurs in de onschuldige haer Sententien gestelt hebben, en is niet waerschijnelijck. Soo en is oock niet haer lichamelijck boeleeren met den Duyvel, en haer Bancketten in eensame en woeste plaetsen: Het is van Schelmen versiert, om haer dieveryen te bedecken, en van onwijse gelooft. Niet min fabuleus is het gedolven Slanghen-been, Padden, en ander vuyligheden onder den drempel der Schaep-stallen. Dat en zijn niet dan practijcken van Landtloopers en Vagebonden, om de onnosele en slechte Boeren te bedriegen, en op eenige maniere het gelt uyt haer beurse te Tooveren, en die boeven nemen dan sulcke tijden waer, om haer boose personagie daer onder te spelen. Sy zijn geheel geabuseert, die ghemeynt hebben dat de sware droomen, geoorsaeckt door inwendigh gebreck, en misbruyck van spijse en drank, opvallinghen en neerdruckinghen van boose geesten, of Toovenaers of Tooveressen geweest zijn, ’t welck de onwetene ende onervarene de Nachtmerry noemen, zijnde een inwendigh ghebreck des lichaems, gheoorsaeckt door verdorven ende overvloedigh humeur. Ten is niet min dan dulligheydt, te segghen dat een mensche hem selven herschept, of verandert heeft, in ghedaente of wesen van een ander beest of wesen, als hem den Schepper Godt in de natuure, door de natuure ghegheven heeft. Die staende houden, ende segghen dat een oudt wijf (al waer sy Tooveres) het weer naer haer ghevallen, en ter begheerte van een Inquisiteur kan veranderen, is onsaelgeerlijck ghelooghen. Ende hondertley sulcke ende ongeschiedelijcke dinghen, die wy om lanckheydts wille sullen achterlaten. Ende dit is mijns oordeels ghenoegh gheseydt van de hedendaeghsche Tooverye, daer soo veel onnoosele vrouwen, ende

niet weynigh Mannen om geleden hebben: En soo veel zy geseydt en krachtelijck bewesen, de nietigheydt van Bodijns, Leymans, Remingius, Daneus, Perkinsius, Guirlandus, ende dierghelijcke Inquisiteurs Tooverye. Ick bidde u, overleght naer de reden die by de Menschen behoort plaets te hebben, en naer de waerheydt in de heylige Schriftuure uytgedruckt. En overleght het vermogen en onvermoghen des menschen in ’t maken van donder, blixem, plas-reghen, en de vaste ordonnantie Godts, in de menschelijcke natuure en alle ghewassen: ’t welck van niemandt herschapen en kan werden, en al het ghene hy gheordineert heeft: Dese dinghen teghen malkander behoorlijck overweghende, sal al de ghepractiseerde en leugenachtighe Tooverye over hoop vallen.

Tymon.

290. Het is wonder dat die saeck soo langhe gheduurt heeft, en op sommige plaetsen van persoonen op persoonen, als aenge-erft, gevolght is.

Eusebius.

291. Indien wy niet grondelijck op de saken letten, dat sal duuren soo langhe als men kranckhoofdighe menschen, en by de onwetende en boose Pijn-bancken vindt.

Tymon.

292. Ick geloove en houde datter veel boosheydt, bedroch, en genoeghsame Tooverye omgaet. Maer ghy verwerpt by naer al de Tooverye die hedendaeghs in swangh is, en by veele ghehouden en vertelt wordt ghesien te hebben.

Eusebius.

293. Al het gene geseyt wort, (’t zy van wat staten van menschen) mach wel aen de reden en mogelijckheydt ghetoetst worden: Want by alle soorten van Christenen is in sommige het onverstant soo in-

gheslopen, en in sommighe de boosheydt: en onder die hebben de Kerckelijcke (of hoe ick die noemen sal) Geestelijcke persoonen, groot gheloof by het gemeyne volck: en onder die (de goede niet te naer gesproken) zijn de grootste Toovenaers, als sy boos van leven zijn: te weten, die, die haer met sulcke Wichelerye behelpen. Ick roepe een yeghelijck tot ghetuyghe die wel sullen gehoort hebben, hoe sy met de woorden der heyligher Schrifture speelen, en genoeghsaem de menschen bedrieghen en betooveren. Ja tegen de Tooverye selve (soo sy het onwijse volck wijs maken) raet geven, soo hebben sy neven andere boosheden, als sy een Tooveres wilde doen lijden, ende het quaet dat sy ghewrocht hadde, (soo sy voorgaven) wilden verdrijven, so snijden sy op eenen Saterdagh voor der Sonnen opgangh, een roede van haselaren hout, en spreken: Ick snijde u roede van stamme af, in den naem van den ghenen die ick straffen wil: doende daer by seeckere ceremonien, en onverstandige onduytsche woorden, alle welcke boosheden sy besluyten met de woorden: In den naem des Vaders, ende des Soons, ende des heylighen Geestes, met het maken van drie kruycen, en slaen dan op eenen uytgespreyden linnen doeck, bidden ten besluyte, H. Drievuldigheydt wilt straffen den ghenen die dit boose gedaen heeft, naer dijne groote gherechtigheyt. En om te verhoeden dat men sijn been niet breken en soude, hebben sy de spreucke Exod. 12. vers 47. by Johannes 19. aenghewesen, van Christo ghepropheteert te zijn: Een been en sult ghy aen hem niet breken. En om de zenuwpijn te verdrijven, soo geven sy den raet, dat men de zenuwe, daer men de pijn in heeft, sal strijcken, terwijle dat de Misse ghedaen wort. En tegen de koorts murmelen sy den 144 Psal. Davids. Oock nemen zy u soo licht ghelijck het ba-

ren de Maget Maria Christi gheweest is, en op dat den Wijn niet veranderen en soude, schrijven sy op dat Vat de Spreucke des 34. Psalms, Smaeckt ende siet hoe vriendelijck dat de Heere is, wel den ghenen die op hem betrouwen, ende om het bloeden te stillen, nemen sy eenen Beecker kout Water, ende doen daer in drie druppelen van het uyt-vloeyende bloedt, ende spreecken tusschen het invallen van elcken droppel, een Pater Noster, ende een Ave Maria, ende geven het den Patient te drincken, ende vragen hem dan, wie sal u helpen. Soo antwoordt hy, de Heylighe Maget Maria, dan wordt gebeden, o Heylighe Maria, wilt dit uytvliedende bloet stillen: ende met het uytvloeyende bloet schrijven sy op het voorhooft des Patients: Het is vervult. Oock spreken sy dese woorden: Bloedt blijft in dijne Ader, ghelijck Christus in sijn Lijden: Bloedt blijft staende ghelijck Christus aen het Kruyce ghehecht is, ende segghen dat driemael: Ende oock dit, uyt sijn zijde is Water en Bloedt gheloopen. Item, met dese woorden maecken sy het Volck wijs, dat sy het bloeden stillen aen wat plaetsen dat het is, Christus is gheboren tot Bethlehem, ende heeft gheleden tot Jerusalem, sijn Bloedt is ghestort: Ick segge dy door de kracht Godts, ende door alle Heyligen hulp, blijft staen ghelijck de Jordaen, daer de H. Johannes onsen Heer ende Salighmaecker Christum in doopte: In den Naem des Vaders, en des Soons, ende des Heylighen Geestes: Ende houdt den voorsten vingher op den Wonde, ende maeckt daer mede drie kruycen, ende spreeckt vijf Pater Nosters, en vijf Ave Maria, ende eenmael het Geloove ter eeren de vijf Wonden Christi. Ick hebbe een bladt Papier beschreven ghesien, hoe men alle schellen van ooghen sal af lesen. Besluytende t’elckens in den Naem der H. Drievuldigheydt. Jae dat meer is,

dees Tooverye bedeckt met de woorden der Heyliger Schriftuure, is soo verre gheloopen, dat sy de ghebreecken ende quellinghen der Paerden hebben willen beteren, ghelijck sy de slechte boeren wijs maken. Hoe veel zijnder die met een briefjen aen haren hals ghehanghen, gegaen hebben en noch gaen, daer het begin van St. Jans Euangeli in gheschreven is, en onder de Misse is gheheylight, met die meyninge dat sy van alle Duyvels-spoock souden bevrijt zijn: Waer teghen seecker deughdelijcke Leeraer geseydt heeft: O ghy onwijse mensche, werdt dat Euangelij niet dagelijckx in de Kercken ghelesen en van u ghehoort, werdt het van u ghehoort en niet aenghenomen alsmen het in u ooren steeckt, hoe sal ’t u helpen, als ghy het in een papierken gheschreven, aen uwen hals draeght? Dese dingen zijn in haer selven nietigh noch dienstigh te ghebruycken teghen de miserien die een mensche kan overkomen: Dus doende souden de quade Geestelijcke, het ampt der Chirurgijns, en Medicijns, door bedrieghelijckheydt en Tooverye, wel onderkruypen.

Tymon.

293. Het is een beklagelijcke saeck, dat het volck in ’t gemeyn soo verleydt is en het en kan niet minder zijn, als onder de Geestelijckheyt sulcke Wichelerye om gaet: te meer, alsoo men dat volck alles goets toebetrouwt, en in haer reghel van leven en kleederen niet dan heyligheydt uytbeelden.

Eusebius.

294. Dat is waer Tymon, en ghelijck haer ghewaende Tooverye valsch is, soo valsch is hare remedie die sy tot een ding dat niet is, gebruyckt hebben.

Tymon.

295. Het is seker, is de gewaende Tooverye niet, soo moet oock nietigh zijn de remedie die sy daer toe ghebruycken.

Eusebius.

296. Ja dat is alsoo Tymon, ende daer van daen komt het, dat de boose en onverstandighe, te samen sulcke wreede en tyrannische proceduren en executien uytghevoert hebben, ghelijck tot Atrecht en andere plaetsen bebleecken is.

Tymon.

297. Ghy hebt my veel reysen belooft, dat ghy ontdecken soudt de proceduuren, handelingen en executien, die sy tegen de ghene ghehouden hebben, die in ’t gheruchte vielen, dat sy Toovenaers of Tooveressen waren: te meer, alsoo ghy hebt willen seggen, dat de Pijnbanck daer veele toe geholpen heeft, om door boose en onverstandighe Inquisiteurs ende Rechters, onmoghelijcke dingen af te perssen. Wat is dan het begin gheweest van sulcke boose en onverstandige executien?

Eusebius.

298. Tymon, also dit een materie is die de Rechtgeleertheydt raeckt, en dat het Recht in het Heylige Boeck de Misdaders verwijst, op de getuyghenisse van twee Getuygen. Soo heeft men mijns bedunckens oock de qualiteyten der ghetuygen al van dien tijden in ghesien: Maer in die Historie van die onnoosele, ende kuysche Susanna, bevindt men dat de Rechters niet alleene valsch, maer oock by haer selven Boeven gheweest zijn: En ten hadde de wijsheydt ende voorsichtigheydt Daniels gheweest, de Ontschuldighde hadde moeten lijden. In dese tijden dan, ende hier in Hollant, heeft men de Misdaders naer dat sy naer Rechten in behoorlijcke forma overtuyght zijn, tot de Pijnbanck verwesen, als sy hertneckelijck ontkennen als een tweede middel, om de waerheydt by eyghen confessie te weten, welck ghebruyck niet sonder redenen is by het eerste, als de getuyghen bequam zijn te ghetuygen, en behoorlijcke

informatie op de ghetuyghenisse en Confessie ghenomen wordt, en ten besluyte gheseydt mach worden, ghelijck voor ons ghebleecken is. Ick sie wel dat de eerste maniere seer periculeus is, vermidts de boosheydt der menschen, maer de tweede maniere is heel onvast, en heel abusivelijck (op dat ick niet en segge heel valsch) in Bodijns, en Leymans, en andere Inquisiteurs Tooverye, hoewel het twee Rechtsgeleerden deses tijdts zijn, om redenen die men soude mogen inbrengen. Als ten eersten, om dat sy dese onnoosele Wijven beschuldight hebben met onmogelijcke dinghen: Als daer zijn Contract maken met de boose Geesten, die niet lichamelijck en zijn, ende volgens dien, geen personeel verbondt met de Duyvelen maecken en konnen. Ten tweeden, om dat de beschuldingen van hare boeleeringhen nietigh zijn, om dat de Duyvelen gheen lichamen van vleesch en beenen en hebben, ende derhalven voor raseryen te houden, ontstaende uyt begeerte der Kinderteelingh in vruchtbare lichamen, ende ’t selve ontbeerende, stijght haer ten hoofde, waer door sy sinneloos worden, ende sulke raseryen door sinloosheydt uyt slaen. Ten derden, dat het weer-maecken, daer sy mede beschuldight worden, soo ten aensien der Duyvelen, als ten aensien der Menschen onmoghelijck is, en volghens dien geen oorsaeck en zijn, der vruchtbaerheydt van haer ende hare Vrienden Landen, ghelijck het haer niet te wijten en is, dat yemants Lant maghere vruchten draeght: alle welcke zegeningen ende straffen, men in Godt soecken moet, die een gever van alle volmaeckte gaven is. Ten vierden, dat sy de hoedanigheden der gewassen, in hare krachten niet en konnen veranderen, noch andere hoedanigheden gheven, als haer den Schepper der nature gegeven heeft. Ten vijfden, dat het veranderen van hare lichamen in andere formen en gedaenten valsch

is, ghelijck het oock valsch en versiert is, het ghene gheseydt wordt dat sy misdreven hebben, in andere ghedaenten, als haer den Schepper der ghedaenten en lichamen gegeven heeft: Ende meer redenen die men soude konnen inbrengen, en alle de gene die dat seggen en staende houden en getuygen, en behooren niet te ghetuyghen noch geloofwaerdigh te zijn, veel min op sulcke onmogelijcke dingen yemandt tot confessie, door de Pijnbanck te dwinghen, ende daer op dan sententie uyt spreken en executeren.

Tymon.

299. Onder de Tooverye is oock begrepen de gene die met vergif omgaen, ende Menschen en Beesten met Vergif-Tooverye te kort doen.

Eusebius.

300. Laet haer daer van behoorlijck ondersocht worden, en als de Rechters door getuygen bewesen wort, dat sy aen ’t feyt van vergif schuldigh zijn, ’t zy aen menschen of beesten, en naer behoorlijcke informatie de Rechters mogen seggen, ghelijck voor ons gebleecken is, laet sulcke naer Rechten gestraft worden. Hier over en sal gheen questie vallen. Maer of een oudt of jonck wijf, door personeel en lichamelijk gebiedt des Duyvels, of de Duyvel door het gebiedt van een oudt of jonck wijf, Slangen beenen of Padden, of eenige andere vuyligheyt, onder den drempel der Schaep-stallen hadde begraven, of dan uyt begeerte van den Duyvel, of uyt begeerte van ’t wijf, de overgaende Schapen souden sterven: ’t Welck ick ontkenne, en niet sien en kan, waerom de Schapen meer souden sterven als den Herder, en andere creatuuren die daer over gaen, en den persoon die ’t selve gedolven hadde, en derhalven sulcke getuygen zijn niet aennemelijck, jae al waer ’t dat sy selve seyden dat sy het uyt begeerte van den Duyvel gedaen had-

den, soo en is het niet te achten: by reden, om dat sulcke ghedolven specien soodanige krachten in haer niet en hebben, en derhalven voor raseryen te houden zijn, al waer ’t dat sy haer selven beschuldighde, gelijck sekere oude Vrouwe tot Meenene in Vlaender ghe-executeert, die seyde dat sy eenige stoffe in haren Thuyn onder eenen Palm-boom begraven hadde, waer door den Burgermeester Salemon van Robays, (soo sy seyde) sijn een ooghe verloren heeft, hoewel in ’t lesen van haer Sententie seyde het op een ander gemunt te hebben, waer over seecker Persoon, daer teghenwoordigh zijnde, hem over de rasende (ende seyde voor de Magistraet, indien hy dat gheweten hadde, sy en soude van Beuls handen niet gestorven zijn, maer soude sijn handen selve aen haer vervuylt hebben. Want het Volck door de Geestelijckheydt verleydt zijnde, komen soo verre, dat sy meynen dat haer felheydt ende wreedtheydt rechtveerdigheyt is: Ende daerom hebben sy op sommighe plaetsen, haer met gloeyende tangen het vleesch van hare Lichamen genepen.

Tymon.

301. Sy moghen wel qualijck met de Vrouwen gehandelt hebben, maer sy en hebben sonder ordre en regel niet gegaen.

Eusebius.

302. Het onverstant, den haet uyt yver der Godsdienst, mitsgaders in sommige de boosheyt heeft soo toegenomen, dat (alleen by weynige) op de reden en mogelijckheydt niet en is gheacht. En by de onverstandige heeft men de oude vrouwen, die in achtigh vielen Tooveressen te wesen, by naer Goddelijcke krachten toegeschreven. Doch sulcke krachten, die de Menschen onaenghenaem zijn, hoewel van Godt

hervloeyende tot kastijdinge over de sonde der menschen: het zy door hagel, donder, blixem, en plasregen, en eenighe sieckten, ’t welck sy van dees ellendige, en niet konnende, wilden gebetert hebben. Hier onder loopt in sommighe (die segghen betoovert te zijn) practicabele boosheydt, ghelijck in veel plaetsen omgaet, ende in ons ghespreck aengheteeckent is. Ten kan niet minder wesen, of by sulck onverstandigh, waengheloovigh, superstitieus ende boos Volck, moet yemandt in het gheruchte vallen dat sy Tooveres is, en op ’t gheruchte mach den Rechter een Vrouw aenspreecken, examineeren ende ondersoecken. Dit gheruchte, wordt by de Inquisiteurs als overtuyght ende geapprobeert gehouden, als de beruchtighde hare ghewoonlijcke woonplaetse verlaet. Ettelijcke achten dit gherucht soo hoogh, dat sy niet toelaten en willen yemandt te ondersoecken, ten zy dat hy in ’t gheruchte is, dat hy of sy Toovenaer of Tooveres is, sustineerendedat het gherucht veeltijdts waerachtigh is, ghelijck Leyman in sijn Juridices contra Sagas, titulo 1. aenteeckent. Dese beruchtighde Vrouwen zijn soo in den haet gheweest, dat een mocht overtuyght worden, van een Persoon alleen al waer sy niet eerlijck, andere gaen wat verder, ende willen datter twee ghetuyghen zijn, al waer ’t dat sy Tooveressen waren, maer dat de ghetuyghenisse van eene maer een gheweldighe presumptie en kan gheven: ende Pater Leyman seydt, dat de daghelijksche ervarentheydt ghenoegh gheleert heeft, dat hare ghetuyghenisse nauwelijck of nimmermeer en feylt. Ende als men hier Testes infames verwerpen soude, hoe kan eenen Rechter (seydt Leyman) van eenen vroomen ende oprechten Mensche ghetuyghenis hebben, want gheen vroom Mensche, en kan van de daden der Tooveressen ghetuyghen, hy en heeft te vooren alle op-

rechtigheydt verloren, ende met overghevingh van lijf ende ziele sijn selven in hare verdoemelijcke secte begheven. Ende in sulcken gevalle (seydt Leyman) zijn de Rechters ende Rechten te vreden, welcke men met vlijtigh naer vraghen, naer den aerdt ende natuure van ’t quaedt der Tooverye hebben kan. Ende werdt dese Leere van voornemelijcke Doctoren onderhouden ende geobserveert, en in de Rechthuysen, als van de Roomsche Catholijcke Kercke geapprobeert: Deser Menschen quaedt is soo groot (seydt Leyman, titulo 3. folio 16.) ende wijdt streckende, dat het alle andere quaeden in sich begrijpt, want de hooghste Majesteyt Godts wort daer door onteert ende ghelastert, ende is de Christelijcke ghemeynte schadelijck, ende werden alle sonden ende Godts-lasteringhe daer onder begaen, Menschen ende Vee, Lucht ende Elementen, dat lieve Ghewas, ’t Veldt ende Boom-vruchten beschadight: ende ’t welck der Menschen grootste schade is, sy berooven de Mensche Ziel ende Lijf: Onse gezworene wraeckgierighe vyanden, ende de verdoemde Godtloose Geesten der Hellen toeghestelt: Derhalven de Tooversche Luyden by de Rechten Vyanden der Menschen saligheydt genoemt werden.

Tymon.

303. Hoe is ’t mogelijck, als de Geestelijcke ende Wereltlijcke Rechters soo van een Mensch of Menschen spreecken, dat sy niet in den haet ende by het Volck gevreest en souden zijn.

Eusebius.

304. Dit geruchte, ende twee getuygen al waren sy niet eerlijck, is dan genoegh om een Vrouw tot de pijnbanck te verwijsen, en mogen naer hare Rechten een ure lanck gepijnight worden, willende van haer bekent hebben onmogelijcke en ondoenlijcke dingen, die (sonder Godt) noch van Menschen, noch gheen

Creaturen en konnen gedaen werden: Nicolaus Remingius ghetuyght dat hy ettelijcke gesien heeft, die wel twee of drie mael voor onschuldigh los gegeven waren, en daer naer alles bekent hebben.

Tymon.

305. Wat geeft dien wreeden Mensche hier mede anders te kennen, dan dat hy de onnoosele, door de ghestadighe aenklachten van het onwijse Volck, soo moede gemaeckt heeft, dat haer de doodt aenghenamer gheweest is als het leven.

Eusebius.

306. Jae Tymon, als sy door de tormenten van haer gheen bekentenisse krijgen en konden gelijck sy begheerden: doen seyden sy dat de Duyvel haer de kele toe hieldt, dat sy niet spreken en konden, om dat sy hare Mede-ghenooten, in Duyvels ordre zijnde, niet beklappen en souden: Dem maniere van pijnigen is verscheyden naer de Costumen der Landen, sommige hebben haer op gloeyende kolen doen treden, of in diepe Water doen sincken, om te beproeven of sy Tooveressen waren: Een maniere in Westphalen seer ghebruyckelijck, ende is door het onwijse Volck ende wreede Beuls verciert: want als sy drijvende waren, wierden dan tot de Pijnbanck verwesen, als ghenoeghsame sekerheydt hebbende dat de Tooveressen drijven, hoewel die proeve heel valsch is, uyt oorsaeck de Vrouwen in haer eyghenschap ende natuure, meest al lichter drijven als de Mannen: ’t welck haer van Godt den Schepper der natuure, ghegheven is, ghelijck in ons ghespreck is bewesen.

Tymon.

307. wat raet dan voor die Ellendige, als ’t ghemeyne volck met sulcke opinie over haer ingenomen is? en de Inquisiteurs en Rechters sulcke maniere van Proceduren teghen haer houden, en haer selven,

en het gemeyne volck wijs maken, dat haer Nature haer aenklager is: soo en gebreeckt daer anders niet dan haer eygen confessie.

Eusebius.

308. Om die te verkrijgen daer ghebruycken sy de Pijnbanck toe, die sy by sulcke Rechters qualijck ontgaen konnen, welcke torturen soo gevoelig zijn, dat een steenen hert licht erbarmen soude over het ghene daer omgaet: Ende alsoo de gheheele saeck wreedt en dwaes is, soo dwaes zijn de vraghen die sy moeten beantwoorden: welcke den Inquisiteur Sprenger in sijn 3. Deel als een reghel voorschrijft in sijn Mallei Maleficarum q. 14. en 15. en Guirlandus 47. No. 7. naergelaten heeft, en by Pater Paulus Leyman aengheteyckent, als namelijck:

Wat sy den verdoemden gheesten voor een eere en eedt ghedaen hebben.

Op wat maniere, en solemniteyt en ceremonien sulcks toegaet?

Wat sy hem beloven, en met wat woorden.

Wat hy boosen geest haer daer teghen belooft, wat voor ghelt, goedt en eer, sy daer door van hem hopen te verkrijghen.

Hoe sy op de Toover-plaetsen en aen den dans komen.

Of sy te voet gaen, of ghevoert worden.

Waer uyt dat Tooversmeer gemaeckt wordt, en op wat plaets, en met wat stoffen sy dat bereyden en koocken.

Met wat saecken sy de menschen, vruchten en vee beschadighen.

Of sy door de lucht ghevoert worden, of te voet gaen?

Met wat gheleghentheydt sy heen en weder t’huys komen, of sy haer mede-ghenooten en boose geesten daer ghesien hebben.

Wat sy voor Offer en dienst den Duyvel ghedaen hebben, en belooven moeten?

Wat sy daer doen en verrechten moeten, hoe veel en wat lieden op de hexe-plaets met haer gheweest zijn?

Op wat tijdt sy moeten te samen komen, wat sy daer doen, hoe langhe sy by malkander zijn, aen wat plaetsen, of het in bosschen, berghen of leeghstaende huysen zijn? En sulcke nietighe en onwaerachtighe dinghen meer, die tusschen menschen ende menschen met vaste sinnen niet en gheschieden, maer raseryen van kranckhoofdige, frenetijcke, of dulle menschen zijn, ’t welck noch onder de Barbare ende woeste Duytschen omgaet, die al lacchende en sonder verstoorde sinnen, malkander ghetrapte tonnen vol Duyvels in ’t lijf wenschen, van welcke quade zeden en gewoonten, de vrouwluyden in Duytslant niet vry en zijn. En als haer dan eenighe ongewoone sieckte aenkomt, soo heeft het de oude Hexe ghedaen: Ende het ghene haer door gramschap, ende dronckendrinckende blijtschap komt in zwacke lichamen en natuuren, schrijven dat den Duyvel toe, door oude wijven ghesonden: Welcke opinie Heydens, en vol Afgoderye is.

Tymon.

309. Maer wat zijn doch de belijdenissen die sy op de vraghen doen en antwoorden, of moeten door pijne antwoorden.

Eusebius.

310. Dat zijn meest onmoghelijcke en ondoenlijcke dinghen, want indien sy niet en willen, noch met waerheydt en moghen bekennen, daer ghebruycken sy het pijnigen toe, op veele en schrickelijcke manieren: Want alsoo haer in ’t bysonder naer haer complicen ende medegenooten gevraeght wordt, of sy die niet en kennen, of gekent en heb-

ben (’t welck meest luyden zijn die te vooren door de Pijnbanck haer hebben moeten noemen, en ge-executeert zijn) of sy die en die op de vergaderingh niet gesien en hebben, en daer zijnde, wat voor eere sy de boose geesten gedaen hebben? De antwoorde is by Bodijn aengetekent (in diversche aentichtingen, dreygingen, en onophoudelijcke en wreede slagen, en by de sotte en wreede Overheydt met de Pijnbanck bevestight) dat sy den Duyvel, die hem selven, soo sommige rasen (en het zy door ydelheydt van sinnen of door de Pijnbanck gedwongen) bekent hebben, dat hy een lichaem hem selven uyt de lucht schept, of uyt eenige andere aertsche stoffe, hem selven makende in Bocks gedaente, om dat de Bocken geyle ende onkuysche dieren zijn (seydt Bodijn) in welcke ghedaente sy hem voor sijn achterste kussen met een brandende keersse in de hant (soo Bodijn en de Inquisiteurs van Atrecht seggen) wiens schellemeryen daer naer geheel aen den dagh gekomen zijn. Ten tweeden dat sy haer overghegeven hebben ten gebruycke van den Sathan, in sulcken gedaente als hy Sathan wil, ende voort sulcke dinghen meer, die niet behoorlijck en zijn om op het papier te stellen, om die gepractiseerde leughenen, en de onmoghelijckheydt van menschen en Duyvelen, of in sommige frenetijcke raserye, herkomende uyt sieckte der natuure, die sonderlinge raserye oorsaeckt.

