Logo DBNL
't Afgerukt mom-aansight der tooverye (1725)

't Afgerukt mom-aansight der tooverye

(1725)–Abraham Palingh–rechtenstatus Auteursrechtvrij

Vorige Volgende

Tweede t’ Samen-spraeck, tusschen Eusebius en Tymon.

Eusebius.

1. GOdt gheve u goeden dagh Tymon, en een goedt jaer. Ghy past wel op u tijdt, wat hebt ghy al overleydt van ons laetste t’ samenspraecke.

Tymon.

2. ’t En is soo vreemt niet, ghelijck als ghy het voorghestelt hebt, en ick moet bekennen, dat het is het alderquaetste bedrogh, of hoe ick het noemen sal, bedrogh in bedrogh, ’t welck ghy uytlegghen wilt Tooverye te wesen.

Eusebius.

3. Dat is waer Tymon, want noch in de heylighe Schriftuure noch in de natuure der menschen, noch in de macht der Duyvelen, noch in de gesonde reden, en kan sulcke Tooverye niet ghevonden worden, gelijck sommighe beschreven hebben. En al de ghene die haer met de hedendaeghsche opinie van Tooverye hebben willen bemoeyen, of vast stellen, zijn oock bedroghen, door licht-geloovigheydt sonder reden, en hebben haer selven bevonden, beschuldighers van ontschuldighe, tyrannen en mishande-

laers van onnosele, op-pronckers van de macht der Duyvelen, lasteraers van de Majesteyt en Godtheydt Godes: en veele in een sinneloose verwerringhe, als sy te laet gesien hebben, haer groote onverstandigheydt, of dat ick beter segghe, haer opiniate boosheydt.

Tymon.

4. Wel Eusebius, hoe vaert ghy soo uyt. Het is meest altijdt vast ghestelt van soodanighe lieden die de tytel van geestelijckheydt voerden. En mannen van groote gheleertheydt, alsoo sy haer onderwonden ondersoeckers van de conscientien der menschen te wesen, en in der qualite yverden voor de eere Godes, en verstooringhe van het rijcke des Duyvels.

Eusebius.

5. Ick en wil daer niet teghen segghen, dat sommighe gheyvert hebben. Maer mijns oordeels onverstandigh teghen reden, en moghelijckheydt der menschelijcke nature.

Tymon.

6. Tot noch toe en kan ick niet anders ghevoelen, of daer is een kunst van Tooverye die geleert wordt, of die van de Duyvel ghedaen wordt, door menschen, als instrumenten des Duyvels.

Eusebius.

7. Ick en kan, in de heylighe Schriftuure, die ons van alles waerschout en onderrecht, gheen ander Tooverye vinden als in ons eerste ghespreck gemelt is. Versoecke derhalven, brenght u reden by, waer mede dat ghy u meyninghe van Tooverye bevestight.

Tymon.

8. Ten 1. om dat veel eerwaerdighe mannen van groote gheleertheydt, in haer boecken naer ghelaten hebben, en de Tooverye uyt-ghedruckt. Wat

sy is, ende hoe sy gheleert wordt, ende hoe dat toe gaet.

Ten 2. De bekentenissen van de gene die het gheleert hebben, en de wercken die sy ghedaen hebben.

Ten 3. De straffen, die sy daerom geleden hebben, en de sententien en executien die over haer uyt-ghevoert zijn.

Ten 4. De over-een-kominghen van de belijdenissen van de patienten die daer aen vast zijn. Dese redenen doen my gelooven datter Tooverye is. En een ander Tooverye als ghy Eusebius voor-ghestelt hebt.

Eusebius.

9. Stelt dan de reden van uw eerwaerdige mannen, wat uw ghevoelen is, dat Tooverye is, en soo ghy wilt hebben, wat de Duyvel aen sijn zijde doet, en wat sy Toovenaers en Tooveressen aen haer zijde doen.

Tymon.