Tymon.

311. Eusebius, ghy seght dat de Rechters om de bekentenissen te bekomen, ghebruycken veele ende schrickelijcke maniere van pijnigen: Doet my daer oock eenigh verhael van.

Eusebius.

312. Tymon, ick versekere u, datter veele door het overdadigh pijnigen zijn ghestorven, diemen dan seyde dat den Duyvel haer den hals gebroken hadde.

En veel het lichaem soo wierdt mishandelt, dat offe al in ’t leven hadden gebleven, onbequam gemaeckt waren om yet te konnen doen.

Tymon.

313. Handelt men soo met de menschen? Het schijnt ongheloovelijck datse yemandt souden doodt pijnigen.

Eusebius.

314. Tymon, ick kenne noch een seecker persoon welcke als Schepen over verscheyde proceduren heeft ghestaen, die daer naer beter ghesicht krijghende, met der woone vertrock: Dese persoon verseeckert my, dat de Baljou (ofte Rechter) ter plaetse daer hy ghewoont hadde, een vrouwe (als Tooveresse beschuldight) seer jammerlijck liet pijnighen: Oock soo, dat de Scherprechter seyde, indien men met pijnighen voort-gingh, datse het niet soude keunen uytstaen, ghelijck oock is gebleecken: Want dese Vrouw altijdt ontkennende Tooveres te zijn, en niet te weten wat Tooverye was, riep tot veel malen seer jammerlijck, O Heere Jesus Christus mijn Bruydegom, erbarmt u mijnder, ende verlost my uyt dese ellende. Dit spectakel duurde tot dat de vrouwelijcke nature besweeck: Sy afgelaten zijnde om weder te bekomen, was en bleef doodt: Dit dien boose Rechter siende, (hoewel niet sonder ontsteltenisse) bedacht dese vondt, en seyde, ey siet hoe heeft haer den Duyvel den hals ghebroken: Waer tegen niemandt van de Schepenen yet dorst segghen, en met dese geruchten misleydemen het ghemeene volck.

Tymon.

315. Maer op wat maniere gingense in haer pijnigen te werck?



illustratie



illustratie



illustratie



illustratie

Eusebius.

316. Hoewel het pijnighen (over al in ghebruyck) in sijn eyghen aert inghesien zijnde, seer swaer is, en boven mate groote smerte veroorsaeckt; soo datse veel liever alles bekenden watmen haer voorhielt, (offe wel wisten daerom ter doodt te sullen verwesen worden) want sy liever eens wilden sterven, als soo veelvuldighe tormenten lijden: Soo is het nochtans, datmen in de misdaet der ghewaende Tooveressen, veel wreeder manieren van pijnighen gebruyckt heeft dan in andere misdaden. Oock heeft men daer in verre de mate van de tijdt te buyten gegaen.

Tymon.

317. Eusebius, haddense oock andere practijcken van pijnigen als met den Pijnbanck?

Eusebius.

318. Ja sy Tymon; de Pijnbanck was te gemeen, oock de ordinare Pley, in welcker plaetse sy de Patient de armen achter over de handen teghen malkander ghebonden hebbende, haer soo ophaelden ende vast maeckten: In plaetse van ’t ghewicht aen de voeten, hadden sy beneden een houten kruys, alwaer de beenen seer wijt van een, de voeten aen het dwarshout wierden vast ghebonden, en soo wat van de aerde hanghende, wanneer de Patient met roeden geslagen wierdt, trat de Beul met de eene voet op het lange hout, om te meer het lichaem te recken, en op te scheuren de geslage wonden. Sy gebruyckten oock schroeven op de scheenen, ’t welck een onlijdelijcke pijne veroorsaeckte. Maer onder ander heeft my de voor-verhaelde persoon vertelt, een wonderlijcke ende vreemde maniere van torture, dickmael onder haer gepleeght, zijnde aldus: Sy hadden een stoel met langhe stijlen, seer bequaem om boven de armen, en onder de voeten daerom buy-

ghende te konnen vast maken: De sitplaets hadde een ront gat, ’t welck in de ronte scherp was, daer de Patient met ’t bloote lichaem in most sitten, in de Kamer was (kruys-wijs met Touwen aen de muur vast ghemaeckt) een Halsbandt van binnen met scherpe pinnen, waer in sy de Patient met sijn hals slooten, ende wanneer hy hem beweeghde soo quetsten hem de pinnen sijnen hals: Dus sittende, wierdt van de Beul met de stoel dickmael heen en weer gheschoven, stont dit de Patient uyt, soo stelde men pannen met vyer soo onder het lichaem, als oock onder sijne voeten, om sijne pijne te verswaren.

Tymon.

319. Wat onmenschelijcke en wreede maniere is dat? Maer ghy seght datse de mate van tijdt oock verre te buyten zijn ghegaen.

Eusebius.

320. Dat is waer Tymon, want andere maer een korte tijdt op den Pijnbanck of aen de Pley wierden getormenteert, maer dese fexeerden de luyden seer langh, somtijdts wel tot tweemael vierentwintigh uuren toe, om haer soo te houden in een gheduurige pijne. Want t’elkens als haer de slaep bevingh, soo en quetste haer niet alleen de scherpe Halsbandt, maer de Beul liet haer oock geen rust door het schudden met de stoel: Ondertusschen maeckten de Rechters in een ander Kamer goe ciere.

Tymon.

321. Och hoe jammerlijck zijnder die ellendighe menschen aen, als die onverstandighe meynen dat haer wreedtheydt rechtvaerdigheydt is.

Eusebius.

322. Dat moet Godt geklaaght zijn. Nicolaus Remingius (by Leyman aengheteyckent) getuyght,

als Isabella Parda in Lotteringhen soude verbrandt worden, en den Amptman dickwils hadde hooren segghen, dat de Tooveressen ongevoeligh zijn, soo wilde hy ’t nu besoecken of het waer was. Ende om dat veele seyden of de boose geesten haer ongevoelijck maeckten, beveelt derhalven, men soude in seeckere plaetse van haer lichaem een naelde gantsch diep in steecken ’t welck in teghenwoordigheydt van veele luyden geschiede, en daer en is geen bloet uyt geloopen. Ende Leyman seydt, dat sy gheen teycken van smerten heeft ghegheven: Waer uyt dese tyrannige moordenaers willen proberen, dat het een teycken van het verbondt is dat sy met den Duyvel ghemaeckt hebben. Wat dunckt u Tymon, soude de Duyvel de lichamen der menschen tegen sulcke tormenten ongevoeligh konnen maecken? Waer mede sullen sy dat bewijsen? Ick roepe alle menschen tot getuyge, hoe teer dat het menschelijck lichaem is tegen sulcke fexatien: Leyman schijnt selve te twijffelen aen de waerheydt van sijn vertellinghe, komt voort met de bedriegerye des Duyvels, en seydt, dat de Duyvel wel kan maecken, dat hy een ander lichaem in plaetse van de Tooveres kan stellen, en alsoo haer ooghen verblinden, hoewel hy seydt dat het selden van Godt toegelaten wordt. En om dese leugen met schijn te beglimpen, seydt dat den ghemeynen man in Westphalen eenen mensche aenseyden dat hy by vlagen eenen Wolf, of (soo men daer seght) eenen Weerwolf wierdt, die wel twintigh mael is gepijnight gheworden, en al lacchende (soo hy seydt) het uytghestaen hadde, tot dat den Beul (als dienaer van sulcke boosheydt) uyt eenen beecker hem eens toeghedroncken heeft, met bedingh dat hy hem daer op bescheydt soude doen, ’t welck den ellendighen mensche aennam, veel licht om sijn benaut en dorstigh hart te laven: Maer den Beul

onder den Wijn Wywater gemenght hebbende, en den Patient het selve hebbende onwetende inghedroncken, begonde te bekennen het ghene sy begeerden (soo Leyman vertelt.)

Tymon.

323. Desen boosen of onverstandigen Amptman, moste die noch aen die ellendige sijnen nieugierigen lust koelen? Het lichaem dat sy van Godts wegen droegh, en is van Duyvels wegen tegen sulcke tormenten niet ongevoeligh ghemaeckt, maer is eer te gelooven dat haer soo veel ellenden, smerten en pijnen aenghedaen zijn, dat de eene pijne met de ander verdooft is. Dat eenen mensche in Westphalen van de dwase landtluyden is aengheklaeght, en derhalven wel twintighmael is gepijnight gheweest, ten lesten bekent heeft, dat hy hem selven ettelijcke hondertmael in eenen Wolf verandert hadde, en is niet te gelooven, om de redenen die ghy in ons gespreck gemelt hebt. Dat hy door kracht van het Wywater, by practijcke van den Beul ingeschoncken, tot bekentenisse is gekomen, laet sy dat wijs maken die het gelooven willen, de reden, de nature, ende de mont der waerheydt seydt, dat het de menschen onmoghelijck is. En Leyman gheeft te kennen dat hy onverstandigh of boos is.

Eusebius.

324. Leyman vertelt dat Charonda schrijft, dat een vrou die hy Tooveres noemt, en seyt haer wel gekent te hebben, die van den Duyvel is onghevoeligh gemaeckt, by reden, als men haer gesoden smeer over haer gantsche lichaem uytgegoten hadde, en al haer gantsche leden schrickelijck daer uyt saghen, sy doch sonder eenigh gevoelen van smerte gantsch rasch van de pijnplaets is wech gegaen, als haer dat swaer gewicht der voet-duymen is afgenomen, ’t welck haer niet gehindert en heeft, maer des nachts heeft haer

de boose geest den hals omgedraeyt. Dat dit waer is seydt Leyman, betuyghde een beseten Mensche, die oock seyde (beseten zijnde) dat sy een Tooveres was.

Tymon.

325. Wie kan sulcke boosheydt hooren sonder hem te ontsetten? Dese Vrouw is doodelijck ghemartelt ende ghetyranniseert, ende om haer boosheydt oft dwaesheydt te bedecken, seggen dat de Duyvel haer den hals ghebroken heeft, ende om dat te betuyghen, vinden sy eenen mensche, die naer de wijse van besetene (soo sy meynen, of hebben hem ghehuurt) ghetuyght dat sy een Tooveres was. Wat kan hier al valscheyt onder schuylen, waer mede het onverstandige volck misleyt, en genoeghsaem betoovert wort.

Eusebius.

326. Ja Tymon, dat is oock genoegsaem Tooverye, als men het slechte volck wijs maeckt, datmen ten allen tijden groote kracht ghevonden heeft in het heyligh Was, welcke de Pauselijcke Heyligheyt, tegen dē aenloop des duyvels gewijt en gezegent heeft. En van wegen de figure van de Roomsche Catholijcken Agnus Dei genoemt wordt, en Bernardus Oliviers (Provinciael der Societeyt Jesu in de Nederlanden) getuyght, en by Delrio aengeteyckent in sijn tweede Boeck in de Inquisitie der Tooveye, dat anno 1599, een jonge Tooveres die gloeyende vyer aen haer voeten is geleydt geweest, geen pijn en heeft ghevoelt, tot dat seecker Priester den raet gaf, dat men haer een Agnus Dei aen den hals hanghen soude, ’t welck geschiedt is, (soo Pater Leyman vertelt) doen begonde sy alder-eerst te bekennen, ende hier door is de Duyvels konst afghedaen gheweest. Dit gezegent Was (seyt Leyman) placht men de betichte Tooveressen aen den hals te hangen, soo ras als sy in den Kercker gebracht wierden, en eenen betrouden Dienaer by haer bestelt, die vlijtigh op haer

acht nam, dat het haer niet afghenomen en worde, als sy ter Torture gheleydt werden, ende Leyman gheeft te verstaen, als de Tooveressen dat by haer hebben, dat de boose Gheesten dan met hare spokeryen niet en konnen uyt rechten: Ende met soodanighe quacken betooveren sy de slechte Boeren ende Stee-luyden, ende tyranniseeren over de ellendighe Menschen. Ende Leyman seydt, dat de Godtvruchtighe Rechters, goedt ende gheapprobeerde middelen ghebruycken, ende de Ghevanghen in haer spijse wywater ende gewijt zout gheven, en oock de Pijnigh-ofte Verhoor-kamer daer mede besprenghen, ende door eenen (recht daer toe geordineerden) Priester haer spijs en dranck zeghenen, op dat sy haer te lichter helpen, en tot bekentenis brengen, ende dat niet alleen, maer men sal oock by dien Priester de Pijningh-kamer (seyt Leyman) doen exorseren, ende met de gewoonlijcke Ceremonien ende Kercken-gebruycken (welcke Agendi Romana sonderlinge voorschrijft) bezweeren, om de boose Geesten te verdrijven ende te verbannen, ’t welck Sylvester en Delrio in sijn 5 boeck q. 25. betuygen, hoe nutlijck de selve ghebruyckt zijn: ghelijck Delrio schrijft, dat ongevaerlijck over ontrent 30 Jaren gheleden, een Huysmans Jongen geweest is, noch geen 15 Jaren oudt, maer kloeck van verstant; desen, soo hy seyde, hadde ettelijcke mael by de vergaderinge der Tooveressen gheweest, daer oude en jonghe mans en wijfs-persoonen plachten te samen te komen sonder eenigh brandende licht: doch hadde desen Knecht Godt noch sijn Moeder niet verloghent, en hadde haer gewoonlijcke ghebedt (het welck met de Duyvelen in vloecken bestont) noch niet uytgesproken, maer hadde alleen herssenen van Katten gegeten, soo begonde hy in het afnemen van de Maen in sijnen kop irrigh te worden (seyt Pater Leyman uyt Delrio) als hy nu

in de stadt Trier uyt de Toovery is ghevoert gheworden, wierdt hy in een afghescheyden plaets in des Cheurvorsten Hof geset, ende hem eenen Pater der Societeyt Jesu bevolen, die soude hem den boosen Vyandt weder uyt drijven: Ende alsoo hy nu gheen macht van de Duyvelen, ende andere gheswoorene vyanden meer hebben en konde, welcke hem dat Agnus Dei af scheurden, hadde sijn Cheurvorstelijcke Ghenade hem laten in het Collegie der Societeyt Jesu brenghen: Maer daer komende, en hadden den armen Jonghen gheen ruste, soo langhe tot dat sijn kamer met de ghewoonlijcke solemniteyten naer der Kercken ghebruyck is belesen, ende ghezeghent gheworden. Desen Jonghen hadden den Cheurvorst selve vertelt: Als wy by den anderen waren, was eenen uyt u Hof, welcke sich beroemde dat hy in eenen nacht (en noemde den selven) als ghy sliept, u eenen vergiftigen dranck hadde inghegeven, ende dat door die ghelegentheydt, dewijle sijne Cheurvorstelijcke Ghenade dat Agnus Dei, als ghy te ruste ginght, onbedachtsaem op de Tafel liet legghen, en by aldien (seyde den Jonghen) dat ghy een weynigh meer in ’t lijf inghenomen hadt, ghy en soudt het leven daer niet afghebracht hebben. Ende den Cheurvorst bekende, dat hy dien nacht soo zwack gheweest hadde, dat hy ettelijcke daghen daer naer hadde te bedde gheleghen: Als desen Jonghen dat by veel Edelluyden vertelde, welcke het qualijck wilden ghelooven, keerde hy hem tot des Stadts Vicedomb, ende sprack, onse Tooveressen hebben u oock twee mael naer gheweest, maer sy worden van dat teycken dat ghy by u draeght, af gehouden en gekeert, in welcke twee Beeldkens zijn, met het gewijde Was (waer uyt hy verstont dat Agnus Dei) en den Heer Vicedomb seyde, dat het waer was gelijck den Jongen seyde.

Tymon.

327. Ick en kan niet sien, wat kracht dat het Was in sich hebben soude, alwaer ’t van de Pauselijcke Heyligheydt gewydt. Want met sulcke bedriegerye (of veel eer Tooverye) is de boose Geestelijckheydt, wel ghewoon teghen het ghemeyne volck hare boose persoonagie te speelen. Dat den Provinciael der Societeyt Jesu, in de Nederlanden ghetuyght, dat een jonghe Dochter aengheticht met de daedt van Tooverye, gloeyende kolen aen haer voeten is gheleydt geweest, geeft genoeghsaem haer boosheydt of dwaesheydt te kennen. Het is wel te gelooven, dat sy door sulcke tormenten al gheseydt heeft wat de dwase of boose menschen begheert hebben: En al het ghene Pater Leyman vertelt van den Boeren-jonghen, en is niet gheloofwaerdigh, by reden, om dat hy by termijnen met sijn sinnen (naer haer eyghen segghen) niet wel bewaert en is gheweest: In welcke raseryen, hy sich imagineerde, of uyt practicabele boosheydt seyde, in het gheselschap der Tooveressen gheweest te hebben, dat den Cheurvorst van Trier sonder reden, den halven ende by termijnen den heelen Geck al te veel gelooft heeft. Sulck volck is in die landtstreke wel meer te vinden. Het is wel te ghelooven dat den Cheurvorst sijn eygen of den halven dwaes fantasyen al te veel toeghegeven heeft, of van de boose Gheestelijckheydt met opset is bedroghen, welcke boosheydt oprechte Tooverye is. Maer om onse materie van de Pijnbanck te vervolgen: Het gheschiedt dickwils, dat, als de ghepijnighde sullen ge-executeert werden, dat sy dan versaecken het ghene sy bekent hebben.

Eusebius.

328. Dat en kan haer by dees wreede en onverstandighe of boose Rechters niet helpen, want daer zijn verscheyden oorsaecken waerom een Tooveres weder mach ghepijnight worden: Als wanneer (seydt Leyman) sy by de Pijnbanck bekent heeft, en haer bekentenis loochent, als dan werdt de Torture weder aen haer erhaelt, of ‘er schoon gheen nieuwe beschuldighen en zijn. Want door dit loochenen worden de eerste beschuldinghen weder levendigh, en staen ghelijck als te vooren, en moeten door de tweede Torture ghesuyvert worden of de daet in alle weghen ghestendigh zijn. Nu Tymon, hebben sy de eerste Torture niet konnen verdraghen, hoe sullen sy in het ghepijnighde lichaem de tweede konnen verdraghen? En als daer dan komen nieuwe beschuldinghen, inghegheven op de Schotsche maniere, (die Bodijn seer prijst) ’t welck is, datter een kistghen in de Kerck sal ghestelt worden, daer een yeghelijck een cedelken sal moghen in steecken, daer in den naem der Tooveres staet, en hoe sy haer ghedraghen heeft, in welcke ghemelt wordt haer acten, ende ghetuyghen die teghen haer zijn: Want (seydt hy) het slecht ende eenvuldigh volck, hebben sulck ontsach voor de Tooveressen, dat sy die meer ontsien dan Godt ende alle Overheydt, ende daerom soo stout niet en zijn, dat sy haer durven aenklagen. En dan sullen alle vijftien daghen komen den Rechter ende Fiscael ende openen het kistghen, ende besien de inghevinghen ende beschuldinghen teghen de Tooveressen. Ende Bodijn seydt, dat dit de sekerste maniere is om teghen haer te procederen.

Tymon.

329. Is dit de seeckerste maniere van procederen, hier mede werdt de licht gheloovigheydt, en in sommighe de boosheydt, van het onwijse Volck gheapprobeert, ende voor een reghel ghehouden: ende met sulck een maniere van doen, en sal het pijnigen, recken en strecken, gheen eynde hebben, de eene sal dit, de ander dat ghetuyghen gesien te hebben: dinghen die aen haer selven gheen uytwerckinghen en hebben, ende volghens dien voor raseryen te houden zijn.

Eusebius.

330. Dat is alsoo Tymon, want onder de ghene die te Atrecht als Toovenaers beschuldight waren, is geweest eenen Hugo Anbri, die door den Inquisiteur beschuldigt was met de misdaet van Toverye, door neghen ghetuyghen, waer van drie in sijn tegenwoordigheydt waren, maer hy ontkende het ghene sy hem aen seyden, ende en wilde noyt bekennen wat pijnen men hem aen deden. Sy presenteerden hem, wilde hy noch bekennen, men soude hem gratie doen, maer hy riep overluydt dat hy daer noyt geweest en hadde, noch en wist niet wat het was. Desen Hugo hadde wel vijfthien mael op de pijnbanck gheweest, jae eenighe reysen wel tweemael op een dagh, doende hem de zwaerste tormenten aen die men bedencken konde. Ende als sy saghen dat hy niet bekennen en wilde, aengaende de Tooverye, doen brachten sy hem op een Kasteel by Atrecht, ghenaemt Bellemotte, daer wierdt hy op een nieuw ghe-examineert, in presentie van den Beul, ende seyden hem dat hy daer gekomen was om hem te onthoofden: by aldien hy het niet en wilde bekennen: Ende naer het segghen van sommighe, waren sijn ooghen ten dien eynde al verbonden: maer wat sy de-

den, hy en wilde evenwel niet belijden, dat hy oyt in de vergaderinghe der Toovenaers ende Tooveressen gheweest hadde, segghende altijdt dat hy niet en wiste wat het was, ende dat men hem tot sijn onschuldt dede sterven. Sulcken harden nature heeft oock gehadt eenen Hendrick met den toenaem Petijt, die seven Maenden tot Atrechte ghevanghen lach, beschuldight als Toovenaer, ende was meer dan vijfthienmael ter banck gheweest om die saecks wille, soo strenghelijck datse het plat van sijn voeten verbrandt hebben, om welcks ghedachten hy daer naer als rasende ende uytsinnigh scheen te worden, over de ghene die hem dat aen-ghedaen hadden: Evenwel en konde door de pijne niet gebracht worden tot bekentenis dat hy een Toovenaer was, in sulcken qualite als sy het hebben wilden.

Tymon.

331. Maer wat raedt dan voor die harde natuuren, die naer waerheydt niet en moghen belijden, ende met een vast opset niet en willen belijden, het ghene men van haer door pijnigen wil hebben, dingen die de voorgaende Ghe-executeerde door pijn hebben moeten belijden.

Eusebius.

332. Daer hebben die boose (of onwetende) haer practijcke toe. Want die sy door die harde maniere niet tot belijden ende bekennen en konnen brenghen, daer gaen sy met schoone beloften haer bekooren, van haer gratie te willen doen. ende dat sy maer en sullen hier of daer in pelgrimagie gaen, waer toe dan die Ellendighe haer licht laten ghesegghen: te meer, om alsoo uyt haer wreede handen te geraken, hoewel sy dan dickwils haer woordt niet en houden, ende werden alsoo tot bekentenis ghebrocht van onmoghelijcke ende ondoenlijcke din-

ghen: ’t welck zijn meest soodanighe acten, die van booswichten versiert zijn, om aen de rijcke luyden haer goedt te gheraecken, ghelijck ghebleecken is aen den Heere van Beaufort, die van de Ge-executeerde beschuldight was als Toovenaer, ’t welck hy ontkende, ende op sijn eerste examinatie zwoer, dat hy noyt in de Vergaderinghe der Toovenaers gheweest en hadde, ende niet en wist wat het was. Doen quam Meester Jaques du Bois, Decaen van onse Liefvrouwen Kerck by hem, vallende op sijn knyen, ende badt den voorseyden Heer van Beaufort, dat hy doch soude bekennen in de Vergaderinge der Toovenaers gheweest te hebben: of anders, dat hy (du Bois) niemandt behouden en konde, sonder verbrandt te worden: veynsende desen (du Bois) met hem ende sijne Kinderen medelijden te hebben, die altemael arm souden zijn. Hy was een van de oudtste Baender-Heeren van Arthoys, oudt ontrent de 72. Jaren, rijck ontrent de ses duysent Guldens Jaerlijcks, ’t welck altemael soude verbeurt zijn ende gheconfisqueert werden, maer by aldien hy bekende, dat hy los soude gaen in vier daghen: waer op dat den Heer antwoorde, dat hy dat niet doen en konde: Want eer dat hy ghevangen wierdt, wierdt hy ghewaerschout dat hy hem wachten soude, maer hy gaf voor antwoordt, dat hy aldien dat hy duysent mijlen van daer was, ende dat hy wist dat men hem beschuldighde, dat hy komen soude om hem te verontschuldighen: Tot dien eynde komende in de Stadt Atrecht, om hem te verantwoorden en te excuseeren. Sijn oudtste Soon ende andere van sijn Vrienden, baden ende versochten op hem seer ernstelijck, dat hy hem doch soude willen absenteren, by so verre hy hem in die daedt schuldigh kende, die haer op een nieuw voor antwoordt gaf, dat hy het niet en doen en soude, en dat hy gheen

vrees voor eenigh mensch en hadde dies aengaende, doende haer den solemneelsten eedt dien hy doen konde: Ghevende sijn ziel alle de Duyvelen vander Helle; en versaeckende de glorie des eeuwighen levens, by soo verre hy wiste wat de Tooverye was: Ende door den Decaen met sulcke mijnen ende dreyghmenten gheperst zijnde, seyde, ghelijck vooren gheseydt is, dat hy dat niet doen en konde, vermidts dat hy hem selven verzweeren soude. Daer den Decaen op antwoorde, dat hy hem daer niet mede en soude bekommeren, men soude hem daer van wel absolveren. Ende door sulcke ende dierghelijcke redenen heeft den Heere van Beaufort bekent, dat hy in de vergaderinghe der Toovenaers geweest hadde.

Tymon.

333. Wel hoe liep dat af, want doen hy bekende, doen achten sy hem die daedt schuldigh, ofte sy hebben hem meer gratie dan andere ghedaen.

Eusebius.

334. Daer in leydt hare boosheydt, want de voorgaende Ghe-executeerde hadden hem ende andere eerlijcke Burghers ende Burgherinnen (door gheweldt van pijnighen) beschuldight: ende met sulcke bedriegherye ende ontrouwe, deden sy de Rijcke segghen het ghene sy begheerden, om achter haer goedt te gheraken.

Tymon.

335. Wel aengaende de confiscatie van sijne goederen, hielden sy hem gheen belofte?

Eusebius.

336. Sy en confisqueerden sijn goedt niet, maer sy condemneerden hem in sulcke boeten, dat, by aldien hy geen over rijck Man geweest en hadde, sy en souden hem niet konnen afperssen hebben, in het ghene daer sy hem in verwesen; sy en hielden oock

haer woordt niet, in de lichamelijcke straffen die sy hem opleyden: noch sy en spaerden hem niet in de voorgaende bekentenissen van de Ghe-executeerde, hoewel sy wisten dat sy met bedrogh ende listigheydt, de selve van haer ten laste van desen Heer, ende andere rijcke Burgers gekregen hadden.

Tymon.

336, Wat waren dan de straffen ende boeten daer sy hem in verwesen?

Eusebius.

337. Ten eersten, Sy verklaerden hem voor Ketter, Apostaet, ende Afgoden-dienaer, ende volgens haer Sententie, wierdt hy met roeden gheslaghen door den Inquisiteur, die hem op sijn schouderen sloegh, doch niet ontkleet zijnde, ende wierdt ghecondemneert seven Jaer ghevanghen te zijn. Ende hoewel sy wel wisten dat hy onschuldigh, ende (in die qualite) onnoosel was, condemneerden hem in groote sommen, welcke sommen bedroeghen seven duysent een hondert en twintigh ponden, het welcke hy moste betalen, ghelijck hier naer in sijn Sententie sal blijcken.

Tymon.

338. Wel, en was het niet genoegh, leyden sy hem noch meer lasten op die hy moste betalen?

Eusebius.

339. Neen sy, maer soo ras als hy bekent hadde, in de vergaderinghe der Toovenaers gheweest te hebben, soo moeste hy tot een boete betalen, aen den Hertogh Philips van Burgondien, de somme van vier duysent guldens; aen den Graef van Estampes twee duysent guldens, ende aen den Baljou van Amiens een duysent gulden, ende aen sijnen Luytenant twee hondert guldens. Desghelijcks deden sy met andere rijcke vermoghende

Burgers, naer de hoedanigheydt van de goederen die sy besaten.

Tymon.

340. ’t Was wonder dat dien vermogenden Heer, als hy van de ghe-executeerde beklapt wierdt, dat hy niet door en ginck, en soo ’t ghemeyne Spreeck-woordt luydt: Niet liever en was in der Voghelen sanck, als in den Yseren geklanck.

Eusebius.

341. In dien tijdt hadde de Geestelijckheydt sulck geloof onder het volck, aengaende het stuck van Tooverye, dat sy de Lieden wijs maeckten het ghene sy wilden: segghende daer by, als yemandt ghemelt wierdt van haer complicen, (soo sy die noemden te wesen) en werdende door yemandt ghewaerschout, als hy dan vluchte, soo wierdt teghen hem gheprocedeert, als overtuyght ende verwonnen van de misdaedt, ende sijne Goederen wierden geconfisqueert. Dit heeft den Heer willen voorkomen, wel wetende dat hy niet schuldigh en was in het ghene sy hem aen seyden.

Tymon.

342. Wie soude hem konnen voor sulcke valscheyt verhoeden, sonderlinge als men de Geestelijckheydt betrouwt, die het beleydt en de gantsche saeck als in haer handen en macht hebben.

Eusebius.

343. Met sulcke practijcke by de Pijnbanck hebben sy altijdt om ghegaen, want Pater Leyman, in sijn Juridicus contra Sagas, houdt staende, dat men met twee-sinnighe woorden de beschuldighde wel mach uyt locken, als men door de Pijnbanck tot sijn voornemen niet en kan komen, ende haer met twee luydende woorden bedrieghen, ende stelt tot dien eynde een exempel, ’t welck hy seer prijst, en (soo

hy seydt) van kloecke ende ervaren Rechters is ghebruyckt: het was (seyt Leyman) een Tooveres die haer selven seer schoon maeckte, en gantsch niet bekennen en wilde, soo hebben die Rechters haer met sulcke belofte naer ghegaen, ende seyden tot haer, wanneer ghy ons de waerheydt rondt uyt bekennen wilt, willen wy u uyt ghemeyne kosten der Stadt, alle u leven langh spijs ende dranck gheven, ende u onderhoudt verschaffen, ende ten overvloedt u een nieuw Huys bouwen laten, (hoewel by hem die meyninghe is van een Huys van hout ende stroo by den Galgenbergh, het welck van haer, als sy die verbranden willen, placht gebouwt te werden) en sulcken maniere van practijcke stelt Sprengerus in sijn maleo maleficarum quest. 5. Men placht ettelijcke eerlijcke luyden, daer de Gevangenen gantsch geen achterdocht op en hebben, tot haer in de Ghevangenis te schicken, welcke als nu en dan met haer discoureren en t’samenspreecken: ende als sy mercken dat sy haer vertrouwen, ende tevreden ghestelt zijn, soo raden sy haer trouwelijck dat sy de Overheydt de waerheydt souden bekennen, die souden haer dan ghenade bewijsen: beloovende haer selve voor haer te bidden: ende als dit alsoo geschiedt is, sal den Rechter selve op haer gaen (seght Sprengerus) ende tot haer komen, ende ghenade toe seggen, soo sy oprechtigh bekennen willen, hoewel hy by hem selven verstaet, dat hy haer een goede ghenade bewijst, als hy haer van wegen haer verdiende straffe betale. Ende tot sulcke wijse met haer te handelen (seydt Leyman) behoort oock, wanneer eenen beschuldighden belooft wordt, hy wil hem helpen dat hy langhe leven sal, hoewel hy by hem selven verstaet van de verdoemde Tooverye, tot een saligh en beter leven. Desghelijcks seyt Sprengerus q. 14. malei maleficarum, men kan sonder sonde ghe-

wis belooven, dat sy op Aerden langher leven sullen, al waer ’t dat den Rechter voorghenomen hadde, haer uyt het landt te bannnen, oft haer tot eeuwige gevangenis te verdoemen

Met sulcke practijcke (vertellen de Inquisiteurs by Sprengerus aengheteeckent) heeft men een Tooveres, die seer hardneckigh bleef, ende niet bekennen en wilde, beweeght, ende hare daet bekent gemaeckt, en vertelt, dat voor korte Jaren by Straesborgh in ’t slot Koninghsbergh, een Tooveres ghevanghen was, die door gheen tormenten, noch pijne tot bekentenis konde gebracht worden; soo hebben sy haer met reden ondergaen, ende gheseyt, Den Heer van het Slot ware over veldt ende landt ghereyst, dat sy eerst niet gelooven en wilde. Doen ginghen by haer in de Ghevanghenis drie goede bekende ende vertrouwde Vrienden, ende beloofden haer, sy wilden haer daer uyt helpen, want sy haer van de Toovery yet leeren wilden, het welcke sy (seydt Pater Leyman) eerst weder-stondt, ende het selve haer weygherende, ende haer verweet, dat sy niet oprechtelijck en handelden. Maer ten laetsten hadde sy haer beter betrouwt, ende ghevraeght, wat sy begheerden te weten, ende te leeren; doen sprack een tot haer, Ick wilde gheren weten, hoe men den Haghel ende Hysel-weer maken kan: De ander wilde weten (seydt Leyman) hoe het met de Gheesten te boeleren, toe-gaet; ten laetsten bewillighde sy haer den Hagel te leeren maken, doen liet sy een schotel met water vullen, ende hiet dat water met den vingher omroeren, ende sy sprack eenighe woorden daer onder, ende terstondt (seydt Leyman) is een groot onweer van Hagel by het Slot ontstaen, desghelijcks in veele Jaren niet en is ghesien gheworden. Wat dunckt u, Tymon, zijn dat niet gheestighe leughenen,

van geestelijcke mannen gepractiseert: Wie en siet niet dat dit leughen in leughen is gelogen? ende naer haer eygen segghen, met bedrogh en practijcke omgaen, om redenen, die haer door hare boosheydt daer toe bewegen, welcke personagien sy tot Atrecht en elders, onder haer woedende en gierige heerschappye, genoegh gespeelt hebben, ghelijck uyt veele executien gebleecken is. Maer Leyman veynst sich soo conscientieus, dat hy sulcke maniere van doen niet toelaten en wil, om dat sy ghelooghen hebben, veynsende van haer te willen Tooveren leeren, ’t welck in haer sin noch ghedachten niet en was; en om dat de schijndeught de saeck een aensien soude gheven, seydt hy, sulcke maniere van doen en is een Christen niet gheoorloft, by reden, om dat de Heylighe Schriftuure verbiedt quaedt te doen, op dat daer goedt uyt kome, hoewel hy veel dinghen qualijck seydt, daer spreeckt hy wel, en de waerheydt: Maer ick vraghe al de Inquisiteurs en Tooverrechters, of het gheoorloft is alsmen door tormenteeren ende folteren, uyt haer niet krijgen en kan, datter niet in en is? dat is Hagel en hysel-weer maecken: Sullen dan de Inquisiteurs en Rechters, met practicbele en boose streecken de onvermogende, en in die qualite onnoosele vrouwen, op sulcke maniere verstricken, die, om van de Pijnbanck ontslagen te zijn, onmogelijcke dinghen bekennen. En bekent hebbende, dan haer goet confisqueren, en haer voor haer leven Kerckeren, en alsoo Pater Leyman sich soo conscientieus veynst, als hy seydt dat een Rechter, een vrouw niet en mach laten vry gaen, die een Hagel-weer maeckt, by reden, om dat sulck een vrouw een Tooveres is: Maer wy ontkennen dat een vrou Hagel en onweer maecken kan, om dat Hagel en onweer maken Godts werck is, en geen vrouwen, veel min sulcke vrouwen dat oock Tooveressen sijn.

Tymon.

344. Also dese vrouwen door dubbelsinnige woorden verstrickt worden, ende om van de Pijnbanck ontslagen te zijn, dingen bekennen, die aen haer selven niet en zijn, noch van Menschen noch Duyvelen niet en konnen uytgewrocht worden, soo is evenwel haer confessie daer, en hanght dan het vonnis aen het believen van de Rechters, het zy te laten leven of te doen sterven.

Eusebius.

345. Dat is waer Tymon, en hier door komt het, dat als de Wereltlijcke Heeren, de gierighe boose en schijndeughdelijcke Gheestelijckheydt al te veel betrouwen, dat sy deelsaem worden, aen de Tyrannyen en boosheydt der Geestelijckheydt, gelijck tot Atrecht gebleecken is.

Tymon.

346. Maer was den Bisschop van Atrecht deelsaem aen de boosheydt, tyrannye, ende wreetheydt die daer bedreven wierdt?

Eusebius.

347. Neen hy Tymon, want hy was te Romen: en dit boose werck wierdt uytgevoert door de Geestelijckheydt der Kercke van Atrecht, als Meester Pieter du Hamel, Vicaris en Ertsdiacon van Oostervant, Meester Jan Pocon, Canonijck, ende Meester Mathieul du Hamel, Secretaris van den Bisschop, met Meester Jacques du Boys, Canonijck ende Decaen van de Kercke tot Atrecht, ende Broeder Jan Bisschop van Barnt, Minnebroeder ende Doctor in de Godtheyt, Suffagraen des Bisschops van Atrecht. Dit zijn de principaelste geweest, die dese valscheydt en overgroote tyrannye uytgevoert hebben, krijgende tot assistentie van hare boose aenslaghen, eenen Grave van Estampes, Gouverneur van Peronne.

Tymon.

348. Maer hoe quamen sy daer aen, en wat was het begin van al de wreetheydt en boosheydt die sy daer bedreven?

Eusebius.

349. Daer was de eerste oorsaeck af Meester Pieter Brousaert, Jacobijn, Doctor in de Godtheydt, ende Inquisiteur van het gheloof, woonende binnen Atrecht, welcke Meester Pieter van Duway naer Atrecht dede ghevanghen wech voeren, een lichte wulpsche vrouwe ghenaemt Denysette. Desen Meester Pieter Brousaert, was van sijn orden gesonden naer Bourgonjen, op een generale by een komst die de Jacobinen alle jaren houden, welcke by-eenkomst was te Langres in Bourgonjen, geduurende dese by-een-komst was daer als Toovenaer verbrant eenen Robinet de Vaulx, gheboren van Hebuternes in Arthoys, die beleden hadde, dat de voorseyde Denysette, ende eenen Jan Tenay, of Jan Labit, (in de wandelinge ghenaemt Labbe de Peu de Sens) sijne Landtslieden, met meer andere die Toovenaers waren, soo den Inquisiteur seyde: Ende dit was de eerste inleydinghe van de droevighe Tragedie die daer naer gevolght is. Dese Denysette van Duway naer Atrecht gevoert zijnde in des Bisschops ghevanghenisse, wierdt ondervraeght ende verscheyden reysen ghepijnight in het bywesen van den Vicarisen van den Bisschop, als Meester Pieter du Hamel, Ertz-diacon van Oostervant, Meester Jan Thybault, Canonijck ende Officiael, Meester Jan Pocon, ende Meester Mathieu du Hamel, Secretaris van den Bisschop, en oock Canonijck van Atrecht, ende by dese voorseyde voeghde sich Meester Jaques de Boys, Doctor in de Godtheydt ende oock Deecken van de Kercke van Atrecht,

oudt ontrent vier-en-dertigh jaren, welcke Meester Jaques sich meest bemoeyde om Denysette te ondervraghen, aengaende de Tooverye, de welcke ten lesten naer dat sy verscheyden reysen op de Pijnbanck gheweest hadde, bekende sy dat sy in de vergaderinge der Toovenaers ende Tooveressen gheweest hadde, daer sy verscheyden persoonen ghesien heeft, onder andere Jan Labbit of de Peu de Sens, die oock door den Inquisiteur in des Bisschops gevangenisse geleydt was, ende wierdt soo ghehandelt dat hy hem selven meende de tonghe af te snijden, om dat hy niemandt onschuldigh zijnde en soude tot sijn onschult beklappen, ende hadde hem selven soo gequetst, dat hy qualijck konde spreecken, doch lieten hem daerom niet door pijnighen te ondervragen, want hy konde wel schrijven, ende deden hem selve sijn bekentenis in gheschrift stellen, welcks inhoudt was, dat hy in de vergaderinghe der Toovenaers ende Tooveressen gheweest hadde, ende daer gesien te hebben veele volcks, die hy met namen en toenamen noemde, menschen van alle staten, Edel en onedel, Borgers en oock Geestelijcke persoonen, mannen en vrouwen, onder andere eenen Hugo Cannery, toe genaemt Patre Nostre, zijnde een Barbier, noch eenen Jan du Febure, en vier vrouwen, en wierden alle ses geleydt in des Bisschop ghevangenisse. Dese saeck alsoo begonnen zijnde, begonde goeden raet by haer dier te worden, eenighe wel siende alsmen soo voort gingh, dat het daer by niet blijven en soude, dies wilden sommighe men soude haer tegen Paesschen al te samen los en vry laten gaen, maer hier stelde hem teghen Meester Jaques du Boys, en stelde hem als party van de gevangenen, met Broeder Jan Bisschop van Barut, Minnebroeder, Doctor in de Godtheydt, en Suffragaen des Bisschops van Atrecht, gheholpen zijnde met dommen yver

door Graef Jan van Estampes, Gouverneur van Peronne, die daer op datelijck naer Atrecht quam, dreygende de andere, en haer belastende haer devoor te doen met de ghevangenen, of dat hy het op haer soude verhalen: De ghevangenen door ghewelt van pijnigen beleden hebbende dat sy in de vergaderinge der Toovenaers gheweest hadden, en daer gesien te hebben veel mannen en vrouwen van verscheyden staten, rijcke en arme, Gheestelijcke en Wereltlijcke persoonen, sonder ghetal, soo hebben de Geestelijcke haer beraden wat sy hier in te doen hadden, waer van sommighe haer advijsen gaven, dat by aldien sy het verbondt dat sy met den duyvel gemaeckt hadden, wilden wederroepen, men haer niet en behoorde te doen sterven, by aldien sy in het Tooveren gheen moorden ghedaen en hadden, waer teghen sich weder stelde den Suffragaen, en den Deecken van ons Lief-vrouwen Kerck tot Atrecht, en verstonden ter contrarie, datse al mosten sterven, niet alleen die bekenden datse in die vergaderinge der Toovenaers gheweest waren: Maer oock die, die van haer beschuldight waren, hoewel sy het niet en bekenden noch door pijnighen noch anders, alsser maer drie of vier getuygen tegen haer waren. Den Deecken en den Bisschop doende op die maniere groote neerstigheydt en moeyte, om haer te doen sterven. De selfde Deecken seyde en verklaerde in een vol gheselschap daer hy in was, (den Autheur van dese Historie, daer ick dit uyt ghenomen hebbe, verklaert, dat hy het hem heeft hooren seggen) dat het derde deel van Christenrijck wel in de vergaderinghe der Toovenaers geweest hadden, ende datse Toovenaers waren, en dat hy dingen wist die hy niet en mochte seggen, seggende daer by, dat al de ghene die beschuldight waren als Toovenaers, mosten Toovenaers zijn, en datmen niemant en konde beschuldigen die

het niet en was, willende gheen teghenspreecken lijden, ’t zy van Klercken of andere, haer dreygende ende seyde, dat die behoorden ghevangen te worden, als suspect zijnde van Tooverye: Seyde oock, datter gheen verbrandt en wierden, of als het op een nijpen gingh, ontkenden al dat sy te vooren bekent hadden, en dat dit den Duyvel haer dede doen, om dat sy souden verdoemt zijn ter Hellen. En dit alles hiel oock staende den Bisschop van Barut, Minnebroeder, Suffagraen des Bisschops van Atrecht, seggende, dat het waer was: En seyde oock, datter Bisschoppen ende Cardinalen in haer orden waren, en dat hy gheloofde datter sulcken grooten hoop in haer orden was, dat, by aldien sy een Koningh of Prins onder haer ghehadt hadden, sy haer opwerpen souden tegen alle de andere, die van haer compagnie niet en waren, en datse de andere groote vileynye en leedt souden aen doen. Dese Bisschop was gheweest Biechtvader van de Paus van Roomen (Nicolaus de Vijfde) gheduurende het Jubeljaer 1450, eer hy Bisschop was gheworden, en daerom seyde het ghemeyne volck, dat hy veele dinghen wiste die andere niet en weten: Hy hielt oock staende, dat soo ras yemandt ghevangen was om Tooverye, dat haer niemandt en mochte by staen, ’t zy Vader Moeder, of eenige van haer Vrienden, op pene van mede ghehouden te worden, als Toovenaer, en dat oock de ghene die beschuldight waren, niet en mochten wech loopen, doende haer devoor om al de gene die sy in handen kreghen, van kant te helpen, ende haer goedt te confisqueren of onder malkander uyt te delen: Deden en seyden soo veel, datter op een nieuw gevangen wierdt (beschuldight als Toovenaer) Jennyn de Berry Houtkooper, dede oock op een nieuw schrijven aen den Graef van Estampes Gouverneur van Peronne, die haer Devota-

ris was, en haer in alles gheloofde wat sy seyden, welcke Graef haer belaste dat sy het Proces met de ghevanghens souden kort maken: Waer op dat de Vicarissen van den Bisschop deden vergaderen de Clerisie van Atrecht, haer toonende de depositien ende de Processen die ghemaeckt waren teghen de seven ghevanghenen, Als Denysette, Anvergne, Bellotte, Vergongon, Bacquinette, Labbe de Peu de Sens, en Jan de Febure, (Hoewel dat le Febures Proces achter ghebleven was, overmidts men hem verhanghen of ghehanghen vondt, des nachts te vooren eer haer Sententien overghelevert waren) naer dat de Klercken, te weten den Prior van S. Vaast, (Doctor in de Godtheydt) met meer andere soo wel de Canonijcken van Atrecht, Cappellanen, Jacobinen, Minnebroers, Carmes, als Weereltlijcke Klercken, te weten, Meester Gillis Flamen, ende Mathieu Patlie, Advocaet tot Beauquesne: Als sy de Processen oversien hadden, ende haer opinien daer van gheseydt hadden, soo werden des anderen daeghs (zijnde den 9 Mey 1460.) op de plaets van ’t Bisschops huys, op een groot Tooneel (tot dien eynde ghemaeckt) ghebracht de voorseyde seven gevangenen, (doch le Febure doodt zijnde) en werden haer eenighe schandt-teyckens aenghedaen, daer op gheschildert stont de figure van een Duyvel, in sulcken ghedaente als sy hem beleden hadden ghe-eert te hebben, ende sy luyden op hare knien voor den Duyvel.

Tymon.

350. Maer wat waren hare misdaden en feyten die sy bedreven hadden?

Eusebius.

351. Tymon, den Inquisiteur las haer misdaedt

voor al het volck, (die uyt alle Dorpen by Atrecht daer ghekomen waren, om dese luyden te sien, en hare misdaedt te hooren) welcks inhoudt was dese:

 

1. Dat sy gheweest hadden in de vergaderinghe der Toovenaers ende Tooveressen, ende de maniere hoe, als sy wilden nae de Tooverfeesten gaen, soo besmeerden sy een kleen stocxken met salf die de Duyvel haer ghegeven hadde, oock besmeerden sy de palmen van haer handen, daer naer namen sy het stocxken tusschen haer beenen, ende terstondt vloghen sy daer sy wesen wilden, over groote Steden, Bosschen en Bergen, daer sy malkanderen vonden, ende daer was bereydt een tafel met wijn ende spijs.

2.Dat de Duyvel daer present was in verscheyden gedaenten, als in de ghedaente van eenen Bock, dan in een Hondt, dan in een Aep, oock in de ghedaente van een mensch, welcke sy dan alle eer bewesen, ende de meeste gaven hem hare ziele, ofte ten minsten eenigh lidt aen haer lichaem.

3. Dat sy, doen hy (Duyvel) in Bocks ghestalte was, hem voor sijn achterste ghekust hadden, met een brandende keers in de handt.

4. Dat Jan Labbit of Labbe de Peu de Sens geweest hadde den rechten Leydtsman, om de nieuwe aenkomelingen dese eer ende aenbiddinghe aen den Duyvel te doen doen, en na datse hem dese eer aengedaen hadden, traden sy op het kruys, ’t selve bespouwende tot spijt van Jesum Christum en de H. Drievuldigheydt; daer naer toonden sy haer achterste ten hemelwaert na het Firmament, tot spijt van Godt.

5. Dat sy in de vergaderinge, naer dat sy wel ghegeten ende ghedroncken hadden, gebruyckten sy met malkanderen haer vleesschelijcke lusten, ja de Duyvel maeckte hem selve in de gedaente van een Man, ende gebruyckte de Vrouwen. Insgelijcks vermaeckte de

Duyvel weder hem selven in de ghedaente van een Vrouw, ende de Mans gebruyckten de Duyvel (zijnde in de ghedaente van een Vrouw) ende meer andere sonden, die den Inquisiteur veynsde niet te willen noemen, uyt vreese dat den onnooselen wetenschap souden krijghen van sulcken vileyne, onbehoorlijcke ende grouwelijcke misdaden.

6. Dat Jan Labbit (of de Peu de Sens) de salf, daer sy haer mede besmeerden, dickwils gemaeckt hadde, op dese volgende maniere: te weten, dat als sy gingen om het heyligh Sacrament te ontfangen, soo namen sy de Hostie, zijnde het kostelijck lichaem ons Heeren Jesu Christi, ende deden dat in eenen pot vol Padden, ende dat lichaem, zijnde het Sacrament Christi, lieten sy daer soo langhe in, tot dat het de Padden op-ghegheten hadden. Daer naer namen sy de beenen van verhangene Christenen, ende maeckten die tot pulver: daer naer dooden sy de voorschreven Padden, met dat pulver van die beenen, daer by doende bloedt van jonghe Kinderen, met het bloedt van Maeghden, met eenighe kruyden, ende andere dingen maeckten sy de voorsz. Salf: en dese Salf heeft dickwils gemaeckt Jan Labbit of de Peu de Sens, ende aen de andere ghelevert.

7. Noch seyde den Inquisiteur, dat in de vergaderinghe, de Duyvel haer beval, ende verboodt in de Kercke te gaen om Misse te hooren, oock het Wywater te nemen, maer by aldien sy het namen om te toonen dat sy Christenen waren, mosten sy segghen, met oorlof van mijn meester, (by haer selven) meynende den Duyvel, verbiedende haer oock te biechten te gaen; ende dat de Duyvel onder haer en in haer vergaderinghe predickte, datter naer dit leven gheen leven meer en was.

8. Den Inquisiteur verklaerde oock, soo daer yemant in de Vergaderinghe was, die wilde achterwaert

gaen, of dat hy berouw hadde, die wierdt soo geweldigh van den Duyvel gheslaghen met een Bullepees, dat haar vleesch aen haer lichaem verplettert was: Den Inquisiteur las voorder, datse haer Vergaderinge ghehouden hadden in ’t Bosch van Moflaines, dicht by Atrecht: En in ’t Bosch van Maugart, een half mijl van Atrecht: En by de hooge Fonteynen, dicht by Atrecht: En datse te voet by schoonen dagh naer de Fonteynen gegaen waren.

9. Dese dinghen aldus by den Inquisiteur den volcke voorghelesen zijnde, vraeghde hy elck in het bysonder of het soo niet en was, die altemael voor antwoort gaven, ja het: Ja, selfs de voorschreven Jan Tenay, of Labbe de peu de sens: Dese bekentenisse alsoo gedaen zijnde, wierden terstont het wereltlijcke recht overghegheven, als verdorven leden, niet waerdigh om leden van de H. Kerck te zijn, alle hare heretitagien geconfisqueert voor den Hertoge van Bourgondien, haer roerende goederen voor den Bisschop Denysette, wierdt overgelevert aen de Magistraet van Douway, die daer quamen om haer te hebben, Jan Labbit, en de vier Vrouwen, aen het Gerecht van Atrecht, die haer verwesen om tot pulver verbrandt te werden.

Tymon.

352. Indien sy onschuldigh zijn, wat is dat een ellende geweest over de ghene die dat over komt, wat een harten-leet, wat een rouwe onder de vrienden van de afgestorvene? O goede Godt! hoe kondt ghy dat verdraghen? Ghy weet ende doorsiet alles, ten dede u groote en overgroote lanckmoedigheydt, sulcke versteende booswichten soudt ghy dadelijck in de verdoemenisse werpen.

Eusebius.

353. Ja Tymon, sy zijn onschuldigh gheweest, en niet alleen sy, daer nu van verhaelt is, maer al de

naervolgende, soo de ghene die ter doodt verwesen zijn, als de ghene die mindere straffe hebben moeten lijden.

Tymon.

354. Wel de ghene die sy tot de doodt verwesen, beklaeghden die haer niet van het onrecht datmen haer aendede?

Eusebius.

355. Dat en mocht haer niet helpen, sy ginghen voort met haer boos voornemen, want soo haest als sy haer Sententien hoorden uytspreecken, soo riepen sy als rasende vrouwen tegen Mr. Gillis Flamen Advocaet, die daer present was, die haer op de Pijnbanck ondervraegt hadde, ha ghy valschen ende ontrouwen verrader, ghy hebt ons bedroghen, ghy hebt ons geseydt, by aldien wy bekenden dat men ons voorhielt, dat men ons dan soude laten gaen, en dat wy anders gheen penitentie en souden doen, dan thien of twaelf mijlen verre in Pelgrimagie gaen: Ghy weet dat ghy ons verraden hebt, en seyden daer openbaerlijck, dat sy noyt in de vergaderinghe der Toovenaers gheweest en hadden, en al het ghene dat sy bekent hadden, was geschiedt door ghewelt van pijnighen, en door de schoone beloften van Meester Gillis Flamen, ende van andere die haer ondervraeght hadde, ende veel meer andere dinghen die sy daer seyden. Ten mocht haer niet helpen, want sy wierden dadelijck den Beul overghelevert, ende terstont naer de plaetse der Justitie ghebracht, daer hare lichamen tot pulver verbrandt wierden. Als sy geleydt werden om te sterven, riepen sy onwederroepelijck in ’t openbaer tot datse haren gheest gaven, datse noyt in de vergaderinghe der Toovenaers ende Tooveressen gheweest en hadden, en al datse bekent hadden was gheschiedt door pijne, ende oock om datmen haer

wijs maeckte soo sy het niet en bekenden dat men haer verbranden soude. Oock naer het overleveren van haer vonnis, tot haer doodt toe hebben sy ghedaen al dat goede Christenen behooren te doen, met haer te biechten, ende haer zielen Godt te beveelen, het volck biddende dat men Godt voor haer bidden soude, versoeckende op alle de ghene die sy kenden, dat men doch misse voor haer doen soude, stervende in sulcken staet datse noyt in de vergaderinghe der Toovenaers gheweest en hadden, en datse noyt en wisten wat het was, welcke woorden en manieren, brachten het volck in naerdencken ende groote murmuratie.

Tymon.

356. Ten was gheen wonder dat het volck begonde te murmureren, want sy storven als goede Catholijcken, en gheloofden als Christenen, by reden, om dat sy haer bereydende naer des tijdts ghelegentheydt soo dat behoort, ende zijnde bekommert met het aenstaende oordeel, want indien sy dat niet ghelooft en hadden, wat behoefden sy te begeeren dat men Godt voor haer bidden soude. Als men hier op denckt, soo is de geheele geschiedenis vol teghenstrijdige dinghen, ick wil het Godt beveelen die een kenner des ghemoedts is.

Eusebius.

357. Dat is wel gheseydt Tymon, in die dinghen die eyghentlijck en alleene Godts zijn, al is ’t dat wy die niet begrijpen en konnen, soo moeten wy ons verstant nederleggen, en bidden hem aen in sijn wijsheydt en almachtigheydt, maer de wercken der menschen en der duyvelen mach men wel ondersoecken, en oordeelen haer naer de reden en moghelijckheydt en der heylighe Schriftuure, want beyde de ghevallen schepselen hebben geen onbepaelde macht, ende moeten binnen de palen van de natuure blijven,

die sy van den Schepper der natuure hebben ontfangen, sonder eenighe veranderinghe daer in te lijden, dan van sijn Almachtigheydt.

Tymon.

358. Ick moet u dat naer de reden, die onder redelijcke menschen behoort plaets te hebben, toestaen: Maer hier uyt sal volghen, dat de confessie onwaerachtigh is, ende volgens dien de Sententie qualijck gewesen.

Eusebius.

359. Niet alleene qualijck, maer oock booslijck in sommige persoonen, en in sommige door onverstant van de Geestelijckheydt verleydt, en bedroghen zijnde door schijn van Godts-dienst.

Tymon.

360. Geeft daer reden van Eusebius?

Eusebius.

361. Op het eerste Artijckel, dat sy in de vergaderinge der Toovenaers geweest hebben, is haer op de Pijnbanck uytgeperst, en hebben door fexatie haer aengedaen moeten seggen het ghene die booswichten begeerden, blijckende daer uyt, dat het besmeeren van een stocksken dat sy tusschen haer beenen hielden, sulcken hoedanigheydt en krachten niet in en heeft, dat de hoedanigheydt der zalf die oock niet in hebben en kan, vermidts de wille den Stuurman van het vlieghen is (soo dese leugenaers seggen.)

Het twede Artijckel is versiert, en een leughen gepractiseert by de boose Geestelijckheydt; by reden, om dat de Duyvel een Geest der Hoovaerdye is, ende volgens dien, al waer ’t dat hy de macht hadde, dat hy de ghedaente van een Hondt niet en soude willen aennemen.

Het derde Artijckel is spottelijck, en gheen antwoorde waerdigh.

Het vierde en is niet ghelooflijck, maer gepracti-

seert van schijn-deughden, ghebouwt op gierigheydt, gelijck in het eynde gebleecken is.

Het vijfde Artijckel is soo schandelijck leugenachtigh, dat de eerbaerheydt het niet toe en laet te wederleggen, behalven de onmogelijckheydt der Booser Gheesten, in het aennemen der Ghedaenten ende Schepselen (soo dese leugenaers versieren) begrijpende in hem de schijndeughdige boosheydt van den Inquisiteur.

Het seste Artijckel, dat het maecken van hare salf leughenachtigh is op diversche manieren; Ten eersten, Om dat de stoffen die sy daer toe ghebruycken, de krachten niet en hebben om sulcks uyt te wercken, waer van ick een yegelijck late oordeelen.

Ten besluyte van hare misdaden, (soo die boose daer seyden) dat de Duyvel haer verboodt te Biechte te gaen, ende Misse te hooren, of soo sy het deden, moesten dat met verlof van den Duyvel doen: Ick antwoorde, dat dit een blijckende leughen is, want de Duyvel en sal (naer sijn nature) noyt toe laten, dat Hoeren (gelijck dit gheweest zijn) sullen te Biechten gaen, veel min Godtsdienstighe Sacramenten gebruycken, om hem selven uyt een boos leven in een beter te herstellen: noch veel onwaerachtigher is ‘t, dat als yemandt van eenighe boosheydt wil afstaen, ende berouw hadde van het voorighe quaedt leven, dat het Godt toe laten soude, dat de Duyvel hem met een Bulle-pees soude slaen, dat het vleesch aen sijn Lichaem soude verplettert wesen. Ende sullen om tijdt te winnen, de andere tegenstrijdige dingen voor by gaen.

Tymon.

362. Maer alsoo de pijnbanck en de boosheydt der Geestelijckheydt, die onnosele (in die qualite) dat uytgeperst hebben, ende hebben oock willen weten wie sy tot Mede-gesellen hadden in hare Vergade-

ringhen, soo en konde het daer niet by blijven: want het begonnen quaet treckt gemeynelijck andere boosheden naer hem.

Eusebius.

363. Als sy de eerste ghe-executeert hadden, soo hebben sy de afgheperste belijdenissen, in andere te werck ghestelt, want terstont naer haer overlijden, wierdt ghevanghen eenen Thomas de Bontwercker, noch eenen genaemt le Petijt Henriet, zijnde een van de ghene die de Rijffel-kramen op hiel, noch eenen Jan du Bois, woonachtigh te Wailly, noch eenen genaemt Jaquet Kock, van de Gouverneur van Atrecht, met Colijn de Bullecourt, noch de vrouw van een Sadelmaecker, ghenaemt la France Comteé, noch een vrouw ghenaemt Collette le Screbeé, ende een jonghe Dochter ghenaemt Printamgai, beyde befaemde Hoeren, noch een jonghe Dochter, ghenaemt Catron, in wandelinghe ghenaemt la Guigande, noch een jonghe Vrouw ghenaemt la Parquemiere, met eene ghenaemt Jennine de Lucq, beyde Hoeren: Dit licht geselschap, alsoo in Heeren slooten zijnde, was altesamen Volck daer weynigh verhael op was, ende ghelijck de eerste, lichte Vrouwen waren, behalven Jan de Peu de Sens, (volgens sijnen naem) op veel naer de wijste niet: Soo waren dit Hoeren, van sulcken slagh ghelijck de eerste gheweest hadden: Maer evenwel van sulcke practijcke dat sy in plaetse van arme Toovenaers ende Tooveressen rijcke noemden, zijnde het ooghmerck van eenighe der boose Geestelijckheydt, daer sy het heele werck naer aenleyden, gelijck uyt het eynde gebleecken is, dese door de Pijnbanck gehandelt zijnde als de voorgaende, bekenden door de pijne die men haer aen dede, dat sy eenige Borghers en Borgerinnen van

Amiens en Doornick, in de vergaderinge gesien hadden, maer den Bisschop van Terrowane (doe ter tijdt in de Kerckelijcke saken over Doornick regerende) haer gehoort hebbende, lietse altesamen vry ende los uytgaen: seggende, dat hy niet en geloofde dat sy seyden gedaen te hebben, of doen konden het ghene sy seyden, ende hadde de Tooverye daer mede in die Steden een eynde. Dese elf Persoonen tot Atrecht ghevanghen zijnde, wierden door beleydt van den Inquisiteur, ende den Suffragaen des Bisschops, met de Vicarissen verwesen, betuyght zijnde van de voorgaende ghe-executeerde Toovenaers ende Tooveressen te wesen, die weder door fortse van pijne beklapten andere, maer rijcke ende vermoghende Borghers ende Borgherinnen, ende dit was de oorsaeck, dat het van de arme ende ongheachte overvloogh op de rijcke ende aensienlijckste persoonen.

Tymon.

364. Ick bidde u vertelt de Historie soo als sy gheschiedt is by gissing van tijdt, onder Hertogh Philips van Bourgonjen, Grave van Vlaenderen ende Arthoys, dat in dien tijdt een goedt Heer was.

Eusebius.

365. Dat is waer Tymon, maer een Heer die de Gheestelijckheydt vertroude, in al het ghene sy seyden sonder reden te eysschen, ghelijck uyt hare bekentenissen blijckt, en alsoo den Hertogh soo licht haer vertroude, soo ginghen sijn mindere Rechters achteloos met de saeck voort; want den Inquisiteur met sijnen aenhangh verklaerden haer voor Toovenaers, die sulcks en sulcks ghedaen hadden, en sonder de beklaeghde te hooren, verwesen haer verbrandt te worden.

Tymon.

366. Wat waren de Tooveryen, die de Gheestelijckheydt seyden dat sy bedreven hadden?

Eusebius.

367. Dat waren ondoenlijcke dingen, soo ten aensien van Duyvelen als menschen, en volghens dien, in beyde schepselen en in hare natuure, als oock in die stoffen die sy daer toe ghebruycken, onmogelijck, onwaerachtigh, en door de pijnbanck haer doen segghen en bekennen.

Tymon.

368. Mosten sy alle elf haer leven in vyer en roock laten?

Eusebius.

369. Uytgheseyt Jan du Bois, en de vrouw van een Sadel-maecker: Want in ’t jaer 1460. wierden sy binnen Atrecht ghebracht, op een groot Tooneel tot dien eynde gemaeckt op de groote plaets van ’t Bisschops huys: Jan du Bois, Jaques de Cock, van den Gouverneur van Atrecht, Colijn de Ballecourt, de vrouw van een Sadel-maecker, ghenaemt Franche Comte, Colette, Lescrebeé, een Hoer, Printamgay, Cateron in de wandelinghe, ghenaemt la Guigande, la Parquemiere met Jenne de Lucq (altemael hoeren) en daer werden op haer hoofden een Mijter gheset, op welcke gheschildert was de ghedaente van een Duyvel, in sulcker voegen als sy bekent hadden hem ghe-eert te hebben, en daer werde openbaerlijck gelesen, door den Inquisiteur Mr. Pieter Brousaert, in presentie van alle het volck dieder met hoopen waren: Daer wierdt ghelesen, dat sy in de Vergaderinghe der Toovenaers gheweest hadden, en dat sommighe van den Duyvel vleeschelijck bekent waren, de een in ghedaente van een mans persoon, de ander in ghedaente van een Haes, oock van een Vos, en ander beesten.

Dat Collette tot drie reysen toe de Hostie (of het kostelijck lichaem Christi) ghegheven hadde aen Jan Labbit de Peu de Sens, (te vooren ge-executeert) om de Toover-salf af te maecken, maer Collette riep overluydt dat het niet waer en was, en wilde noch meer segghen, maer men liet haer niet toe te spreken.

Naer dat den Inquisiteur yegelijcx Confessie gelesen hadde, vraeghde hy, elck bysonder, of het niet waer en was dat hy gheseyt hadde, die altemael seyden, jae het, behalven Colette: Oock vraeghde hy, de ghene die beleden hadden van den Duyvel vleeschelijck bekent te zijn, oft het waer was? die oock openbaerlijck seyden: Ja het. Naer welcke belijdenissen, gaf den Inquisiteur haer sententien over in Latijn en Francoys, ende waren dese naervolgende:

Dat den voorsz. Jan du Bois, en de vrou ghenaemt le France Comte, overmits sy noyt wederroepen en hadden, zedert haer eerste bekentenisse, maer hadden altijdt ghebeden ghenade, ende gratie, ende dat de andere, zedert haer eerste Confessie, dickwils verandert hadden, somtijdts (seggende datse daer niet gheweest en waren, jae oock datse niet en wisten wat het was, hoewel sy ’t altemael bekent hadden op het voorsz. Tooneel) daerom werden sy, behalven du Bois en de vrouw, overgelevert het Wereltlijck Recht (als verdorven leden) aen den Luytenant van Atrecht, te weten, Jaques de Cock van den Gouverneur, Le Screbeé, Printamgu, Catron, la Parquemiere, en Jenne de Lucq, die terstondt gheleydt wierden naer het Gerecht van Atrecht, ende daer wierden hare lichamen tot pulver verbrant, ende en werden niet ghevoert voor Schepenen van de stadt, ende en hadden anders geen Sententie, als alleen overghelevert te zijn aen ’t Wereltlijcke recht, als verdorven leden, ende werden alsoo op een karre henen ghevoert.

Tymon.

370. Dat was een groote achteloosheydt van de Heeren Magistraten, dat sy de Gheestelijckheydt alleene op haer woordt soo veele vertrouwden, vermidts onder dat volck soo wel boose ende onwetende schuylen als onder andere staten van menschen.

Eusebius.

371. Dat is alsoo Tymon, maer dit ghebreck schuylde hier alle beyde, namentlijck, onwetenheyt, en boosheydt: Want indien sy met Studie en Meditatie, in neerstigheydt de Heylige Schrifture (volghens haer beroep) ghelesen hadden, sy souden daer wel ghevonden hebben de nietigheydt en onvermoghen der Duyvelen en menschen, midtsgaders wat Tooverye is: En volghens hoe men hem daer voor wachten sal: Jae hoe men het quaedt der Tooverye sal kennen, en kennende, sal schouwen.

Tymon.

372. Beklaeghden sy haer niet in haer uytterste van het onghelijck haer aenghedaen?

Eusebius.

373. ’t Was wonder om sien hoe sy een yeder baden dat men voor haer bidden soude, seggende openbaerlijck dat men haer tot haerder onschuldt dede sterven, en datse noyt in de Vergaderinghe der Toovenaers gheweest en hadden, ende niet en wisten wat het was, ende dat sy bekent hadden was gheweest door kracht van pijnighen, segghende veel andere dinghen teghen de ghene die haer veroordeelt hadden, ende deden alle teyckenen die goede Christenen behooren te doen en toonen, tot der doot toe: Altijdt roepende dat men haer ten onrecht dede sterven, ende alsoo namen sy haer eynde. De voorsz. Colijn de Bullecourt, werde oock het Wereltlijcke

Recht overghegeven als een verdorven lidt, (te weten, aen den Provoost) de welcke oock terstont, sonder ander Vonnisse, ghebracht wierdt op het Gherecht des Bisschops, ende is daer oock tot pulver verbrandt, hy oock als de andere, riep ghedurigh dat men hem onschuldigh dede sterven, ende al dat hy bekent hadde, was gheweest door pijnighen, stervende naer het scheen, in een waerachtigh gheloof: Want zijnde gereedt om te sterven, soo nam hy sticxkens groente in den naem des Vaders, ende des Soons, ende des Heylighen Gheestes, ende soo gaf hy den Geest.

De voorschreven Jan du Bois, en de vrouwe France Comteé, wierden verwesen tot een boete in ghevanghenisse ghenaemt Chartre. Desen du Bois, zijnde op het Toneel, wierdt gevraeght van den Inquisiteur, of het niet waer en was, dat hy den Duyvel sijn naghel van sijn duym ghegheven hadde, als sy hem eerden? Die daer openbaerlijck seyde, Jae het, en toonde sijn duym voor al het volck: ’t Ghemeene volck seyden dat men de twee respijt gaf, op dat d’andere die ghevanghen waren, en noch souden ghevanghen worden, op hope van gratie, te lichter souden bekennen in de Vergaderinghen der Toovenaers gheweest te hebben.

Tymon.

374. Wel, liep de saeck daer mede ten eynde?

Eusebius.

375. Neen sy Tymon, want hoewel de ghe-executeerde door de Pijnbanck haer belijdenissen afgedronghen waren, soo kreghen sy onder haer boose handen sulcke harde natuuren, die met waerheydt niet en konden belijden, ’t ghene de eerste ghe-executeerde van haer gheseydt hadden, noch om gheenderley Torturen en wilden belijden het ghene die

booswichten begeerden, onder welcke gheweest is eenen Thomas de Bontwercker, ende eenen genaemt Le Petijt Henry, zijnde een van die die de Rijffel-kramen op hiel: Dese van de eerste als Toovenaers gemelt zijnde, waren soo hart teghen de tormenten die men haer aendede, dat sy de fexatien der Pijnbanck vijftienmael deurgestaen hadden, sonder yet te bekennen, segghende altijdt dat sy niet en wisten wat het was.

Tymon.

376. Het zijn gruwelijcke dingen, maer dese leste, alsoo die in plaetse van arme rijcke Toovenaers maeckten, hoe liep ’t daer mede af?

Eusebius.

377. Seer ellendigh, gelijck noch sal geseydt worden: Sy hielden dese twee seer naeuwe ghevangen, ende en wilden over haer geen Sententie uytspreken, noch en ontsloeghen haer niet, en hielden haer seer nauwe besloten, (gelijk geseyt is) de ge-executeerde, op de Pijnbanck in plaets van arme rijcke noemende, van de aensienlijckste onder de Burgerye, want den 20 Junij 1460, wierdt ghevangen als Toovenaer Jan Taquet, Burgher ende Schepen binnen Atrecht; rijck ontrent vijfhondert gulden jaerlijcks: en wierdt geleyt in Bisschops gevangenisse, des anderen daeghs daer naer werdt oock gevangen Pierre du Carieul, een seer rijck en gierigh mensche, oudt ontrent 60 jaren, beschuldight als Toovenaer, die sijn meeste rijckdom ghewonnen hadde met wel te konnen rekenen: want men seyde dat hy de beste rekenmeester was van heel Vranckrijck. Hy was oock te vooren beschuldight gheweest van Ketterye, ende stont in quaedt gherucht, aengaende sijn gheloof: Ende hoewel hy rijck was, soo woonde hy alleen, sonder knecht of meyt te houden. Dinghsdaeghs daer aen, zijnde S. Jans dagh, wierdt oock

ghevanghen genomen (door den Luytenant van Atrecht) Messire Payen de Beaufort, Ridder, Edelman, een van de oudtste Baenderheeren van Arthoys, oudt 72 jaren, rijck tusschen de vijf en ses duysent guldens jaerlijcks, beschuldight van de lest ghe-executeerde als Toovenaer: Desen Heer van Beaufort, hoewel hy ghevanghen werdt, wist nochtans te vooren wel dat hy beschuldight was een Toovenaer te zijn, maer hy gaf den ghenen tot antwoordt die hem waerschouwde, dat, by aldien hy duysent mijlen van daer was, dat hy komen soude om hem te ontschuldighen, want hy en vreesde niet dies aengaende: hy quam oock in de Stadt Atrecht om hem te vertoonen ende te excuseren, ende ginck logeeren á la Quieurette, dat hem toebehoorde: sijn oudtste Soon, ende andere van sijn Vrienden, baden ende versochten op hem seer ernstelijck, dat hy doch soude willen absenteeren, by soo verre hy sich selven in die saeck schuldigh kende, die haer op een nieuw voor antwoordt gaf, dat hy het niet doen en soude, ende dat hy geen vrees en hadde voor eenigh Mensche, haer daer doende den solemneelsten eedt, die hy doen konde: Ghevende sijn ziele alle de Duyvelen van de Hel, versaeckende de glorie des Paradijs, by soo verre hy wiste wat Tooverye was, of soo hy daer schuldigh aen was: zweerende dat hy ontschuldigh en onnoosel in die saeck was: Niet tegenstaende, soo wierdt hy op den selfden dagh naer den middag aengetast van den Luytenant van Atrecht, sonder hem in de ghevanghenisse te legghen: Hy dit siende, badt den voorsz. Luytenant, dat men hem soude leyden voor den Grave van Estampes: die op dat pas binnen de Stadt was, om die oorsaeck aldaer gekomen, ’t welck den Luytenant dede: Als nu den voorsz. Heer van Beaufort ghekomen was by den Graef, menende hem te excuseren, soo en wilde de

Graef hem niet aenspreecken, maer beval Messire Huet de Maily, Ridder, Heere van Bovillencoert, naer-maeghschap van den voorschreven Heer van Beaufort, vergeselschapt met Guiliame Berry, Luytenant van den Bailjou van Amiens, met den Luytenant van Atrecht, datse hem openbaerlijck souden leyden naer Bisschops Ghevangen-huys, ’t welck den voorschreven Ridder dede, ende nam den voorschreven Heer onder sijn armen, hem leydende openbaerlijck tusschen vier en vijf uren naer Bisschops Gevangen-huys, daer gingen eenige van sijn Soonen met hem in ’t Gevangen-huys, met eenen Jaques Guillemant, die ghetrouwt hadde sijn Bastaert Suster, welcke Jaques de Soon was van een Kanonijck van Atrecht, ende werdt ghevangen gehouden met den voorschreven Heer, als oock beschuldight zijnde als Toovenaer te zijn: Desen Jaques geneerde hem met Koortsen te ghenesen door woorden, het welck veel menschen geloofden, maer het was tegen het ghebodt Godts en der Kercken: Daeghs daer aen werdt mede ghevangen genomen (oock beschuldight als Toovenaer) eenen Roguet, zijnde een van de onderdanen van den Heer van Beaufort.

Den 15 Julij in ’t selfde jaer 1460, werdt binnen Atrecht gevangen genomen, beschuldigt zijnde Tovenaer te zijn, Mr. Anthonis Sacquespee, Burgers in Heriditagien van de Stadt, hy wierdt gevangen door Messire Boudewijn, Heere van Noyelles, Ridder en Gouverneur van Peronne, die hem overleverde aen den Luytenant van Atrecht, welcke hem tusschen licht en doncker leyde door S. Michiels Poorte, door de voorstadt naer des Bisschops Gevangenisse daer de andere waren. Daeghs daer aen werde oock gevangen om de selve oorsaeck Jan Josset, oock Schepen van Atrecht, en Waert in de sleutel op de groote

Marckt, met Hendrick de Ron ville, Sergeant van de selve Stadt, ende worden gelijck de andere geleydt in des Bisschops Gevangen-huys. Op dien selven tijt verliepen uyt vreese van gevangen te werden om die oorsaeck, Martijn Cornille, Ontfanger van de ordinaris middelen van ’t Graefschap van Arthoys, Guiliame le Febure, een seer rijck Burger en Schepen van de stadt, die oock gevangen, en oock by de andere soude geleyt geweest hebben, hadden sy niet vertrocken geweest: En hoewel de Grave van Estampes, met meer andere haer deden vervolgen tot Parijs toe, soo en kostmen haer niet vinden. Eer dat de voorschreven Mr. Anthonis gevangen werde, soo hadden veele van sijn Naer-magen en Vrienden hem gewaerschouwt, en ernstelijck gebeden, dat hy sich voor eenigen tijdt soude absenteren, want hy was beschuldight van Tooverye, die haer t’elckens voor antwoordt gaf, dat hy niet schuldigh en was, en dat hy komen soude om hem te verantwoorden, als hy wist dat hy daer mede beschuldight was, al waer hy duysent mijlen van daer, en vraghen of men op hem yet te segghen hadde, ende dat hy veel liever sterven wilde, of bysetten al dat hy in de Werelt hadde, als om die oorsaeck hem absenteren.

Tymon.

378. Ick soude oock deur gegaen hebben, en laten my naer sien, als in sulcke boose of onverstandighe haer handen vallen.

Eusebius.

379. Ghy seght dat wel Tymon, maer doen wiert teghen haer gheprocedeert als overwonnen Toovenaers, en haer vluchten was bewijs genoegh om ten minsten haer goedt te confisqueren, en als sy in hare handen vielen, haer ter executie te brenghen ende te dooden, of in eeuwighe Ghevanghenisse te setten, dat groote gratie hiet te wesen: Ende waer de Gee-

stelijcke in te kort quamen, gebruyckten sy de Wereltlijcke Heeren, welcke haer in alles geloofden, en in die qualite haer Dienaers waren. Den 27 Julij in ’t selve jaer, wierdt oock ghevanghen ghenomen Jaco Tijn, dat is een Borgers soon van Atrecht, die woonde by de voorschreven Martijn Cornille, ende werde oock ghebracht in Bisschops ghevanghenisse: noch wierdt op den 13 Augustij ghevanghen ghenomen als Toovenaer Jan du Febure Hoef-smit, ende geleydt by de andere ghevangenen, doe ter tijdt wierdt de gantsche stadt Atrecht soo geschandaliseert ende beruchtight door heel Vranckrijck Toovenaers te zijn, datmen nauwelijck de Koopluyden of yemandt van Atrecht ergens wilde logeeren, jae de Koopluyden verloren al haer credijt, want de ghene daer sy schuldigh aen waren, wilden terstont betaelt zijn, uyt vreese datse ghevangen souden werden als Toovenaers, ende hare goederen geconfiskeert, en niemandt hoe devoot en goedt Christen dat hy was, en dorste uyt de Stadt trecken en 14 dagen uyt blijven: Het gemeyne volck soude gheseydt hebben, dat hy vertrocken was, sorgende gevanghen te werden als Toovenaer. Als nu de Vicarissen gewaerschouwt wierden, hoe qualijck die van de Stadt gewilt wierden door alle het landt, soo deden sy openbaerlijck prediken door verscheyden predicatien, dat niemandt teghen haer en soude murmureren, noch teghen de ghene die met haer ghecommitteert waren, om de ghevanghenen te eamineren, welcke was den meer genoemden Inquisiteur, den Bisschop van Barut, Suffragaen van den Bisschop van Atrecht, met den voorsz. Mr. Jaques du Bois, Deken, Mr. Jan Bolongier, Doctor in de Godtheydt geassisteert door Philippus, Heer van Savense, Ridder, dat een groot Heer was, ende seer genegen om Justitie te doen, en te doen branden die gevangen

ende beschuldight waren Toovenaers te zijn. Desen Heer van Savense was ghecommitteert door den Grave van Estampes, met den Heer van Creveceur Baljou van Amiens, Guiliaume de Berry, Luytenant van den voorschreven Baljou, Meester Johan Forme, Secretaris van den voorseyden Graef, daer was oock by den Inquisiteur van ’t geloof, Meester Gillis Flamen en Mathieu Paelie, beyde Advocaten tot Beauquesne, noch sondt met haer den Hertogh van Borgonjen, den Bisschop van Salubrie, Jacobijn, Doctor in de Godtheydt, Biechtvader van den Hertogh van Borgonjen, oudt ontrent de 80 jaren, met Boudewijn, Heere van Noyelles, Ridder ende Gouverneur van Peronne: Want te vooren waren maer geweest om de Processen te visiteren, de voorschreven Vicarissen, met den Bisschop van Barut, den Deecken, ende andere Klercken, woonende tot S. Vaast, met de Canonijcken van onse Lieve Vrouw ende andere. Ende gelijck geseyt is, soo deden de Vicarissen prediken, dat niemandt tegen haer en soude murmureren, noch teghen die met haer gecommitteert waren, dat oock niemandt vreesen en soude sonder oorsaecke, want men dede niemandt vanghen als Toovenaers, die niet beschuldight en ware (met 8 of 10 ghetuyghen) gheweest te zijn in de vergaderinge der Tooverfeesten, ende daer ghesien te zijn, maer daer naer is men wel anders ghewaer gheworden, datter veele gevanghen wierden, die maer van een, twee, ofte drie ghetuygen ten hooghsten beschuldight waren, ende dat door gheweldt van de Pijnbanck, gelijck ten lesten ghebleecken is.

Tymon.

380. Maer alsoo de Vicarissen, met den Bisschop van Barut, met den Inquisiteur ende haren aenhangh, noch andere gecommitteerde by haer kre-

gen, om de Processen te visiteren, versoete dat de gevanghenen niet?

Eusebius.

381. De saeck veranderde soo veel, vermidts sy in plaets van arme en ongheachte, Rijcke en vermoghende Borghers kreghen, Schepenen, Edele en meer andere Officieren van de Stadt, waer door sy in meer moeyte ende aen het procederen gheraeckte, want den Heer van Beaufort, Meester Anthonis Sacquespee en andere, ontboden diversche geleerde Mannen, soo van Amiens en Doornick, waer van sommige quamen en sommige om haren Ouderdom haer excuseerden, waer door het ghemeene Volck begonde te segghen, datse niet en wilden komen, overmidts men hier te Lande sulcke dinghen noyt en hadde sien ghebeuren: want van duysent Menschen een (behalven binnen Atrecht) en gheloofden niet dat sy in de vergaderinghe der Toovenaers ginghen, ende deden dat sy seyden: De ghevanghenen op die maniere niet konnende te recht raecken, beriepen haer op den Hertogh van Borgondien, maer moesten haer behelpen met haer partyen (zijnde de Vicarissen met den Inquisiteur ende den Bisschop) die beleyden de saeck alsoo, dat sy naer Brussel ghesonden wierden, op kosten van de ghevanghenen (al waer sy haer met den Hertogh berieden) op het stuck van Tooverye: Den Hertogh vernemende waerom dat sy daer ghekomen waren, begeerde van herten het Christen gheloof voor te staen, ende te handthaven, sondt terstont naer Loven, daer een seer vermaerde Universiteyt is, ende dede van daer komen al de gheleertste Klercken die daer waren, haer bevelende tot Brussel te komen, met dien ontboodt hy oock de aldervermaertste Klercken van alle de Landen daer omtrent, die daer quamen in groote menighte, aen welcke Klercken men ’t Pro-

ces van den Heer van Beaufort, ende van de andere ghevanghens (die bekent hadden in de vergaderinge der Toovenaers gheweest te zijn) getoont werdt, oock het Proces van de gene die het noch niet bekent en hadden: want daer warender sommighe die noyt en bekenden wat pijnen dat men haer aen dede, ghelijck noch sal gheseydt worden: Dese Klercken de Processen ghesien hebbende, heeft men noyt konnen weten wat sy besloten, noch oock niet wat haer gevoelen was, doch het gemeyne seggen was, dat sy niet en konden accorderen, sommighe hielden staende dat de saeck soo in der daedt niet en was, maer dat het maer bedrogh en was, en offer schoon eenighe schijn was van sulcks te wesen, door de toelatinghe Godts, soo mochter nochtans wel veel bedroghs onder schuylen, ende dat sy niet al en deden, dat sy haer lieten voorstaen dat sy deden.

Tymon.

382. Hoe wel gaven die gheleerde van Leuven te kennen, dat sy de boose ende wreede aenslaghen van de Vicarissen, met Meester Pieter Brousaert, en den Suffragaen niet en kenden, maer wat uyt-eynde hadde dat Proces? Want de Vicarissen hadden nu met machtighe Luyden te doen, die sy gheen verweeren noch recht en konden noch en mochten weygheren.

Eusebius.

383. Daer tijdt ghewonnen wordt Tymon, sonderlinghe in sulcken gelegentheydt als het daer was, wordt veele ghewonnen, want naer de Persoonen waren, daer naer wierdt het pleyten ghevoert van de Vicarissen, ende naer dat de Persoonen waren wierdt het verweeren aengenomen.

Tymon.

384. Wat uytspraeck gaven de geleerde van Leuven?

Eusebius.

385. Tymon, de Vicarissen met haren aenhangh die binnen Atrecht onder de Gheestelijckheydt seer groot was, die hielden staende, dat sulcks in der daet waerachtigh was, dat sy met lijf en ziele in de vergaderinge der Toovenaers gingen: ende naedien hem de mensch den Duyvel overgeeft, soo laet Godt toe, dat den Duyvel soo veel macht over hem heeft, om hem te voeren in de vergaderinghe der Toovenaers en Tooveressen, ende doen daer sulcke dingen gelijck hare Sententien uytwijsen: naer dat de Vicarissen haer beraetslaeght hadden, namen sy oorlof van den Hertogh, de welcke met haer sondt sijnen eersten Heraut van het Gulden Vlies, (de welcke hy volkomelijck betrouwde) om te beter van de waerheydt onderrecht te wesen, ende daer by te zijn als men de Ghevanghenen examineerde, ende dat uyt oorsaeck hem verwittight was, dat men te Parijs ende elders in Vranckrijck seyde, dat hy al de rijckste in sijn landt liet vanghen, om haer goederen te hebben, ’t welck hem seer moeyde, maer al evenwel (seyde hy) wilde hy niet laten het Christen gheloof voor te staen, indien het noodigh ware. Ende dus keerden de Vicarissen met haer gheselschap, en met den Herault wederom, ende quamen in de stadt Atrecht den 14 Augusti 1460. Ende men en konde noyt weten wat tot Brussel besloten was, ofte wat middel dat sy beraemt hadden: soo hebben sy naer haer wederkomst niemandt meer ghevangen ghenomen om de Tooverye wille, hoewel datter veele, ja sonder ghetal beschuldight waren, ja die oock ghevangen saten wierden sachter getracteert als te vooren: de Vicarissen maeckten oock maer vier Processen sedert haer wederkomst, te weten, het Proces van den Heere van Beaufort, van Jan Taquet, van Pierre du Carieul, en Huguet Anbry, ’t Pro-

ces van desen Hugeut werdt oock ghemaeckt, hoewel hy noyt bekent en hadde, maer sy namen oorsaeck om dat hy uyt het Gevangen-huys ghebroken was, maer hy werdt wederom gekregen: ende hoewel dese Processen ghemaeckt waren, naer datse de opinien van de voorsz. Klercken, die nu tot Atrecht waren,ende andere ghehoort hadden, soo souden sy nochtans de Processen tot Brussel aen den Hertogh, om voorder raedt van andere Klercken te hebben, ende wat sy in die saeck doen souden; ende dese Processen wierden gedragen by Meester Mathieu du Hamel, (hier vooren verhaelt) met Meester Guliaume de Berry, Luytenant van den Bailjou van Amiens, ende met haer trock wederom den voorsz. Herault van het Gulden Vlies, die den Hertogh daer ghesonden hadde, dese tot Brussel gesonden zijnde, liet den Hertogh de Processen visiteren.

Tymon.

386. ’t Was wonder, dat die plaghe over de onschuldighe menschen niet over en vloogh, in andere Steden, en dat het alleen tot Atrecht bleef.

Eusebius.

387. Ten bleef daer niet by Tymon, want in ’t jaer 1460. den 27 Augustij, werde in de Stadt Mante, tot asschen verbrandt, ende de asschen in den windt geworpen (naer uytwijsen van sijn Sententie) eenen ghenaemt Noeel Fere, geboren van Amiens, gelijck hy seyde, oudt ontrent de 28 jaren, welcke Noeel bekende Toovenaer te zijn, ende dat hy viermael in de Vergaderinge der Toovenaers geweest hadde, daer hy den Duyvel hadde aengebeden, zijnde in de ghedaente van eenen Bock, ende hem Ziel en Lijf gegeven, ende noemde de plaetsen daer hy in de Vergaderinghe geweest was: te weten, eens tot Estampes, eens by Peronne op een stuck Braeck-landts, tusschen Corbie ende Beauvois, en eens in ’t Bosch van

Moflaines by Atrecht: In welcke vergaderinghen hy bekende ghesien te hebben veele Menschen, onder welcke hy noemde Jan Labbit, of de Peu de Sens, welke Labbe hy bekende dat de eeden af nam, die aen den Duyvel ghedaen wierden, ende sprack voor den Duyvel, hy noemde oock andere persoonen sommighe van Atrecht, sommighe van Amiens, van Parijs, van Bloys, ende andere plaetsen. Desen Noeel was heel arm, ende ginck met sijn Wijf bedelen, die hy oock beschuldighde Tooveres te wesen, hy bekende oock in de vergaderinge der Toovenaers gheweest te hebben, daer besloten wierdt de Stadt Pernes in brandt te steken, die verbrandt was, en dat door een Ridder die oock mede in de vergaderinge was, die hy oock noemde. Den Autheur van dese Historie seydt, dat hy het Proces van desen Noeel ghesien ende ghelesen heeft, ’t welck binnen Atrecht ghesonden was, welcks inhoudt was als hier vooren verhaelt is: Naer dat desen Noeel ghe-executeert was, wierdt sijn Vrouw gevangen, die tegen die van Mante appelleerde, ende wierdt ghevoert in ’t Parlement van Parijs, die korts daer aen los gelaten wierdt sonder eenigh hinder.

Tymon.

388. Wel wat is dat te seggen? was in de vergaderinghe der Toovenaers, daer Borghers van Amiens, Parijs en Bloys waren, besloten de Stadt Pernes in brandt te steken? en was die verbrant? en hadden sy den Duyvel in Bocks ghestalte aenghebeden, ende hem haer ziel ghegeven? ende hebben sy die Vrouw laten gaen sonder hinder, het soude schijnen dat sy in ’t Parlement te Parijs, den voorseyden Noeel, in sijn Confessie niet gelooft en hebben?

Eusebius.

389. Dat heeft oock sijn reden, want indien hy Duyvel wilde aenghebeden zijn, waerom in Bocks

gedaente aengebeden? ist gelooflijck dat die hoovaerdige natuure, indien hy konde doen dat de Inquisiteurs seggen, dat hy hem selven daer soude vertoont hebben in Bocks gestalte: ende sulcke raseryen zijn oock geweest het in brandt steecken der Stadt Pernes, het Parlement en soude die Brandt-stichters niet verschoont hebben, indien sulcke vergaderinghen op diversche plaetsen ghehouden wierden, als op een stuck Braecklandts tusschen twee Steden, die souden publijckelijck genoegh gesien zijn, en haer niet door de Pijnbanck behoeven uyt te perssen: De onschuldt van Jan Labbit, of de Peu de Sens, heeft gebleecken voor het Parlement van Parijs, en aen den dagh gebracht door den Heer van Beaufort, en andere vermogende ghevangenen, ghelijck noch sal geseydt worden: En het blijckt veel eer dat de Duyvel door de boose Inquisiteurs, hem niet in Bocks ghestalte, maer als een Enghel des lichts vertoont heeft, door haer schijndeught, waer mede sy den Hertogh van Bourgondien, en andere Heeren bedroghen, en door haer wel-wetende boosheydt betoovert hebben.

Tymon.

390. Maer alsoo binnen Atrecht noch een groot ghetal gevangenen saten, om het stuck van Tooverye, onder welcke diversche bekent hadden Toovenaers te zijn, eenighe door pijn, andere door beloften van gratie, en de derde soorte door geen pijn en konden beweeght worden te bekennen, het ghene de ghe-executeerde, door pijn van de Geestelijckheydt haer aenghedaen, beleden hadden: soo leedt het groot perijckel dat haer gierigheydt, wreetheydt en Tyrannye soude aen den dagh komen.

Eusebius.

391. Sy hielden haer soo langhe gevangen als sy konden, sommige tot vijf, ses, en seven maenden toe:

maer de ghene die sy soo verre kreghen dat sy bekenden in de vergaderinge der Toovenaers gheweest te hebben, die mosten hare Sententien verwachten, onder welcke waren den Heere van Beaufort, Ridder, Edelman, en Baron, in Arthoys, Jan Taquet, Burger en Schepen binnen Atrecht, Pierre du Carieul, een seer rijck Burger, ende Hugo Anbry, de welcke op den 22 dagh van October, ’t jaer 1460, gebracht wierden op een groot Toneel, op de plaets van ’t Bisschops huys, ’t welck sy tot dien eynde deden maken, in presentie van alle het volck die daer in groote menighte en ontelbaer waren, van alle kanten, ja van tien of twaelf mijlen in ’t ronde, waren sy daer ghekomen, om (soo men het volck wijs maeckte) dese Toovenaers te sien, de welcke alle vier gebracht wierden op het Toneel, en wierden alle vier (behalven Messire Coolaert de Beaufort) met eenige schandtteyckens op hare hoofden, daer op geschildert was de figure van een Duyvel in sulcken ghedaente als sy hem beleden hadden aengebeden te hebben, en hoewel de voorschreven Hugo Anbry noyt yet bekent en hadde, soo wierdt hy nochtans soo schandelijck gemijtert, die beschildert was, op sulcke maniere als de voorgaende Ge-executeerde beleden hadden, dat hy den Duyvel ge-eert hadde, ende daer wierdt openbaerlijck gelesen, van den Inquisiteur van ’t geloof. Jacobijn die seyde,

Dat den voorschreven Heer van Beaufort, daer present, geconfenteert hadde in de wil van sommige quade vrouwen (die te vooren verbrandt waren als Tooveressen) en dat hy op haerder begeerte genomen hadde een stocksken, en dat besmeert hadde, als oock sijn handen, met een zalfken datmen hem ghelanght hadde, en nam dat stocksken tusschen sijn beenen, en soo wierdt hy terstont uyt sijn huys a la quiverette, door den Duyvel ghevoert, voor de eerste reys in het

Bosch van Moflaines een mijlken van Atrecht, in de vergaderinge der Toovenaers ende Tooveressen, daer veele mannen ende vrouwen by een waren, ende daer dede hy in ’t openbaer, in presentie van al die daer waren, den Duyvel eer aen, die daer doe was en presideerde, in de ghedaente van een Aep, en kuste hem daer de voeten: Ende alhoewel de Duyvel doe daer sijn ziel begeerde, soo gaf hy hem nochtans maer vier hayren van sijn hooft, dit gedaen zijnde, bekende hy in de vergaderinge vleesschelijck een vrouw, maer die Vrouw en wierdt daer niet ghenoemt.

Dat hy noch tweemael (las den Inquisiteur) in die vergaderinge der Toovenaers ende Tooveressen gheweest hadde op andere plaetsen, eens by de hooghe Fonteynen by Atrecht, ende dat hy daer gegaen was by schoonen daghe naer den middagh, ende doe was daer de Duyvel, ende presideerde in de ghedaente van een Hondt, die sy noemden Lirant, en daer preeckte hem de Duyvel met al die daer waren, alsoo daer een groote menighte was van Mannen en vrouwen, haer seggende datter geen ander werelt en was als daer wy nu in zijn, ende dat men anders geen zielen en hadden dan de beesten, ende dat als sy sterven dat het dan met haer al sterft; daer verboodt hy haer in de Kerck te gaen en haer te biechten, het H. Sacrament te ontfangen, Wywater te nemen, en niet te doen dat goede Christenen behooren, ende daer beloofde den voorseyden Ridder den Duyvel gehoorsaem te zijn.

Dat hy ten derdemael, was in de Vergaderinghe geweest, in een Bosken by Atrecht, dit gelesen zijnde, vraeghde den Inquisiteur den Heer van Beaufort, of het niet waer en was? die overluydt antwoorde, ja het, versoeckende ghenade: Doe seyde den Inquisiteur overluydt teghen alle het Volck, dat hem niemandt verwonderen en soude, overmidts den Heere van Beaufort, niet soo wel geschandt-teeckent en was

als de andere, want (seyde hy) hy heeft bekent in de vergaderinge der Toovenaers geweest te zijn, sonder pijnigen, ende en hevet noyt wederroepen, en naer dat hy de misdaden gelesen hadde.

Doe wierdt de Sententie overghelevert door den Inquisiteur Meester Pieter Brousaert, ende Meester Mathieu du Hamel, Secretaris van den Bisschop van Atrecht, te weten den Inquisiteur in Latijn, en den voorschreven Secretaris in ’t Francoys, en gaven haer Sententien over, de een voor de ander naer, ende eerstelijck de Sententie van den Heer van Beaufort, by welcke Sententie hy verklaert wierdt Ketter, Apostaet, ende Afgoden-dienaer, die daer openbaerlijck sijn schult bekende, versoekende genade aen de Kercke, en door de selfde Sententie wierdt hy verwesen om daer openbaerlijck met roeden geslagen te zijn, gelijck geschiede door den Inquisiteur, die hem op sijn schouderen sloegh, doch niet ontkleet zijnde, noch wierdt hy verwesen 7 jaer gevangen te blijven, ter sulcker plaetse daer ’t den Bisschop soude believen, wierdt oock gecondemneert, om by het pardon Block van Mechelen in Brabandt (dat aldaer geordineert was voor de gene die eenige aelmoessen wilden geven, om tegen den Turck te gebruycken, en ’t Christen geloof voor te staen) te senden de somme van ses duysent ponden Arthoys gelt, die bedroegen 5000 Goude Kroonen, de tseventigh een Marck van acht oncen wegende, om ’t selfde gelt tot onderhoudinge van ’t Christen geloof te gebruycken, noch tot de onkosten van den Inquisiteur, 1500 ponden gelt als vooren, noch wierdt hy ghewesen, in 150 ponden om de Kerck van onse Lief Vrou t’ Atrecht te repareren, noch hondert ponden, om een steenen kruys te maken by de hooge fonteynen, ter gedachtenisse dat hy daer belooft hadde den Duyvel dienst te doen, noch hondert ponden aen de Kerck van de

H. Drievuldigheydt, in de voorstadt van Atrecht, noch 100 ponden aen de Jacobijnen, noch 100 ponden aen de Carmes, in de Voorstadt van Atrecht, noch 100 ponden aen de Mineurs in de Voorstadt van Atrecht: Noch was hy gewesen om aen de Godts-kinderen, en aen de Gast-huysen te betalen elck 10 pont, al gelt gelijck als vooren, en dat de straf van gevangenis noch stondt tot believen van den Bisschop.

Tymon.

392. Wel wat waren de misdaden van de andere, die beleden hadden Toovenaers te zijn?

Eusebius.

393. Den Inquisiteur droegh het volck voor en seyde van Jan Taquet, dat hy geweest was elfmael in de vergaderinge der Toovenaers, en dat hy den duyvel ge-eert hadde, ja dat meer is, dat hy hem sijn ziel gegeven hadde, en dat de duyvel hem met een Bullepees geslagen hadde, overmidts hy aerselen wilde: Oock hadde de Duyvel hem verboden eenige goede Christen wercken te doen (ghelijck hier vooren verhaelt is) daer by voeghende by soo verre hy van schaemts-halven, in de Kerck gaen moeste, ende het Wy-water ontfangen, dat hy dan seggen soude, met oorlof van mijn meester, veel meer andere misdaden, seyde den Inquisiteur, dat desen Jan Taquet gedaen hadde, oock dat den Duyvel hem verboden hadde, met gheen Toovenaers van de Tooverye te spreken, dan in hare vergaderingen, en by aldien hy om die oorsaeck wille ghevanghen wierdt, dat hy dan niemandt van den haren beschuldighen moste, maer by aldien hy door ghewelt van Pijnighen yemandt beschuldighde, dat hy, als het op een sterven gingh, soude wederroepen, ende niet bekennen, ende dat den Duyvel alle dese dinghen beval, alle de ghene die Toovenaers of Tooveressen waren, ende dat sy hem gehoorsaem waren. Hier naer vraeghde

hy hem, of het waer was? waer op Jan Taquet antwoorde overluydt, ja het, versoeckende genade.

Tymon.

394. Dat was wel een wonderlijcke Sententie, die onder bedeckte redenen, ten aensien van de voorgaende, veel quaedts in sich konde begrijpen, ende hielt soodanighe acten in, die in haer selven niet ghelooflijck en zijn, maer heel leughenachtigh, om diversche redenen, ende ick moet bekennen, dat het in dien tijdt onder de Christenheydt een onwetende werelt geweest is. Maer hoe liep de straffe met Jan Taquet af? deden sy hem gratie?

Eusebius.

395. Wel dapper groote gratie, maer hy verdiendese, met te doen het ghene sy begeerden.

Tymon.

396. Wel konde hy die verdienen, doen hy bekent hadde dat hy dat en dat gedaen hadde, ende daer gevangen was?

Eusebius.

397. Sijn bekentenisse was haer genoegh Tymon, al wisten sy dat het leughen was, ende het was soo verre ghekomen met die booswichten, dat met lieghen by haer gunst ende gratie te verdienen was, en om haer boosheydt te bedecken, soo vraeghden sy ten besluyte van het lesen van by haer versierde misdaden, die sy haer aentichteden, of het niet waer en was: haer te vooren gratie beloovende, indien sy jae seyden, ende haer goedt niet confisqueren.

Tymon.

398. Wat practicabele boosheydt onder schijn van Godts-dienst hebben sy alsoo met rijcke en vermogende Borgers gehandelt, hoe konden haer arme, ongheleerde ende ongeachte Vrouwen, tegen sulcke schijndeughdige Geestelijckheydt verweeren?

Eusebius.

399. Dat is waer Tymon, waer toe kan de oversadelijcke gierigheydt de menschen brengen? mach den Apostel niet wel segghen, want die daer rijck willen worden die vallen in bekoringe ende stricken, ende in veel dwase ende schandelijcke lusten, die de Menschen versincken in ’t verderven en verdoemenis? Ende noch, want de gierigheydt is de wortel van alle quaedt, welcke heeft sommige ghelust ende zijn van het gheloove afghedwaelt.

Tymon.

400. Wat was het eynde van sijn Sententie, en naer u gevoelen by haer ghepractiseerde misdaden? en wat straffe moste hy lijden?

Eusebius.

401. Sy verklaerden hem voor Ketter, Apostaet, en Afgoden-dienaer, en verwesen hem met roeden gheslaghen te zijn ghelijck den Heere van Beaufort, ’t welck den Inquisiteur dede niet ontkleet zijnde, en hy versocht aldaer ghenade aen de Kerck: Voort wierdt hy gecondemneert thien jaren ghevangen te blijven, doch dat de Bisschop de lanckheydt van tijdt aen hem behielt, oock dat hy legghen soude by het Block te Mechelen om het Christen gheloof voor te staen, duysent ponden gelt als vooren, noch voor de onkosten van den Inquisiteur van het Gheloof, 200 ponden, noch aen de Kerck van S. Jan en Rouille, in welcke Parochie hy woonde 100 ponden, noch 100 ponden om een steenen of houten kruys te doen setten in ’t Bosch van Moflaines, op die plaets daer hy den Duyvel sijn ziel gegeven hadde.

Tymon.

402. Ick sie groot onderscheydt in de Confessie van de voorgaende ge-executeerde, en den Heer van Beaufort, Ridder, en desen Jan Taquet Schepen en Burgher der Stadt Atrecht.

Eusebius.

403. Ick sie groot onderscheydt in de persoonen Tymon, en my dunckt dat de Schellemeryen te tasten zijn, soo ten aensien der persoonen, als den duyvel: Want of den Duyvel den Heer van Beaufort niet en dorfde vergen sijn achterste te laten kussen, of dat den Heer niet en wilde, dat en seght de Sententie niet, maer dat hy Beaufort hem Duyvel, in de gedaente van een Aep zijnde, de voeten kuste, daer de voorgaende door pijn beleden, dat sy hem in Bocks gestalte zijnde, voor sijn achterste gekust hebben; ende hoewel hy Duyvel daer oock sijn ziele begeerde, en de voorgaende soo de Sententie seydt, sy hem te wille waren, soo moste hy Duyvel te vreden stellen met 4 hayren van Beauforts hooft. Wat dunckt u Tymon, was de Duyvel doen soo lanckmoedigh dat hy de Bullepees daer hy Jan Taquet mede dwangh, die oock aen den Heer niet te werck en leyde? Indien hy soo veel machts hadde als dese leugenaers segghen, by wat reden (die in een Duyvel is) soude hy den Heer verschoont hebben? De gepractiseerde concubinaetschappen, die sy de voorgaende lichte vrouwen door pijne hebben doen belijden, is de Duyvel hier te vreden, dat den Heer sijn vuyle lusten pleeght met een vrouw, die sy niet en noemen, lichtvreesende in haer leugenen achterhaelt te zijn, en het schijnt dat de Duyvel hem verscheppende in de gedaente van een vrou, dat doe een Duyvelin moste zijn (soo dese leugenaers seggen) en niet seer amoureus, op den Heer van Beaufort gheweest te zijn: Dat de duyvel in de gedaente van een Hondt soude ghepresideert hebben in de vergaderinge by de hooge Fonteynen, en sluyt oock niet wel in de hoovaerdige eygenschap des Duyvels, want indien hy sulcke gedaente konde aennemen (gelijk als dese leugenaers seggen) ’t is gelooflijck dat die hoovaerdige

natuure, de Hondts gedaente voor de Honden soude gelaten hebben; ’t is een lasterlijcke leughen dat de Honden spreecken, en op een eensame plaetse souden abusivelijcke dingen gepreeckt hebben.

In de Sententie van Jan Taquet, Burgher ende Schepen tot Atrecht, is alleen dat hy den Duyvel ge-eert hadde, maer niet dat hy hem in eenighe ghedaente voor sijn achterste gekust heeft, gelijck de eerste ge-executeerde hadden gedaen, naer inhoudt van hare confessie, maer dit is ’t wonderlijckste, dat desen Heer Schepen berouw krijghende wilde de Tooverye verlaten, dat de Duyvel hem met een Bullepees sloegh; wie en siet niet dat desen Heer gratie waerdigh is? aengesien soo menigh mensch, ja geprofesside Geestelijckheydt, wel moetwillige sonden uyt pure boosheydt doet, sonder van yemandt met een Bullepees gedreven te zijn.

Tymon.

404. Wat hebbe ick in mijnen jonghen tijdt, al van de Toovenaers en Tooveressen hooren seggen, die ick meynde dat waerachtighe dinghen waren, maer alsmen op de reden en moghelijckheydt acht neemt, soo is ’t vol strijdigheydt, en teghen alle reden, niet waerdigh dat men eenigh gheloof daer aen stelt.

Eusebius.

405. Onder dit getal is gheweest eenen Pierre Carieul, die seer rijck was, die sy sulken gewelt aen deden met pijnigen, dat sy hem deden seggen al het gene dat sy begeerden, hoe ongherijmt, onmoghelijck, en niet doenlijck het was: Het volck in dien tijdt soo dwaes zijnde dat sy het geloofden, als men maer seyde dat het Tooverye was, soo was de saeck genoegh als geprobeert gehouden, veel meer werden dan betrouwt in dit ondersoeck, de Inquisiteurs van het gheloof, Mannen die Professie deden van een deur-siende

gheleertheydt, ende van een wel ghereguleert leven, ende uyt die oorsaeck by de Overheydt betrouwt in al het ghene sy seyden, want als sy haer verklaert hadden Toovenaer te zijn, soo gaven sy die ellendighe de Magistraet over, die sonder verder ondersoeck te doen, of op de mogelijckheydt die in de natuure der dinghen is te letten, soo gaven sy haer den Beul over, die bracht haer dickwils aen een ellendigh eynde. Den Inquisiteur de Confessien van de andere ghelesen hebbende, quam tot den voorseyden Carieul, ende las: Dat hy ontelbare reysen in de Vergaderinghe der Toovenaers geweest hadde, daer hy den Duyvel ghe-eert hadde, tot een teecken van eere, die hy den Duyvel dede, las dat hy hem voor sijn achterste gekust hadde, met een brandende kaers in de handt.

Dat hy hem oock sijn ziel gegeven hadde, en hadde de Duyvel daer van een Cedulle ghegheven die hy selfs met sijn eygen bloedt geschreven hadde.

Dat hy tot drie reysen de gheconsacreerde Hostie, zijnde het kostelijck lichaem Jesu Christi, als hy dat des Paesschens ontfangen hadde, ghegeven heeft aen Jan Labbit, of de Peu de Sens, om dat de Padden te eten te geven, welke Padden met de beenen van verhangene Menschen, die hy selfs hadde wesen rapen, onder de Galghe van Atrecht, ende anders met het bloedt van jonghe Kinderen, die hy tot viere selfs ghedoodt hadde, maeckte de voorschreven Labbe ende Collette, hier vooren verhaelt, ende ghe-executeert, de Salve daer sy haer mede besmeerden, met noch een Poederken dat de Menschelijcke Creatuuren, jae oock de vruchten des Aerdtrijcks beschadighde: met noch veel meer andere quaden: Dit gelesen zijnde, vraeghde hy den voorschreven Perotijn of het niet waer en was? waer op Perotijn antwoorde (hoewel hy drie maenden langh) die hy ghevanghen gheweest was,

bekent hadde de voorschreven dinghen waer te zijn) datter niet aen en was, ende dat het gheschiedt was door gheweldt van pijnighen, dat hy sulcks bekent hadde, doch hy hadde te vooren sijn belijdenisse met sijn eygen handt geschreven, niet teghenstaende ontkende hy al dat hier vooren verhaelt is, segghende, al dat den Inquisiteur ghelesen hadde, onwaerachtigh was, men moste hem op het Toneel doen swijgen, want hy wilde altijdt spreecken, en soude veel dingen geseyt hebben. Sijn Confessie gelesen zijnde wierdt sijn Sententie overgelevert, by de welcke hy verklaert wierdt Ketter, Apostaet, Afgodendienaer, en Doodtslager, en om dat men in hem geen tekenen van berou en sagh, soo werde hy het wereltlijck recht overgegeven als een verdurven lit. Naer dat de sententien van elck een overgegeven waren, so quamen de Schepenen van de Stadt haren Burger Perotijn du Carieul halen, de welcke betaelt hebbende de kosten by hem in ’t ghevangen-huys gemaeckt, haer overghelevert werde, dien selven dagh ontrent vier uren naer noen, na dat hy de Wet van Atrecht overgegeven was, soo wiert hy in de Halle gevoert, daer ontschuldighde hy al de ghene die hy te vooren beschuldigt hadde, in de vergaderinge der Toovenaers geweest te zijn, van de welcke daer sommige present waren, soo wel Schepenen als andere, seggende dat al het gene hy geseydt, gheschreven en bekent hadde, ware geschiet door gewelt van pijnigen, ende dat hy soo veel Menschen beschuldight hadde, als hy met namen hadde konnen noemen, en dat hy ‘er meer beschuldight soude hebben, hadde hy ‘er meer weten te noemen. Dit gedaen zijnde, wiert hy van den Luytenant van Atrecht ter Justitie gebracht, ende daer wiert hy tot pulver verbrant, gelijck men de andere gedaen hadde, en alle sijne goederen wierden aengetast by des Hertoghs Officieren, als geconfisqueert;

soo werden oock ghedaen de goederen van al de gene die ghe-executeert waren, niet teghenstaende de Privilegie, die die van Atrecht hebben, met welcke sy staende houden, dat een Burgher van Atrechts goet niet gheconfisqueert mach werden, voor den Grave van Arthoys: welcke Privilegie sy noch daghelijckx onderhouden, maer in dese saeck lietmense haer doe ter tijdt niet gebruycken, den Autheur van dese Historie seyt, dat hy ’t niet en wist hoe ’t die van de stadt daer naer met den Hertogh maeckten; en dese Pierre du Carieul was de leste, die sy soo onnosel, en onschuldigh in het feyt van Tooverye, om het leven brochten, door schijn van Godsdienst, en gebouwt by haer selven, op begeerte van rijckdommen te verkrijghen.

Tymon.

406. Eusebius, ghy seght, dat ter gelegener tijt, sal ick u naer bewijs vragen: Indien het by de Geestelijckheyt boosheydt geweest is, booser stucken heeftmen noyt gehoort, het zijn menschen geweest sonder medelijden, of gevoel van een goede conscientie.

Eusebius.

407. Dat is waer Tymon, maer soo veele hebbe ick daer toe te segghen, dat het niet by alle boosheydt gheweest en is, maer by sommige onverstant, van de boose verleydt zijnde, die de boose al te veel betrouwt hebben, door dien sy Geestelijcke onachtsaem zijnde, professie deden van de Heylige Schriften te lesen, en in haer ampt luy zijnde, (’t welck de Baer-moeder van onverstant en onwetenheydt is) soo hebben sy meer ghelooft, de Heydensche Fabulen en leughenen, die in dien tijdt onder de onwetende veel in swangh ginck, en tot Atrecht de overhant nam, gelijck het nu noch in sommige plaetsen van Duytschlandt doet.

Tymon.

408. Wel, hoe maeckten sy het met Hugo Anbri?

Eusebius.

409. De Confessien en de Sententie gelesen zijnde, quam den Inquisiteur aen de getuygenissen, van de voorgaende ge-executeerde, en ghevanghenen, die noch met groote hoopen saten, en las dat hy, Hugo overtuyght was met negen getuygen, waer van drie in sijn presentie hem overtuygt hadden, doch hy ontkende alles, ende en wilde noyt belijden wat pijnen men hem aen dede, den Inquisiteur seggende, by aldien hy noch wilde belijden, men soude hem gratie doen, waer op den Inquisiteur noch eens vraeghde, of hy in de Vergaderinge der Toovenaers gheweest hadde, op welcke den voorsz. Hugo antwoorde, en overluyt riep: dat hy daer noyt geweest en was, noch niet en wist wat het was. Den Autheur van dese Historie seydt, dat hy vijfthien mael ter banck geweest hadde, jae somtijdts wel twee mael op een dagh, gelijck te voren verhaelt is, dreyghden hem heymelijck te dooden, tot dien eynde al verbonden zijnde, gelijck of sy hem wilden doen onthoofden. Den Inquisiteur siende dat hy niet bekennen en wilde, so seyde hy daer openbaerlijk dat hy ’s nachts uyt het gevangenhuys gebroken was, met een Priester die om dieverye gevangen was, waer op den Inquisiteur besloot, dat hy hem die daet schuldigh maeckte, maer dat hy op die daet wederom ghekreghen was, waer op dat hy Hugo nederknielende, antwoorde dat hy daer toe gedwongen was, seggende dat desen Priester hem soude gedoot hebben had hy het niet gedaen, biddende haer om genade, niet te min om dat hy gesocht hadde haer te ontloopen, wiert hy gemijtert en belesen: want de Geestelijckheyt seyden dat hy die daet schuldig kende, overmidts hy uyt het gevangenhuys gebroken was. Dese dinghen den volcke aldus voorgedragen zijnde door den Inquisiteur, met meer andere misdaden, maeckte hy een eynde van sijn lesen.

Tymon.

410. Wel wat Sententie konden sy wijsen, alsoo sy geen confessie en hadden.

Eusebius.

411. ’t Was voor die boose al confessie ghenoegh, dat hy haer sochte te ontvluchten, naer het segghen en sustenue van de Geestelijckheydt: Dese miserabele mensche lach op sijn knyen en schreyde seer, en seyde, dat hy hem droegh aen de Sententie van de Vicarissen, die in hielt, dat hy den tijdt van twintigh jaren soude ghevanghen blijven, te water en te broodt, ’t welck alsoo ghedaen wierdt, want daer naer doen daer een generale verlossinghe quam, wierdt desen Hugo Anbry oock los ghelaten, en al haer valsch aentichten, hare wreedtheden, tyrannye, ende over groote boosheden quamen aen den dagh, gelijck noch sal geseydt worden.

Tymon.

412. Het is te verwonderen gheweest, dat desen Hugo soo hart was, om de pijne uyt te staen: Sy leden doen groot perijckel, dat haer wreedtheydt en boosheydt soude aen den dagh komen.

Eusebius.

413. Dat geschiede alsoo, want de vrienden van de vermogende Borgers appelleerden voor het Parlement van Parijs, en door de veelheydt der gevangenen kregen sy veel tegenspreeckers, en begonden eenige te ontslaen van hare gevanckenisse, waer van den eersten was eenen Hendrick de Ronville, beschuldight als Toovenaer, ende lagh wel drie maenden gevangen, die sy oock pijnighden om te doen belijden dat hy Toovenaer was, ’t welck hy altijdt ontkende. Eenige dagen daer naer lieten sy los gaen een jonge vrou, genaemt Bellotte, die als Tooveres lange gevangen geseten hadde, en was verscheyden reysen ter Banck geweest, en door die fortse bekent

Tooveres te zijn, niet tegenstaende, soo hebben die Vicarissen haer vry en vranck los ghelaten, maer banden haer uyt het Bisdom van Atrecht, en bevolen haer naer ons Lief Vrouwe van Bolongie, in Pelgrimagie te gaen, op den selven dagh (te weten den lesten October) doen sy den twaelfden, Pieter du Carieul, verbrandt hadden, lieten sy los en vry uyt gaen, Jacotijn Daties, die als Toovenaer ghevangen sat, welcke Jacotijn hem seer qualijck te vreden hielt, om de vileynie die sy hem aenghedaen hadden, seggende voor en naer sijn verlossingh, dat het de ghene wel qualijck bekomen soude die daer van oorsaeck waren.

Tymon.

414. Dat was wel een groote veranderinge in soo korten tijdt, ten is niet te twijffelen, of die haer wreede handen ontquamen, hebben doen gheopenbaert hoe sy van haer getracteert geweest zijn.

Eusebius.

415. In weynigh dagen daer naer, namentlijck den 15 November 1460, lieten sy vry en los uyt gaen, Meester Anthoni Sacquespee, en Jan Josset, Schepenen, en Jacquemart Gilleman, beschuldight en gevangen zijnde als Toovenaers, en hoewel desen Meester Anthony beschuldight was van verscheyden ghetuyghen, en dat hy wel strenghelijck gepijnight was, soo hadde hy noyt beleden in hare vergaderinge geweest te hebben, of in die daet yet schuldigh, seggende dat hy niet en wist wat de Tooverye was, gelijck oock seyde de voorseyde Josset en Gilleman, en daerom werden sy in volkomen vryheydt ghestelt, maer deden haer noch eerst sweeren op het heyligh Euangelie, daer noyt geweest te hebben, ende niet schuldigh die saeck aenngaende: Maer eer sy mochten uyt gaen, soo moste Meester Anthony seven notabele ghetuygen hebben, Josset vijf, ende Gilleman

vier, die altemael souden moeten affirmeeren (te weten elck voor de sijne) dat den Eedt van dees oprecht en getrouw ghedaen was, en vastelijck geloofden dat sy nergens aen schuldigh waren, onder welcke getuygen oock sommige waren (ghelijck men seyde) die mede beschuldight waren Toovenaers te zijn. Dit ghedaen zijnde, ginghen de ghevangens vry en vranck naer huys, als onschuldigh in die saeck, vergeselschapt met haer Vrienden en Maghen die haer quamen halen.

Tymon.

416. De Stadt die te vooren onder haer Borgery vol groot hertenleet, rouwe, en vreese was, wierden eenighsins verquickt, als sy hoorden de onschult van haer bloedtverwanten, ende het is wel te dencken dat de Vrienden van de vermoghende ge-executeerde in achterdencken vielen, over de onnooselheydt van de overledene, sonderlinghe als sy hoorden dat de Inquisiteurs haer lieten ghenoeghen met getuygen die oock beschuldight waren Toovenaers te zijn.

Eusebius.

417. Door dit ontslaen van de voorgaende gevanghens, wierdt men hoe langher hoe meer haer boosheydt, ende in eenighe haer onverstandt, te sien, want weynigh daghen daer aenvolghende, lieten sy los en vry uytgaen Jan le Febure, Hoefsmit, beschuldight, ghevanghen en gepijnight als Toovenaer. Den vierden December wierdt oock los ghelaten Jennon de Amiens, een jonge vrouw, de welcke door pijnighen bekent hadde veele dinghen, ende die schijndeughden bevolen haer niet anders dan in Pelgrimagie te gaen, naer onse Lieve Vrouw van Esquerchin, 5 mijlen van Atrecht. Ende op den thienden Decemb. wierdt mede los gelaten Le petit Henry, die 7 maenden hadde ghevanghen gheseten,

en in volkomen vryheydt gestelt, en was ter Banck gheleydt meer dan vijfthien mael, soo strenghelijck datse het plat van sijn voeten verbrandt hadden, daer hy aen gedenckende als uytsinnig om was, doch hy en bekende noyt niet aengaende de Tooverye, segghende altijdt dat hy niet en wist wat het was, en hoewel sy hem vry en vranck stelden, soo moest elck nochtans de onkosten betalen die in de Gevanghenis ghemaeckt waren, soo sy hadden waer mede, anders en konden sy niet los worden. Den sesthienden December lieten sy op borghtocht vry uytgaen Jennijn du Batry, die wel 7 maenden om die Tooverye (soo men het wilde noemen) ghevanghen sat, ende hadde soo veel ghetuyghen teghen hem als yemandt van de andere, was oock wel so dickwils ende soo gheweldigh ghepijnight als yemandt, doch en bekende noyt in de vergaderinghe der Toovenaers gheweest te zijn, segghende dat hy niet en wist wat het was. Ende op den selven dagh lieten sy los en vry uytgaen, door ghetuygen als de andere, eenen ghenaemt Roguet, zijnde van ’t volck van den Heere van Beaufort.

In het selfde Jaer van 1460, den 19 dagh van December lieten sy los en vry uyt gaen door ghetuyghen, Thomas de Bondtwercker, die oock om de Tooverye (soo sy hem aenseyden) tusschen de 7 en 8 maenden was gevangen geweest, en gepijnight soo seer als de andere, hadde oock veel ghetuyghen teghen hem, even-wel en bekende hy noyt in de vergaderinge der Toovenaers gheweest te zijn, altijdt segghende: dat hy niet en wist wat dat Tooverye was.

Op het verlossen van al dese ghevangenen, en was noyt geroepē dien boosen Bisschop van Barut, Suffragaen des Bisschops van Atrecht, die in dien tijt tot Roomen was, noch Mr. Jan Bolongier, noch andere

Klercken, noch oock den Heer van Savense, noch niemandt van de ghene die ghecommitteert waren, om de ghevangenen te ondervragen, de Tooverye aengaende, jaer daer was niemandt by gheroepen, hoewel sy in de Stadt waren, en niemandt en moeyde hem met de verlossingh als den Inquisiteur Pierre Brousart, ende de Secretarius van den Bisschop hier vooren genoemt.

Tymon.

418. Dat en was geen wonder, want hy was de eerste oorsake van al de moorderye, tyrannye, ende wreedtheydt die daer gepleeght was, ende bracht de boosheydt of onverstant uyt Borgondien, daer hy op een vergaderinghe der Jacobijnen ghesonden was, ’t is onghetwijffelt, haer boosheydt moste doen aen den dagh komen.

Eusebius.

419. Haer boosheyt quam doen aen den dagh, want doen Meester Anthony Sacquespee, ende Jan Josset, Schepenen ghevangen wierden, soo was oock als Toovenaer beschuldight Martijn Cornillie, Ontfanger van de Graeflijckheydt Middelen van Arthoys, met Guiliame le Febure, Schepen der stadt Atrecht, en een Burger ghenaemt Hotijn Lowijs, (om welcke oorsaeck) wel wetende dat sy van de gevangenen beschuldight waren, namen de vlucht, uyt vreese van mishandelt te werden, gelijck de gevangenen, die haer door pijne beklapt hadden, met haer nemende dat haer lief was, ende hoewel de Graef van Estampes haer dede vervolghen tot Parijs toe, soo en konde men haer niet vinden, en hoewel haer vluchten geschiede uyt vreese van als Toovenaer gevanghen te zijn, soo deden sy haer daghvaerden om in eyghener persoon te verschijnen, ende haer te verantwoorden, teghen de beschuldinghen tot haren laste gedaen, op de verbeurte van beschuldight ende

overwonnen te zijn van ’t feyt van Tooverye, ende deden de Citatien placken aen de Kerckdeuren, ende andere openbare plaetsen: waer op dat volghde dat Willemet de Febure, eenige Soon van de voorschreven Guiliame, gheassisteert met een Notaris van Parijs, ginck by Meester Jan Pocon, Vicaris van den Bisschop van Atrecht, ende vondt hem heel vroegh onder de Metten in de Kerck, in wiens presentie hy appeleerde, teghen hem ende de ander Vicarissen, van ’t gheweldt dat sy deden, ofte noch sochten te doen aen Guiliame le Febure sijnen Vader. Dit ghedaen zijnde, ginck hy terstondt met de Notaris te Paerdt sitten, ende reedt naer Parijs, aldaer sijn Vader sich ghevangen gheset hadde, om hem te verantwoorden, op ’t gene de Vicarissen hem souden willen op-leggen.

Tymon.

420. Wel Eusebius, daer bleeck genoegh dat den voorsz. Guiliame in sijn geweten onschuldigh was, want doen hy in de ruymte en vry was, en soude sijn selven (indien hy hem schuldigh ghekent hadde) niet overghegeven hebben ter purge teghen sijne beschuldigers.

Eusebius.

421. Daer wisten die boosen al weer raet toe, want doen den voorschreven Willemet met den Notaris vertrocken was, soo werden sy door last van de Vicarissen vervolght en achterhaelt tot Mondidier, ende alle beyde gevleugelt gebracht in Bisschops Gevanghenisse: Dese Willemet ende de Notaris van Parijs komende, was des avondts te vooren, eer dit Appel gedaen was, by sijn vrienden te gast geweest, welcke waren Jaques le Borgne, Burgher van Atrecht, Jan le Febure Wijnverlater, Jan de Rupembre, Koopman van Wijnen, en Colijn Pere, en om dat sy wel wisten dat dit Appel ghedaen soude

werden, sonder het selve aen te geven, aen den voorschreven Vicaris, of aen den Inquisiteur, soo wierden sy al te mael, om die oorsaeck, ghevanghen ghebracht, in des Bisschops ghevangenisse, waer uyt de voorschreven Willemet, noch sijn Compangions, niet en kosten verlost werden, voor en al eer hy wederroepen hadde dat Appel, ’t welck hy dede, ende alsoo werden sy altemael verlost: naer welcke wederroepinghe, overmidts de voorsz. Le Febure, Cornillie, en Lowys, ter ghesetter tijdt niet en waren verscheenen, soo werden sy ge-excommuniceert als verwonnen Toovenaers, ende hare excommunicatien werden op de Kerck-deuren en stadts-poorten geplackt.

Tymon.

422. Wel, wat raet nu voor Willemets Vader en sijn compangions?

Eusebius.

423. Den tijdt die alles aen den dagh brenght, bracht dit oock aen den dagh: want de gevangens in grooten getal uytgelaten zijnde, begonde haer wreetheydt en over groote boosheydt aen den dagh te komen, en verstaen hebbende dat Guiliame le Febure hem voor het Parlement van Parijs te purge ghestelt hadde, Insgelijckx Martijn Cornillie tot Besancon in Bourgondien, ’t welck hy Martijn haer ontboden hadde, ’t welck geschiede op die tijdt doe sy besich waren, om hem te excommuniceren, soo hebben dese Vicarissen met hare complicen, niet tegenstaende dat door haer toedoen, overmits het vluchten van den voorseyden Guiliame le Febure, Martijn en Hotijn Lowijs, om Tooverye, door haer beleydt, ge-excommuniceert waren, als overwonnen Toovenaers, en hare excommunicatie op die Kerck-deuren gheplackt hadden: soo hebben sy ter contrarie noch in ’t selve jaer door brieven doen aenplacken, daer in sy haer ontsloegen van de excommunicatie.

Tymon.

424. Dat moste sijn groote oorsake hebben in die wreede, harde, en onbeweeghlijcke menschen.

Eusebius.

425. ’t Was tijdt om met glimp haer boosheydt te laten varen, en om met eenigh beleydt daer uyt te scheyden, want op den vierden January 1461 was de saeck soo ghekeert, dat de Vicarissen met haren aenhangh gedagvaert werden by geluyt van Trompetten, ten versoecke van den Procureur Generael des Koninghs van Vranckrijck, en van Huguet Anbry die ghevanghen sat, en gecondemneert was als Toovenaer van dese ghedaeghde, en waren Mr. Jan Fauconnier, Bisschop van Barut, Meester Jaques du Bois, Deecken van Atrecht, Meester Pieter Broussaert, Inquisiteur van ’t Geloof, Meester Jan Bollengier, Meester Mathieu Paellie, Sr. Guiliame de Berry, Luytenant van Amiens, Jehan Forme, Meester Jan Thybout, Meester Jan Pocon, met Robbert Bastaert van Saneuse, ende Meester Pierre du Hamel, en Meester Gilles Flamen, om te compareren voor het Parlement, om te verantwoorden het gene dat men haer opleggen soude, aengaende de schade ende het gewelt dat den voorschreven Huguet seyde, datse hem gedaen, en doen doen hadden, daer seecker informatie van ghenomen waren by die van ’t Parlement, ten versoecke van den voorschreven Huguet, welcke informatien ghesien zijnde by die van ’t Hof, soo werden sy gedaghvaert als geseyt is: te weten, de voorschreven du Hamel, met Meester Gillis Flamen te compareren, in eyghener persoone, de andere en wierden maer slechtelijck ghedaghvaert, ende het Mandament hieldt in, ghelijck oock openbaerlijck ghelesen wierdt. Dat de voorschreven Ghedaeghde ghesocht hadde, desen Huguet te doen bekennen in de Vergaderinge der Toovenaers geweest

te zijn, en dat door gewelt van pijnigen: Ende dat sy hem seyden, bekent doch dat ghy daer gheweest zijt, en beschuldight oock sulcke en sulcke, die daer met u gheweest zijn, ende oock Toovenaers zijn, welcke sulcke en sulcke daer niet genoemt en waren, maer wierden genoemt in de informatien: En men seyde, dat het groote Heeren waren, en ander rijck en machtigh volck. Dese Ghedaeghde werdt dagh gestelt, om te compareren op den tweeden dagh naer Lichtmisse daer aen volgende.

Tymon.

426. Indien die boose menschen haer ghehouden hadden aen arme en ongheachte persoonen, haer wreetheydt en boosheydt en soude noyt aen den dag gekomen hebben, want het en is niet mogelijck voor geringe luyden sulck een Proces te voeren, tegen de ghene die voor eerst de Achtbaerheydt en de Geleertheydt, midtsgaders de schijn van Godtsaligheydt, en de gunst van het ghemeyne volck aen haer zijde hebben, die veeltijdts in het stuck van Tooverye seggen (ghelijck de Pastoor seydt) het heeft my in mijn jonge jaren oock soo gedocht, als ick grijse mannen voor waerheydt hebbe hooren vertellen, dingen die ick nu weet dat leughenen waren. Maer Eusebius hoe liep dat af?

Eusebius.

427. Gelijck als het behoorde Tymon, want haer boose aenslagen mosten doen aen den dagh komen. De beschuldighde waren genootsaeckt om haer onschult te toonen, en doen sagh men klaerlijck hoe en door wat oorsaeck, sy de ondoenlijcke en onwaerachtighe belijdenissen van haer gekregen hadden, want gelijck geseydt is, sy mosten naer Parijs om haer recht staende te houden. De Burghery der Stadt Atrecht, zijnde ter oorsaken van die ongehoorde Tooverye, onder malkander in verwerringhe, de een

hieldt dit de ander dat staende, Mr. Jaques du Bois, Decaen van ons Lieve Vrouwen Kerck tot Atrecht, raeckte of veynsde hem buyten sinne te worden, (’t welck ick Godt bevele) en wierdt alsoo naer Parijs gevoert, hy was het principale instrument (met eenighe andere) datter soo veele Volcks ghevangen wiert, en een groot deel tot haer onschult verbrandt, ghelijck noch sal bewesen worden: In weynigh dagen daer na, volghde noch een groter slagh voor die schijn-deughden: want doen sy al dees wreedtheydt, onbermhertigheyt, en boosheyt, in ’t jaer 1460. gebruyckt hadden, aen soo veel (in die qualite) onnosele Menschen: so quam in ’t begin van ’t jaer 1461. den 15 Januarij, in de stadt Atrecht een Deurwaerder uyt het Hof van Parijs, om informatie te nemen, van het onghelijck dat den Heere van Beaufort seyde hem aengedaen te zijn, oock om hem te informeren, van ’t ongheluck dat Jan Taquet, ende andere seyden dat haer aenghedaen was, door pijnigen en anders: om hem te informeren van een appel, dat de Heere van Beaufort seyde ghedaen te hebben tegen de Vicarissen, al eer hy ondervraeght was of gecondemneert van Tooverye: te weten, dat hy de Vicarissen en hare Complicen hadde geroepen in ’t Parlement. Desen Deurwaerder was daer gebracht van Philippus de Beaufort, zijnde de outste Soon van de vier echte Soonen van den voorsz. Heere, naer dat de voorsz. informatien ghenomen waren, ende dat sy veele getuygen gehoort hadden, van de ghene die sy hadden doen komen, die haer wilden dienstigh zijn, soo is den voorschreven Deurwaerder, vergeselschapt met Philippus voorschreven, met Pierre Raoul, ende Jaques Habarq, ghebroeders, met meer andere ghesellen, gekomen by de Vicarissenn van den Bisschop van de welcke den voorsz. Deurwaerder eyschte door den Koninck van Vranckrijck gehoorsaem-

heydt, om uyt te voeren dat hem belast was, het welck de Vicarissen hem confenteerden. Dit hebbende, is den Deurwaerder met sijn geselschap gegaen naer ’t Bisschops huys, en eyschte de sleutelen van het gevangen-huys, die den Cipier hem weygherde, maer hy namse met gewelt, en ginck naer het ghevanghen-huys, daer den Heere van Beaufort lagh, nam hem daer uyt, en leyde hem in sijn eygen huys á la Quiverette binnen Atrecht, en gaf de Vicarissen dagh, om te compareren ten Hove voor ’t Parlement, op den 25 Februarij daer aen volgende, om haer te verantwoorden aengaende dat Appel en anders. Des anderen daeghs bracht den Deurwaerder den Heere van Beaufort naer Parijs.

Tymon.

428. Dat was een groote veranderinghe. Ghehoorsaemden sy den Koninck van Vranckrijck door sijnen Deurwaerder?

Eusebius.

429. Ja sy Tymon, want den 17 Februarij vertrocken uyt Atrecht, Mr. Pierre du Hamel, en Jan Tybaut, Vicarissen van den Bisschop naer Parijs, daer sy verdaghvaert waren in persoone te compareren, tegen den Heere van Beaufort op den 15 Februarij, op welcken dagh de saeck niet en diende, maer wierdt uytgestelt: Dus keerden de Vicarissen wederom naer Atrecht, daer sy weder gekomen zijnde, brieven ontfingen van den Bisschop van Atrecht, uyt Roomen, die haer gheboodt, dat sy uyt het ghevanghen-huys souden los laten Huguet Anbry, daer hy in gecondemneert was (als hier vooren verhaelt is) uyt oorsaeck van Tooverye, de welcke de Vicarissen terstont los en vry lieten gaen.

Tymon.

430. Dat was dien Huguet Anbry, die wel vijftien mael ter banck gheweest hadde, en al gheblindt

was om onthooft te worden, en soo sy seyden, hem gratie deden dat sy hem 20 jaer te water en te broot gecondemneert hadden, en ontfingen sy sulck bevel uyt Roomen, de heele werelt moste van hare boosheyt wagen?

Eusebius.

431. Haer valscheydt, en boosheyt quam doen generalijck aen den dagh: Want ontrent dien tijt quam weder in de stadt Atrecht Martijn Cornillie, (Ontfanger van de Graeflijckheydts middelen van Arthoys) die hem selven ter purge gestelt hadde tot Besaucon in Bourgondien: Welcke Martijn, naer dat den Erts-Bisschop veel informatien hadde doen nemen, ten versoecke van den voorsz. Martijn, ende dat hy veel ghetuyghen uyt de stadt Atrecht gehoort hadde, soo visiteerden sy ’t gantsche Proces, van de gene die hem beschuldight hadden: Dese dingen gedaen, en in geschrifte ghestelt zijnde, en tot Besaucon ghesonden, soo liet de voorschreven Erts-Bisschop, Martijn vry en los gaen, als niet schuldigh aen de voorsz. Tooverye.

Tymon.

432. Wat sal ick hier toe segghen, ick valle in bedencken, indien dese versierde, en niet doenlijcke Toverye, behoorlijck ondersocht wierde, het soude al ’t selve wesen: Want men heeft wel gehoort, dat hier en daer wel eenighe om Tooverye ghevanghen wierden, en sommighe ter doodt ghebracht zijn, ghelijck als te Ruyrmonde, Stralen, en Venloo gheschiedt is, en hebben ten lesten, als syder veele om ’t leven ghebracht hadden, moeten uytscheyden: Waer van sommige beruchtighde in ’t Landt te Gulick vluchteden, andere tot ’s Hertogen-Bosch, die den Bisschop aldaer ontfingh, en van hem gaf, dat hy niet en geloofde dat sy doen konden of deden ’t gene men van haer seyde.

Eusebius.

433. Ick hebbe tot Haerlem diversche vrouwluyden ghekent, die elck naer haer geweten seer Godtvruchtigh waren, en in Vlaenderen seer beruchtight voor Tooveressen, maer evenwel van de Overheydt aldaer geraden naer Hollandt te gaen woonen; en op dat ick den Bailjou sijn eygen woorden ghebruycke, (seyde tegen haer) men backt daer soo goedt Broodt als hier, ick hebbe soo veel ghetuygenissen teghen u, dat ick sorge dat ghy op de Pijnbanck sult gheraken, en dan zijt ghy verloren: Tymon ick segghe u, dat die in sulcken Stadt woont daer sulck geruchte, ’t is onmogelijck datmen de boose Geestelijckheydt (ick en wil de goede niet te nae spreecken) haer handen ontgaen kan, sonderlinghe als ghy haer devotaris niet en zijt, of by haer in bedencken van Ketterye valt (soo sy dat noemen) of dat ghy de Paters of Gardiaen niet gunstigh en zijt, daer dickwils een losse tonge toe helpen kan, en in sulcken Gemeynte heeft men hem sonderlinghe te wachten voor sijn eyghene als andere quade tongen.

Tymon.

434. Wy geraken van ons propoost: Maer alsoo het Proces van den Heere van Beaufort, Jan Taquet, en andere vermogende Borghers den 25 Februarij 1461 niet en diende, wanneer was den tijdt dat het bepleyt wierdt, en wat hadde den Heer van Beaufort, tot sijn verantwoordinge te seggen?

Eusebius.

435. Seer veel wonderlijcke dingen, en sulcke saken die gruwelijck zijn te dencken om uyt te voeren, ick laet staen in ’t werck te stellen, gelijck als eenige uyt pure boosheydt gedaen hebben: Want in ’t selve jaer in de maent Junij wierdt de saeck van den Heere van Beaufort in ’t Parlement bepleyt, tegen

de Vicarissen van den Bisschop van Atrecht, en teghen al de ghene die besigh gheweest waren om de ghevangens, die als Toovenaers ghevanghen waren, te ondervragen: Ende daer wierdt door Meester Jan de Poupincoert, Advocaet en Raetsheer van den voorschreven Heere van Beaufort, in ’t openbare Parlement gheseydt, veele wreede en gruwelijcke dinghen, beschuldighende gheweldigh sommighe die haer ghemoeyt hadden met dese inquisitie teghen de voorschreven Toovenaers, ende seyde onder andere, dat soo haest daer een ghevanghen was om de voorschreven Tooverye, dat men hem dan seyde, dat hy verbrandt soude werden by soo verre hy niet en bekende; maer by aldien dat hy ’t bekende, dat men hem dan los soude laten gaen sonder eenighe straf, als alleen in een kleen Pelgrimagie te gaen: ende wanneer sy niet bekennen en wilden, so brachtmense ter Banck, daerse soo gheweldigh ghepijnight wierden datmense dede bekennen al wat sy wilden: Seyde noch daer-en-boven den voorschreven Poupincoert, dat soo dra als den voorschreven Heere van Beaufort gevangen was, even daer naer als hy soo gheweldigh gezworen hadde, in de vergaderinge der Toovenaers niet gheweest te zijn, by hem quam Meester Jaques du Bois, Deecken van ons Lieve-Vrouwen-Kerck tot Atrecht, ende op sijn knyen legghende, badt den voorschreven Heere van Beaufort, dat hy doch soude bekennen in de vergaderinghe der Toovenaers gheweest te zijn, of anders (ghelijck het besloten was) dat hy niemandt behouden koste sonder verbrandt te worden, ende alle goederen ende heriditagien geconfisqueert, maer by aldien hy bekende, dat hy dan los soude gaen binnen vier dagen, ende dat hy noch belesen noch gemijtert soude werden, ende dat hem moveerde om soo ootmoedelijck hem te bidden, was

dat het hem sijner ende sijner kinderen deerde, die alt’samen arm souden zijn. Doe dit den Heere van Beaufort hoorde, seyde hy dat hy hem versweeren soude, want hy hadde ter contrarie ghesworen, daer den Deecken op antwoorde, dat hy hem daer niet mede bekommeren en soude, men soude hem daer wel van absolveren: Door sulcke redenen, en meer andere, te langh om te verhalen, heeft den Heere van Beaufort, bekent in de Vergaderinghe der Toovenaers gheweest te zijn, op sulcker wijse als te vooren verhaelt is: Noch seyde den voorschreven Poupincoert, dat, naer dat den voorschreven Heere van Beaufort bekent hadde dat geseydt is, soo heeft hy moeten betalen aen den Hertogh van Bourgongien, vier duysent gulden, aen den Graef van Estampes, twee duysent gulden, aen den Bailjou van Amiens, duysent gulden, en aen sijnen Luytenant, twee hondert gulden, sonder dat hy erghens in ghecondemneert was, by de voorschreven Graef, Bailjou of Luytenant: en sy hadden desgelijckx oock ghenomen, van Jan Taquet, die oock als Toovenaer gevanghen was, te weten, den Bailjou van Amiens, vier duysent ponden: Verscheyden andere saecken pleyte, ende seyde daer openbaerlijck de voorschreven Poupincoert, voor den Heer van Beaufort, verhalende veel vreeselijcke dinghen, tot beschuldinghe van de ghene die haer met de Tooverye ghemoeyt hadden: Naer dat de voorschreven Poupincoert geseydt hadde, dat hy seggen wilde, wierdt by ’t Parlement verklaert, dat den Heere van Beaufort soude ontslaghen zijn van sijn hechtenisse, en datter op kosten van den Heere van Beaufort een Deurwaerder uyt het Hof soude gaen naer Atrecht, en uyt het ghevanghen-huys des Bisschops te halen, Jan Taquet, Jan du Bois, met een Vrouwe ghenaemt la

France Comptee, (die belesen waren gheweest als Toovenaers) die ghehaelt wierden in thien daghen daer naer, en wierden te Parijs ghebracht. Niet langhe daer naer wierden sy ontslaghen, ende werdt haer gheoorloft te gaen daer het haer beliefde, ende elck quam t’huys, segghende al te mael datse noyt in de Vergaderinghe der Toovenaers gheweest en hadden, en al dat sy bekent hadden, was gheschiedt door pijne, ende uyt vreese van verbrandt te worden, ende alhoewel elck naer huys ginck, soo was nochtans de saeck niet afghedaen, maer het Proces bleef hanghen in ’t Parlement, oft sy tot haer onschuldt ghevanghen waren of niet, en ginghen somtijdts te Parijs om haer saeck te vorderen.

Tymon.

436. Wat heeft dat een veranderinghe binnen Atrecht ghegheven onder de Burghery, sonderlinge onder de Vrienden van de ghe-executeerde (die soo onnoosel en soo schandelijck hebben moeten lijden) en wat een beschaemtheydt onder de Geestelijckheydt, als men haer boosheydt, en in sommighe haer onverstant merckte.

Eusebius.

437. De boose en onverstandighe en zijn soo licht niet beschaemt, haer boosheydt en haer onverstandt quam langher hoe meer aen den dagh, door dien dat de saeck van den Heer van Beaufort soo openbaerlijck bepleyt was: Oock quamen ontrent dien tijdt, twee Commissarissen in de Stadt Atrecht, (beyde Doctoren in de Godtheyt) den eenen een Jacobijn en Inquisiteur van ’t Geloof van den Bisschop van Parijs, de andere een oudt Doctor, doch niet Geestelijck, met andere Gedeputeerde by haer, en deden brieven aenplacken aen de poorten van Atrecht, die inhielden: Dat by so verre daer yemant was, die wat te segghen hadde op Guiliame le Febure, die als

Toovenaer ghe-excommuniceert was, overmidts sijn absentie, datse by haer souden komen, ende dat syse hooren souden binnen ettelijcke daghen. Geduyrende desen tijdt dat sy binnen Atrecht waren, hoordense veel getuygen die men haer aenwees, tot ontschuldinge van den voorschreven Guiliame, (die hem te purge gestelt hadde te Parijs onder den Bisschop) ende onder andere hoorden syder oock veel die mede ghevanghen ende beschuldight gheweest waren van Tooverye. Tot dese Commissarissen quamen oock de Vicarissen van den Bisschop van Atrecht, die haer toonden die Processen van de ghene die ge-executeert waren gheweest als Toovenaers: door de welcke sy konden sien, hoe de voorschreven Guiliame beschuldight was. Dese dinghen ghedaen zijnde, keerden de Commissarissen wederom naer Parijs, met haer draghende de Processen van al de ghene die ghevanghen, belesen ende ghe-executeert waren als Toovenaers: welcke Processen ghesien en overlesen zijnde, by den Bisschop van Parijs, den Erts-Bisschop van Reyms, den Inquisiteur van het gheloof van alle de contreyen van Vranckrijck, ende van meer andere Doctoren in de Godtheydt, ende ghehoort hebbende de propositien van den voorschreven Guiliame, werde by den Erts-Bisschop van Reyms, met de andere hier vooren ghenoemt, de voorschreven Guiliame vry en vranck bekent, als onnoosel van de Tooverye (ontrent de maendt van September) midts dat de voorschreven Guiliame sijn Actie hielt, om sijn recht te vervolghen teghen de Vicarissen van den Bisschop, om sijn eer ghebetert te hebben, met de kosten ende schaden daerom gehadt.

Tymon.

438. Daer bleeck doen ghenoegh hare valscheydt, quaedtaerdigheydt en onverzadelijcke gierigheydt.

Eusebius.

439. Ten bleef daer niet by Tymon, want ontrent dien tijdt quam weder binnen Atrecht, Hotijn Lowijs, Sergeant van Atrecht, de welcke gelijck ick te vooren geseydt hebbe, oock ghe-excommuniceert was als Toovenaer. Desen hadde te Romen gheweest, ende bracht Brieven van Sijne Heyligheydt den Paus van Romen, als dat hy hem sondt aen Mr. Gillis Carlier Deecken, ende aen Mr. Gregorius Nicolai, Officiael van Camerick, om hem te straffen naer sijn verdienste, welcke Hotijn niet gestraft en worde, maer bleef Sergeant van Atrecht, als niet schuldigh aen de voorverhaelde Tooverye.

Tymon.

440. Voorwaer daer en was in die boose (rakende het stuck van haer Officie en Klercken-dienst) gheen vreese Godts altoos, durfden sy de Luyden als verdurven Leden der Kercke excommuniceren, daer sy wel wisten, met wat boosheydt, listen, en wreedtheydt, sy die beschuldingen over haer, door pijnigen uytgheperst hadden?

Eusebius.

441. Haer groote boosheydt quam doen geheel aen den dagh, want in ’t selve jaer, ontrent Alderheyligen-dagh, quam den Bisschop van Atrecht (die eenen geruymen tijt tot Romen gheweest hadde) ende wierdt ontfanghen als Legaet des Stoels van Romen, ende men trock hem te ghemoet, ghearriveert zijnde, soo sette hy af Meester Pierre du Hamel van sijn Vicaris te zijn, ende en stondt het niet toe, het ghene hy ghedaen hadde (aengaende de Tooverye) maer seyde hem, dat hy heel qualijck ghedaen hadde, dat hy der sommighe ghevanghen ende ghecondemneert hadde, ende dat het een saeck was die onwaerachtigh was, en maer versiert: In de presentie van den voorsz. Bisschop en van du Hamel, soo

quam daer Huguet Anbry klaghen, de welcke ghevangen was geweest als Toovenaer, ende en hadde noyt bekent (gelijck ick te vooren verhaelt hebbe) en verklaerde dat de selfde du Hamel, met den Bisschop van Barut, ende Meester Jaques du Bois, hem daer toe porden, dat hy segghen soude dat den Bisschop van Atrecht een Toovenaer was, met meer andere notabele persoonen, ende in presentie van den Bisschop soo seyde den voorschreven Huguet, veel injurieuse en schandelijcke dingen van desen voorschreven Meester Pierre, sonder dat den voorschreven Bisschop hem in eenighe saecken daerom straften. Haer groote tyrannye ende wreedtheydt, tot Atrecht openbaer zijnde, soo trock den Bisschop van Barut naer Bourgonjen, ende wierdt gevangen in de Stadt daer hy geboren was, ende dit gheschiede om te weten wie hem gemoveert hadde, tot het feyt van Tooverye soo voor te staen in de Stadt van Atrecht: Hem wierdt opgheleydt dat hy het met andere versiert hadde, uyt welcke ghevanckenisse hy haest los quam (gelijck hy naerderhandt selfs getuyghde) seer miraculeuselijck; los zijnde, trock hy naer S. Jacob in Galissien, in Pelgrimagie.

Tymon.

442. Waer mede sal dien boosen mensche een yegelijck doen gelooven, dat hy van Godts wegen miraculeuselijck is ontkomen? Heeft hy hem soo schijndeughdigh, en listelijck aengestelt dat hy sijn bewaerders in practijcke heeft te kloeck geweest, en maeckte hy doen het waengeloovigh (en in die qualite sot) volck wijs, dat hy door mirakel van Godts wegen daer uyt gheraeckt was, dat is in sick selven (volgens de reden der Heyliger Schriftuure) Tooverye, niet veel verschillende van Symon Magus Tooverye. Ten is niet te gelooven dat een mensche die soo veel moorderye, wreedtheydt, en

tyrannye, onder decksel van Godtsdienst in een Monnicks-cappe bedreven heeft, dat Godt hem ter liefde sal mirakel doen, om sijn boose stucken te bedecken, en heeft hy het volck wijs gemaeckt, dat hy tot teycken van danckbaerheyt aen den Heyligen, naer S. Jacob in Galissen getrocken is, soo is het bedroch in bedroch geweest, ’t welck oock Tooverye is: Maer hoe liep het met de andere Geestelijckheyt af?

Eusebius.

443. Tymon, die lieten Atrecht varen, en gingen hier en daer in ander Steden woonen, vermidts sy haer lijf niet wel verseeckert hielden, en in den haet van het volck vervielen.

Tymon.

444. Maer alsoo den Heer van Beaufort, Jan Taquet, Anthony Saquespee, Guiliame le Febure, ende veel andere overtuyght waren, door pijne en andere boose practijcken, en alsoo haer veel duysent ponden afgenomen hadden, en sommige ghelijck als Pieter Carieul, en eenige andere al sijne goederen geconfisqueert ende verbeurt ghemaeckt, ende door schijndeught aen Kercken ende Kloosters gegeven, soo en stont haer naeste Vrienden ende Erfghenamen dat niet te lijden.

Eusebius.

445. Tymon, wat uyt die oorsaecke voor ’t Parlement gepasseert is, dat sullen ick en ghy wel swijgen. Dese machtige luyden en Vrienden van de ge-executeerde, soo nu en dan te Parijs gaende om haer saeck te vorderen, kregen ten lesten naer verloop van 30 jaren uytkomst: want in de Memoriale schriften van de Schepenen van Atrecht, beginnende in den maent Mey 1484, eyndigende in de maent Novemb. des jaers 1495 Fol. 87. wort gevonden waer van dit volgende een Extract is. Sondaegs den 10 Julij des jaers 1491, arriveerde in de stadt Atrecht Mr. Jan

Agenost Raetsheer des Konings onsen Heere, in sijn Hof van Parlement te Parijs, als gecommitteerde Commissaris, ende ghedeputeert van ’t selve Hof, om te executeren ’t Arrest, ge-emanueert by ’t selve Hof op den 20 Mey voorleden, ten behoeve van mijn Heer Jan de Beaufort, Neef van saliger Messire Coolaert de Beaufort sijn Groot-vader, van Huguet Cannery, ende andere hier naer ghenoemt, die beschuldight waren gheweest Toovenaers te zijn: Met hem quam Lowijs de Bourgeois, Deurwaerder van het selfde Hof. Dese vergheselschapt zijnde met den voorschreven de Beaufort, met den Heere van Habarcq, sijn halve Broeder, met den voorschreven Huguet, ende andere Heeren en notabele persoonen meer, gingen logeren op de Marckt, daer de Lelye uythanght. Weynigh daghen daer naer, soo informeerde hem de Commissaris van de plaets, daer de gene die beschuldight waren geweest Toovenaers te zijn, belesen, ghemijtert, gheschavotteert, ende gecondemneert waren geweest, ’t welck hy bevant ghedaen te zijn door ’t Gheestelijck Hof, op de plaets voor de Galderye van ’t selve Hof, daer liet de voorschreven Commissaris maecken een groote Stellagie, om te executeren het Arrest op Maendagh den 18 van de selfde maent, ende om daer een Sermoen te doen doen, door een van de voornaemste Doctoren in de Godtheydt, achtervolghende het voorschreven Arrest.

De voorschreven Commissaris quam oock in die Raedt-kamer, daer de Officiers van den Koningh, met den Majoor en al de Schepenen vergadert waren, den welcken hy openbaerde sijnen last, in presentie van den voorschreven Heere van Beaufort, van Habarcq, Huguet Cannery, ende andere op den 12 van de voorsz. maendt. Ende door de selfde Heeren werdt haer alle assistentie belooft, op dat elck een

present soude zijn, in dat Sermoen van het Geestelijck Hof, en dat in ’t faveur van de selfde Heeren: de Burgers (ghelijck hy verklaerde door last van den Koningh ende sijn Hof) een yegelijck dien dagh vieren soude, ende teyckenen van blijdtschap toonen, ende op houden van eenigh ghemeyn handtwerck te doen ende alsoo werdet besloten.

Tymon.

446. Wat is dat een veranderinghe in die Stadt, en in die onnoosele haer saeck gheweest, (maer door verloop van tijdt, in veel menschen verstorven) want gheschiede het in ’t jaer 1460, dat die wreedtheydt aen sommighe Burghers bedreven wierdt, en was eerst by Sententie aen den dagh ghegheven in het Jaer 1491. soo mosten die luyden, die met verstant, oordeel en memorie, daer van konden spreken; al ontrent 50 Jaer oudt zijn. Wat heeft dat moeyte, soliciterens en gheldt gekost, voor ghemeene rijcke luyden niet machtigh uyt te voeren. Maer Eusebius, ick bidde u, laet ons de Sententie hooren die het Parlement van Parijs daer van uytghesproken heeft.

Eusebius.

447. Hoort dan toe Tymon. Tusschen Messire Colaert van Beaufort, en Jan Taquet Esquir Appelleerders van Mr. Robbert le Josque, Gouverneur van Atrecht voor saligher den Hertoghe van Bourgondien, van Robbert van Marquis, Luytenant van den selven Gouverneur van den Bisschop van Atrecht, van Meester Jan Tybout sijn Officiael, van Pierre du Hamel, en Pierre Pochon, Vicarissen van de selfde Bisschop, Frater Guiliame de Broussaert, sich noemende Inquisiteur van het Geloof, Meester Jaques du Bois, Deecken van Atrecht, Jan Boulengier, Gillis, Flamen, en Mathieu Paellie. Noch den selven de Beaufort als Appelleerder van Frater Jan Faulconnier, Minnebroeder, Bisschop van Barut, ende van Meester

Jan Forme, Secretarius van den Grave van Estampes: welcke van Beaufort, Taquet, Hugues, Cannery Berthelemi Hermant, Nicole de Gaurelle, sijne Huysvrouwe Jehenne le Febure, Dochter van Jan le Febure, Pierre du Carieul, Neef ende Erfgenaem van zal: Pierre du Carieul ende Jan Bary, met haer de Procureur Generael als Eysschers, in cas van misgrijpingh, overdaet, bedrogh, en valsche aenslagen ter eender zijde, ende de voorschreven Hertogh van Bourgondien, Messire Robert de Josne, ende Robert de Marquais, den Bisschop van Atrecht, Jan Thibault, Pierre du Hamel, Jan Pochon, Jaques du Bois, Jan Boulengier, Gilles le Flamen, Jan Forme, Mathieu Paille, gheroepen ende ontboden in cas van Appel, ende de selfde Thibault, Pierre du Hamel, Pochon, Boulengier, Flamen, Forme, Paille, Jan l’Hostelier, Mathieu du Hamel, Secretaris van den voorschreven Bisschop, Vicaris ende Inquisiteur, Messire Philippus de Savense, Ridder, Meester Guliame de Bary, sich noemende Luytenant ende Bailju van Amiens, als voorstanders van ’t selve, ter andere zijde.

’t Hof ghesien hebbende de Pleydoyen in ’t selve Hof gedaen op den 21 dagh Mey des Jaers 1461. ende andere dagen daer aen volghende, de begheerten verweeringe van de voorschreven partyen door haer naderhandt in geschrifte overgelevert, de Confessien van de voorschreven Thibault, Pochon, Mathieu du Hamel, Marquais, Flamen, Paille, Boulengier, Forme, ende Bary, ghedaen in ’t voorschreven Hof; oock de criminele Processen, soo wel in ’t wereltlijck als in het geestelijck Hof gedaen, tegen de voorschreven Messire, Colaert, de Beaufort, Taquet, Cannery, Gaurelle, Bary van zaliger Pierre du Carieul, Jan le Febure geseyt le Cat, en Denyse Greniere, oock van Jan Tenoy ghenaemt Labbe de Peu de Sens, Colette Lecrebee, Jehenne d’Avergne, Bellotte, Maucarde, Taquet de Balieul, Henry de Boulle gheheten Caucourt, Bellotte de Quesnoy, Jan du Bois, Gillis

de Bullecoert, Jehenne Grief, alias Frecongon, Thomas de Braconnier, Catharina la Gougonde, alias Catron, Primtangay, Denisette, Wittefonde, Margriete gheseydt Baginne. Vrouw Jehenne Bayarde gheseydt le Luque; la Parqueminiere, Jaques Guineman de Roger, Robequin, Jehenne d’Amiens, Messire Anthony Saquespe, Jan Josset, Henry de Ronville, Burgher van Atrecht, Jacotijn Daties, ende Jan le Febure, al-te-mael beschuldight van Tooverye.

Dese Processen, door ordinantie van ’t Hof ten Hove ghebracht zijnde, met al het ghene dat de Partyen voort-ghebracht hadden, ten Hove haer tegenstellinghen ende verantwoordinghen: oock seeckere brieven, in maniere van accoort ghemaeckt ende gepasseert voor den Raedt van den Hertogh van Bourgondien, voort-ghebracht door den voorschreven Marquais, voorwendende die ghemaeckt te hebben met Messire Philippus de Beaufort, in sijn leven Ridder, Soon van de voorschreven Messire Colaert, ende Jan Taquet, Carieul ende Bary: oock Konincklijcke brieven van vernietinghe van dat accoort, verkreghen door de selfde Messire Philippus de Beaufort, op den tweeden Junij des jaers 1478, de Pleydoye daer op ghedaen, teghenstellinghen en verantwoordinghen, met een seecker Request overghegheven, door den voorschreven Marquais, waer by hy versocht dat sijne bekentenissen ghedaen op den 11 December des jaers 1477, hem mochte behandight werden, desghelijcks seecker Accoort ghemaeckt ende gepasseert in ’t selve Hof op den 21 Julij lest leden, tusschen Jan Heere van Beaufort, Neef ende Erfghenaem van de voorschreven Colaert de Beaufort, ende de voorschreven Pierre du Carieul, Tassart, Posquillion, Man ende Vooght van Jehenne le Febure, Dochter van de voorschreven Jan le Febure saligher Jennin de Sailly, Man ende Vooght van Isabel le Vasseur, wijlen Huysvrou van de voorschreven

de Bullecourt, ende Jan Willequin Man ende Vooght van Peronne de Barry, met de voorschreven Huguet Cannery, als hervattende het Proces, in plaets van de overledene; by haer hebbende den Procureur Generael ter eender zijde, en Meester Jan de Barry, Raetsheer des Koninghs in ’t selve Hof, Jan de Rongni, Esquier en sijn Huysvrouw, in plaets van de overledene Barry, ter andere zijde, het Request over-ghegheven aen ’t selve Hof, door den Bisschop van Atrecht, nu ter tijdt zijnde, als oock de conclusien van dese partyen genomen door den Procureur Generael des Koninghs: ’t Hof oock gehoort ende oock ondervraeght hebbende, de voorschreven Marquais op eenige poincten van ’t voorschreven Proces. Dit al wel geconsidereert hebbende, isser ghepronunceert datter sonder Regart te nemen, op de voorschreven brieven van accoort, en Requesten overgegeven door den Bisschop van Atrecht, ende Marquais, qualijck ende onbehoorlijcken gedaen, aengetast, gevangen, veraccordeert, gheprocedeert, verwesen, ende ge-executeert is geweest, door de voorschreven gedaeghde ende geroepene, ende wel geappelleert by de voorschreven roepers.

Condemneren daerom ’t Hof de voorsz. Gedaeghde in de kosten van ’t Appel, de taxatie aen haer behoudende, ende heeft verklaert, ende verklaren midts desen, alle de Processen ghedaen in ’t Hof, door den voorschreven du Bois, Flamen, Forme, ende de Marquais, of yemandt van den haren, als oock alle de andere Processen ghedaen in ’t gheestelijck Hof, onderteyckent du Hamel, van geender waerden, valsch, onbillijck en qualijck ghedaen, ende anders dan naer behooren: ende dat oock sulcke, als oock alle de minuten ende originelen des selfs is, waer sy oock sullen ghevonden worden, sullen ghebroken, gebryselt ende

gescheurt worden, soo wel in ’t selfde Hof, als in ’t Hof van Atrecht, uytgesondert het Proces gemaeckt by de selfde, tegen Jenne le Selliere, ’t welck ten Hove ghebracht sal werden om te besichtigen, dat die daer van ordineren sullen naer behooren: Ende heeft dit selve Hof te niet ghedaen, ende doet te niet midts desen, ende als van geender waerden, alle Sententien, Vonnissen, Confiscatien van goederen, soo wel roerende als onroerende, alle verwijsingen, eysschingen, betalingen, executien, ende al datter op ghevolght is, settende alle de verwesene ghe-executeerde ende beschuldighde in haer eer, faem ende naem: verbiedende alle handt-tastingen, ende andere hinderingen, hoe sy souden mogen zijn, haer toewijsende (de Eysschers besittende) hare huysen, erven ende goederen, soo wel roerende als onroerende, met de inkomen ende vruchten van dien, teghen de welcke geprocedeert is gheweest door ghevanghenis, verwijsingh ende anders, om oorsaeck van die saeck haer op-geleyt. Dese werden ghestelt tot volkomen verlossingh tot haren profijte, ende daer-en-boven tot verbeteringh van de voorschreven overdaden, aentastinghen, fouten ende misbruycken, begaen by de Verweerders: Soo heeft ghecondemneert ende gecondemneert midts desen, het voorseyde Hof, soo door middel van Appellatien, als door de beneficien van den Procureur des Koninghs, de selfde Verweerders te langen ende wederom te geven aen de voorschreven Eysschers, ende andere Ghevangenen ende Ghe-executeerde, alle hare goederen soo wel roerende als onroerende, met de vruchten en inkomen der selver, aengetast ende ghelicht tot dien eynde, door middel van de aentastinghen, declaratien, condemnatien, confiscatien ende executien, gedaen tegens haer in manieren als volght, te weten:

De Hertogh van Bourgondien, de Marquais le Flamen, Thybault Pochon, en Pierre du Hamel, de goederen van Be-

ginette, Frecongnon, Catron, Bary, Bracconnier, la Lucque, yder van haer voor ’t geheel.

Noch de voorschreven Hertogh Flamen, Tybault, Forme, Pochon ende Pierre du Hamel: de goederen van de voorschreven Gaurelle, Jenne, Damiens, la Parcheminiere, Jan du Bois, de Bullecourt, en Printemsgay, yder van haer oock voor ’t geheel.

Daer-en-boven noch de voorschreven Hertogh, Tybault, Pochon, en Pierre du Hamel, de goederen van den voorschreven de Beaufort, Grenier, Lescrebeé, Mouchard Cannery, de Ballieul, de la Bouille, Taquet, Carieul, Gilleman Robequin, Saquespe, Josset, Labbe de Peu de Sens, Jenne de Auvergne, du Quesnoy, Le Cat, Ronville, Daties, le Febure, yder een oock gelijckelijck voor ’t geheel. Ende of by aldien de goederen van de voorseyde de Marquais, Forme, Tybault, Flamen, Pochon, ende Pierre du Hamel, niet genoegh waren, om de voorsz. goederen weder te gheven, daer sy toe gecondemneert zijn. Soo heeft het voorschreven Hof gecondemneert, ende condemneert midts desen, pro rata, wederom te gheven de voorschreven goederen in maniere als volght:

Te weten, de voorschreven Saveuse, Paille, Boulengier, Forme, de Erfgenamen van de Bary met Marcquais, de goederen van de voorseyde le Cat.

Noch de voorschreven Saveuse, d’Erfgenamen van Bary, Forme en Flamen, de goederen van de la Beulle.

Noch de voorschreven Saveuse, d’Erfgenamen van de Bary, Flamen, Forme, Paille, Boulengier, de goederen ven de voorseyde Gaurelle.

Noch de voorschreven Saveuse, Paille, Boulengier en Forme, de goederen van de voorschreven Bary.

Noch de voorschreven Flamen, Boulengier, Paille, de Erfgenamen van Bary en Forme, de goederen van de voorschreven Lescrebeé Moncharde, Gilleman, Robequin, Anthony, Sacquesqee, ende Josset.

Noch de voorschreven Paille en Flamen, de Erfge-

namen van Bary, Forme, de goederen van Parqueminiere.

Noch de voorschreven Flamen, Paille, Boulengier, en Forme, de goederen van de voorschreven Carieul en Beaufort.

Noch de voorschreven Flamen, Paille ende Boulengier, de goederen van Cannery, du Bois ende Ronville.

Noch de voorschreven Flamen, Boulengier, d’Erfgenamen van de Bary ende Forme, de goederen van Balieul.

Noch de voorschreven Paille en Boulengier, de goederen van de Bullecourt, la Lucque, le Febure en Daties.

Noch de voorschreven Paille en Boulengier, ende de Erfghenamen van de Bary, de goederen van Printamgay, Catron en la Perqueminiere,

Noch de voorschreven Flamen en Forme, de goederen van Labbe de Peu de Sens ende van Auvergne.

Noch de voorschreven Flamen, Boulengier en Forme, de goederen van Quesnoy.

Noch de voorschreven Boulengier, de goederen van Bracconniere.

Noch de Erfgenamen van de Bary, de goederen van Baginette d’Amiens en Frecongon.

Ende verstaende dat het toucheert de voorschreven Beaufort, Carieul, Bosquillon ende sijn Wijf, ende Cannery, ’t voorseyde accoort gemaeckte met haer ende de voorschreven Procureur des Koninghs, ende de voorschreven Erfgenamen van Bary blijvende in sijn gheheel, ende daerom ghestelt buyten Processe.

Ende tot reparatie ende profijtelijcke versoeningh, soo heeft het voorschreven Hof gecondemneert, ende condemneert midts desen, de voorseyde Verweerders in de boete als volght:

Te weten, de voorschreven Thybault, Pochon, ende Pierre du Hamel, Vicarissen vernoemt, yder een in een somme van twaelf hondert ponden Parijs.

De voorschreven le Forme in twee hondert ponden Parijs.

De voorschreven le Paillie en Boulengier, yder in vier hondert ponden Parijs.

De voorschreven Flamen in duysent ponden Parijs.

De voorsz. Savense in vijf hondert ponden Parijs.

De voorschreven Marquais ende Mathieu du Hamel, yder in twee hondert ponden Parijs.

Bedragende de sommen t’samen ses duysent en seven hondert ponden Parijs, van welcke sommen sullen voor eerst en voor al ghenomen worden vijfthien hondert ponden voorschreven, tot behoeve om in de Hooft-kerck tot Atrecht te doen doen, ende celebreren een dienst tot stichtinge van een Misse, een kelck, een boeck, ende andere vercierselen daer toe noodigh, welcke Misse ghedaen ende ghecelebreert sal werden alle dagen eeuwelijck in de voorschreven Kercke van Atrecht, ende men sal die in-luyden met drie-en-dertigh klock-slagen, verscheyden met drie pausen, yder van elf slagen, tot salighmakinge ende behulp der zielen van de Ge-executeerde, als oock om te doen maken een stellagie op de selve plaetse, daer de Eysschers ende andere Ghe-executeerde, geschavotteert, belesen, ende openbaerlijck ghemijtert zijn, op welcke stellagie een Predicatie ghedaen sal werden, om het volck te vermanen Godt te bidden voor de zielen van de Ge-executeerde, ende verklaren datse ten onrechte sonder ordre ofte maniere van Justitie, met valsche en onbehoorlijcke ghemaeckte Processen, ghecondemneert, geschavotteert, belesen, gemytert, ende ghe-executeert zijn. Ende in ’t eynde van ’t Sermoen, in de presentie van de voorschreven Executeur, sal gebroken en gescheurt worden al dat soude mogen resten aen ’t Proces.

Noch om te doen maken een steenen kruys van vijfthien voeten hoogh, op de naeste en bequaemste plaets

daer sommige van de gecondemneerde, geexecuteert ende verbrandt zijn, in welck kruys ghehouwen sal zijn een gheschrift, inhoudende de volbrenginge van tegenwoordighe Arrest, ende van de rest van de voorschreven somme, bedragende noch vijf duysent ponden, sal ghenomen ende toeghevoeght worden, voor den Koningh, voor de voorschreven de Beaufort, ende Cannery, yeder duysent ponden, ende de voorschreven Taquet, Jenne le Febure, Bertelemeus, Hellemant, met Gaurelle sijn Wijf, Pierre du Carieul ende Jan Bary, elck vier hondert ponden, ende sullen alle de voorschreven eysschers, dienstloonen en stichtinghen ende andere dingen gheordonneert werden, tot Godtsalige wercken betaelt worden voor den Koningh.

Noch heeft gecondemneert, ende condemneert midts desen, in ’t voorschreven Hof, de voorschreven verweerders, in de kosten van ’t Proces aengaende de voorschreven overdaet, van welcke kosten de Erfghenamen van Bary alleenlijck betalen sullen haer partye, aen de voorschreven Taquet ende Gaurelle, de Taxatie daer van aen haer behoudende, ende ten opsichte van Meester Robbert le Josne, ’t voorschreven Hof absolveert hem van alle begheerten ende eysschen, by de eysschers en den Procureur gedaen, ende hebben hem geset en setten hem midts desen buyten Processe sonder eenige kosten.

Ende aengesien dat het aenroert restitutie ofte wederomghevinghe van goederen en van leenen versocht by den Heere van Beaufort, tegen de voorschreven Saveuse aenghesien dat het oock roert de conclusien, ghenomen teghen de voorschreven L. Hostelier, soo sullen haer te Parijs informeren Vocatis vocandis, op ondersoecken, en artijckelen die ’t selve Hof sal doen uyttrecken, uyt hare pleydoyen, tusschen dit en den eersten dagh naer S. Martijn in de Winter toekomende by een van de Raetsheeren van ’t Hof, die daer toe gecom-

mitteert sal zijn, om alles wel te oversien, op datter recht mach geschieden.

Daer-en-boven, heeft het selve Hof verboden, en verbiedt midts desen, den Bisschop van Atrecht, sijne Officiers, Inquisiteurs van ’t Geloof, ende alle andere Rechters soo Geestelijcke als Wereltlijcke, datse van nu voortaen niet en gebruycken in ’t procederen, sulcke extraordinare executien en onmenschelijcke ende wreede tormenten, als Chappelets, vyer in ’t hol van de voeten te legghen, Oley of Edick in te gieten op den buyck van de beschuldighden, noch andere diergelijcke en noyt gehoorde maniere van pijnigen, ende dat op verbeurte van ghevangen ende gestraft te worden naer den eysch van de saeck: Aldus gedaen den 20 dagh Mey, des jaers duysent vierhondert een-en-tnegentigh.

Onderteyckent

 

De Luire.

 

Dit door het Parlement van Parijs soo uytghevonden zijnde, en hebben recht ghedaen, gelijck sy bevonden te behooren, en hebben ’t selve in ’t werck gestelt op dat een yeghelijck mocht kennisse hebben, hoe deerlijck dat haer mede Burghers om het leven gebracht waren, ende sommige in haer gesontheydt verlemt, in een saeck soo valsch ende onmoghelijck zijnde, uytgheperst door dreyghementen ende pijnighen, ende dat van sulcke Luyden die het staets ende beroeps-halven niet en betaemde, ghelijck sulcke boosheydt niemandt en betaemt, maer behoort met rigeur, naer ghelegentheydt van saecken ghestraft te worden, ende op dat alle saecken met ordre mochten uytghewrocht werden, soo werdender volghens de Remonstrantie van de voorschreven Commissaris, gedaen in de voorsz. Raet-kamer by de Officieren des Koninghs, de Majoor en Schepenen der Stadt

Atrecht ghemaeckt ende gheconcludeert de Publicatien ende ordonnantien die hier naer volgen:

De eerste wierdt uytgeroepen op alle hoecken van straten met Trompet-klanck, en openbare uytroep door den voorsz. Deurwaerder, op den 13 Julij: Ende de tweede den 17 Julij door den Commijs van den Griffier van de selve Stadt, welcke van woorde te woorde aldus is luydende:

 

Hoort dan hoort, men laet u weten, door den Koningh onsen Heere, het Hof van ’t Parlement van Parijs ende door mijn Heer Meester Jan Angenost Raetsheer des selven Koninghs ende ’t Hof, ende van haer gecommitteert om te executeren seecker Arrest ghepronuncieert den 20 Mey voorleden ten profijte van den overleden Heer Colaert, in sijn leven Ridder, Heere van Beaufort ende van Ransart, Jan Taquet, Burgher deser stede Atrecht, Hugues Cannery, Bertelemy Hellemant, Nicole Gaurelle sijn Huysvrouw, Jenne le Febure, Dochter van Jan le Febure genaemt le Cat, Pierre du Carieul, Neef en Erfgenaem van den overledenen Pierre du Carieul, en Jan Bary, den Procureur Generael by haer gevoeght zijnde, dat daer op Maendagh toekomende ’s morgens ten 8 uuren, openbaer gedaen sal werden, in de presentie van de voorschreven Executeur met de gheinteresseerde partyen, soo sy willen, op een groot Tooneel, dat ghemaeckt sal zijn op de plaets van het Bisschops Hof van Atrecht, ende daer sal gedaen werden een Predicatie door een Doctoor in de Godtheydt van de Universiteyt van Parijs, door de welcke ten deelen uytgeleydt sal werden den inhoudt van ’t voorschreven Arrest, ende daerom, om de Justitie ghehoorsaem te zijn, dat men neerstigheydt doe om daer te komen ende by te zijn, op verbeurte van ghereeckent te zijn onwilligh en de Justitie onghehoorsaem.

Daer-en-boven, laet men noch weten door de selfde Heeren, dat achtervolgende de selfde publicatie, yeder een dien Maendagh sal vieren, om de oorsaecken daer in begrepen, ende dat men op dien dagh de beste Batement-speelders, die ’t beste Spel van stichtelijcke Sotternyen sullen spelen, gheven sal een Silvere Lelye, ende die daer aen de beste sal zijn, sal hebben een paer Gansen, ende dese Spelen sullen ghespeelt worden op de voorschreven Maendagh naer den middagh, de een naer de ander: Daer-en-boven sal men noch gheven, aen de ghene die ’t beste Sotte klucht sullen spelen, een Silveren Kroes, ende de beste daer aen een paer Capoenen, ende de gene die sullen willen spelen, soo wel van buyten als van binnen de Stadt, om de voorschreven prijsen te winnen, sullen gehouden wesen te komen in ’t Huys van l’ Argentier, op den voorschreven Maendagh voor twaelf uuren, ende aldaer een Biljet halen, om met ordre de een voor, de ander naer te moghen spelen, ende naer de voorschreven Spelen sullen ghe-eyndight zijn, soo sullen de voorschreven Speelders ghehouden zijn een Dubblet daer van over te leveren, om te examineren, op dat men ordineren mach op de uyt-deelingh van de Prijsen, naer behooren: Ende daer en sullen gheen Spelen goedt ghevonden worden, die binnen seven jaer in de Stadt of de Vryheydt van dien gespeelt zijn.

 

Noch werdender by de voorsz. Major ende Schepenen Brieven gheschreven, aen de Wet ende Officieren van Bapalmes, Sint Pol, Hesdijn, Arien en Bethune, om datse hare Inwoonderen souden van dit Sermoen verkondighen, ende dat dit Arrest op dien Maendagh soude ge-executeert zijn.

Op dien selven 28 Julij, soo lieten haer vinden de Officieren van den Koninck, Major ende Schepenen, vergheselschapt met de Sergeanten, met de

Roede, altemael te Paerde, in de Halle ’s morgens te seven uuren, die ghelijckerhandt reden naer den Commissaris, om met hem ende sijn gheselschap naer het Sermoen te gaen: Die oock al vergadert zijnde, al te Paerde reden door de groote strate van Sint Gery en Sint Aubert, naer des Bisschops Hof toe, daer sy op het Tooneel ginghen dat daer ghemaeckt was ontrent 18 voeten hoogh, op welck Tooneel, werde door de voorsz. Commissaris daer toe versocht zijnde, van den Heere van Beaufort, door den mondt van Meester Jan Jouglet, Licentiaet in de Rechten, ter executie ghestelt ’t voorsz. arrest. Ende daer wierdt de voorschreven de Beaufort, ende sijn Naekomelinghen ende andere gheinteresseerde partyen hier te vooren ghenoemt, in haer goede fame ende volkome eere herstelt. Dit ghedaen zijnde, begost Meester Godefroy Bousart, Doctor in de Godtheydt, sijn Sermoen in presentie van den voorschreven Heere Commissaris, Officieren des Konincks, ende van de Stadt, in ’t bywesen oock en mede op het Tooneel den Heere van Beaufort, Hugues Cannery, Anne Cannery, Huysvrouwe van Guiliame l’ Estourmy, Kinderen van de voorschreven Hugues, Jan du Caijet, Mathieu de Bary met sijn Huysvrouwe, Dochter van de overledene Jan de Bary, Isabel de Vasseur, Weduwe van Guiliame de Bullecoert, Coolart ende Pieter du Bullecoert, Broeders Kinderen van de overledene Guiliame, Jan de Ronville Goudtsmit, ende Amant sijn Broeder, Kinderen van de overledene Henry de Ronville, Pieter du Carieul, Neef van de overledene Pieter du Carieul, hier te vooren ghenoemt, met Robinet du Carieul.

Ende duurde dit Sermoen ontrent twee uuren en een half, daer present waren, by gissingh tusschen acht en thien duysent Menschen.

Desen Doctoor hadde tot sijn Text genomen dese woorden: Ghy Rechters die daer de Werelt oordeelt, laet u onderrechten: ’t welck hy seyde ghenomen te hebben uyt den tweeden Psalm Davids.

Naer dat dit Sermoen voleyndight was, wierdt by den voorschreven Deurwaerder van woordt tot woordt ghelesen het Dictum, hier vooren verhaelt, in presentie van alle het Volck: Dit ghedaen zijnde, keerden de Commissaris, Doctoor, ende de Officieren van Atrecht wederom, gheaccompagneert met de Officieren des Konincks, ende ginghen tot het Huys á la Quiverette, daer haer den Heere van Beaufort het middaghmael gaf, ende de voorschreven Major, Schepenen, ende Officieren, in het Huys á la Balaine, voor welck Huys ghehanghen waren des Stadts Tapijten, om de Spelen ende Batementen te sien, in welck Huys den voorsz. Commissaris ende Doctor naer den eten mede quamen, om de Spelen te sien, ende daer werde by het voorschreven Huys, wat naer het Roode Huys toe, een blijdtschap-vyer ghemaeckt, om het voorschreven Arrest wille, ende de Executie van dien, ende naer inhoudt van de voorschreven Publicatie, soo werde de voorschreven dagh gheviert, ende de Burghers ende Inwoonders hielden op van alle werck te doen, daer werden veel fraeye Spelen ende Batementen ghespeelt, door die van Labbaye de Lyesse, ende andere Compagnyen, soo wel van die van binnen als van buyten, die staet hielden elck in sijn Huys, op de kleyne Marckt met ontwonden Vaendels ende Wimpels, ende soo wierdt de Tooverye ontdeckt, door de rijcke ende vermoghende Burghers, naer dat het procederen ontrent dertigh jaren gheduurt hadde, welcke Tooverye door de boose Gheestelijckheydt gepractiseert was, ende

van onwijse ghelooft, ende door gierigheydt voortghedreven, soo lange dat haer boosheydt ende valscheydt aen alle kanten uytberste, ende haer boosheydt, gelijck bewesen is, aen den dagh quam.

Tymon.

448. Ick en twijfelder niet aen, indien de proceduren die in veel plaetsen in Duytschlandt gheschieden, behoorlijck ondersocht worden, sonderlinghe daer de Gheestelijckheydt de hooghe Jurisdictie hebben, daer souden wonderlijcke valscheden aen den dagh komen: Want het is by naer al van den selven inhoudt. In korte jaren heeft men in Silesien, onder ’t Bisdom van der Neys, veel vrouwen tot pulver verbrandt, uyt oorsaecke datse met den Duyvel in menschelijcke ghedaente gheboeleert hadden: In Westphalen ende op andere plaetsen heeft men mans-persoonen verbrandt, om dat sy haer selven in Wolven verandert, hebbende (in Wolfs ghedaente) naer aerdt der Wolven veel quaedt ghedaen hadden, ende op veel plaetsen menschen om het leven ghebracht, om dinghen die buyten menschen vermoghen zijn, ende buyten vermoghen der Duyvelen in menschen zijn, ende daerom in sulcken ghevalle niet te achten, ende voor leughenen te houden, ghelijck ick uyt onse t’samenspreeckinghe wel gemerckt hebbe.

Eusebius.

449. Tymon, hoe ghy meer overleght, naer de reden die in een mensche behoort plaets te hebben, naer den Text en Sin der Heyligher Schriftuure, ende de almachtigheydt, goedtheydt ende rechtvaerdigheydt Godts, op het Christelijck Gheloove, ende het gheene daer de kracht des Gheloofs op siet, ende op de onmacht der booser Gheesten, ende Menschen, soo sal al Guirlandus,

Sprengerius, Bodijns, Bensveldius, Cumanus, Perkinsius, Daneus, Leymans, ende meer diergelijcke haer voortbrengen, over hoop vallen: En soo veel zy gheseydt tot u onderrechtinge en verbeteringe des gemoets, en verstants van u lieve Tymon, en dunckt my dat ick u begeerte voldaen hebbe, ick hebbe veel meer bewijs, en noch veel levendige ghetuygen, van het ghene ick gehoort en ghesien hebbe, maer alsoo het wel wetende, en ghepractiseerde boosheden zijn, in oprechte Christenen verdrietelijck te hooren, soo sal ick af korten, denckende dat ick u sal voldaen hebben.

Tymon.

450. Eusebius, ick hebbe u te bedancken, van de moeyte en tijdt die ghy my te gheval gesteet hebt, Godt den ghever alles goedts wil u loon zijn, ick moet bekennen dat ick veele in ’t stuck van Tooverye gheleert hebbe, hope het selve te ghebruycken tot een goedt eynde, niet om de Tooverye wech te nemen, of te ontkennen, maer om die in sijn aert ende natuure recht te leeren kennen, en soo voor te stellen, gelijck sy ten allen tijden onder Heydenen, Joden, en Christenen, tot onderwijsinge is naergelaten: Versaecke derhalven sulcke Tooverye, datter een personeel verbondt met den Duyvel gemaeckt wordt, en uyt kracht van dat verbondt dat de Duyvel haer leert door de Lucht vlieghen, en by gheleghentheydt haer selven of door de Duyvel haer in Wolven of Katten veranderen, ontkenne dat sy Weer-maecksters zijn, of vruchtbaerheydt en onvruchtbaerheydt veroorsaecken, noch geen ghewassen in haer hoedanigheydt ende krachten veranderen noch andere krachten gheven, als Godt den Schepper der natuure en Gever van alle volmaeckte gaven haer gegeven heeft.

Eusebius.

451. Tymon, als ghy de Heylighe Schrifture in meditatie en overdenckinghe leest, en de almachtigheydt, goedtheydt, ende rechtveerdigheydt, ende vreese Godts soo voor u houdt, en daer op steunt, soo en sult ghy niet vallen noch dwalen in sulcke onverstanden, en sult tegen uwen naesten veel gerustelijcker leven, dan de ghene die haer van een deel verdwaesde menschen laten verleyden, en van sommighe wel wetende schijndeughden laten betooveren, derhalven willen wy eyndigen, en die onse t’samensprake mochte voortkomen, laten oordeelen. Vaert wel Tymon, de Godt des Vredes zy met u, en met al de ghene die u lief zijn.

Tymon.

452. Ick wensche u van gelijcke Eusebius, in die bewaringe Godts bevolen.

 

E Y N D E.


Vorige Volgende