10. Hoort dan toe Eusebius: Tooverye is een verbondt maken met den Duyvel, al waer hy persoonelijck verschijnt in de een of ander ghedaente, waer door een onderlinghe verdrach gemaeckt werdt met den Duyvel. En voorwaer die macht om soodanige dingen uyt te voeren, en is niet ghelegen in de konst, noch sy en komt niet uyt ervarentheydt des Toovenaers of der Tooveressen, maer sy komt gantsch en geheel van den Duyvel, en werdt volbracht van wegen het samen-gemaeckt verbondt, tusschen den Sathan en de Tooveres. Dit seyt Perkinsius in sijn tractaet van de Tooverkunst. En Bodijn seydt in sijn 2 boeck Demonomania cap. 4. Dat de verbonden niet altijdt op ghelijcke wijse gemaeckt en worden, want sommighe vertrout hy met woorden sonder schrift, maer als hy hem beter wil verseeckeren, soo vermach hy van de ghene die schrijven konnen, eer

sy van hem yet verkrijghen konnen, moeten sy hem een gheschreven gheteyckent handtschrift gheven, ’t welck sommighe met haer eyghen bloedt moeten onderteyckenen. En te Parijs is eenen blinden Toovenaer ghehanghen, (seydt Bodijn) die hadde eenen Advocaet aenghegheven, (die Bodijn niet noemen en wil die hadde met een ordentlijck Handtschrift, sich den Duyvel overghegheven, in welck Handschrift hy Godt verloochent hadde, ende het selve met sijn bloedt bevestight.

Eusebius.

11. Tymon, ghy seght dat Tooverye is een verbondt maken met den Duyvel, waer in aen weerzijden belofte ghedaen werdt, met seeckere voorwaerden te onderhouden, het gheene aen weerzijden belooft is. Daer van sal naer Perkinsius seydt in sijn Tractaet folio 22, en voorwaer de macht om soodanighe en wonderlijcke dingen uyt te voeren, en voort te brenghen, dat en is niet ghelegen in de konst, noch sy en komt niet voort uyt de ervarentheydt des Toovenaers of der Tooveressen, maer sy komt gantsch en gheheel van den Duyvel, en werdt volbracht van weghen het verbondt, tusschen den Sathan en de Tooveres ghemaeckt.

Ten eersten, ick antwoorde. Is de quaedtheydt die uyt-ghevoert wordt gantsch en geheel een actueliteyt des Duyvels, waerom werden dan daer mede dees oude wijven beschuldight? Seydt men dat hy Sathan, de sinnen van dese vrouwen soo verblindt heeft, dat sy meynen dat sy dat doen. Ick ontkenne het, dat dat in des Sathans vermoghen is, maer is een straffe Godes tot onsen exempel, of eene kastijdinghe over hare persoonen, om seeckere oorsaecken hem bekent. Want indien de Duyvel daer in yet vermach, wie soude sijn sinnen behouden, is hy niet

een verderver van het ghene dat goedt is? En alle de ghene die op eenighe wijse veranderen of vermaken willen, in die hoedanigheydt soo het Godt geordonneert heeft, die bederven het selve. Alsoo de heylige Schriftuure seydt, dat al wat Godt gemaeckt hadde, seer goedt was, en derhalven en kan de Duyvel in die qualite niet veranderen. Maer het is seer belacchelijck, dat Bodijn tot bewijs van de verbontenis met den Duyvel, in brenght, de ghetuyghenis van eenen blinden man, over een materie daer het sien soo wel van noode is. Want den blinde man ghetuyght teghen den Advocaet, dat hy de Duyvel een ordentlijck Handtschrift ghegheven hadde, met sijn bloedt geteykent, is het niet een mager en slecht bewijs, datmen wil bewijsen met de ghetuygenisse van een blindt man, daer alleen het sien in die qualiteyt plaets heeft. Want hoe kan een blindt mensche ghetuygenisse gheven, van een Contract, soo singulier met sijn bloedt gheteykent?

Tymon.

12. Ten komt niet alleen op den blinden man aen Eusebius, want in de Historie van Atrecht, beschreven door Jaques de Clercq, Heere van Beauvoir in Ternoys. Vindtmen in Proces van Pierre Ducarieul, dat hy de Duyvel een sedelken heeft ghegheven, en dat hy ’t selve met sijn eyghen bloedt geteykent hadde. Maer den Heere van Beaufort en gaf hem maer vier hayren van sijn hooft, en belofte van hem ghehoorsaem te zijn. Ende eenen Jan Buboes, gevraeght zijnde van den Inquisiteur van Atrecht, of het niet waer en was, dat hy den Duyvel sijn nagel van sijn duym ghegheven hadde, als sy hem eerden, die daer openbaerlijck seyde voor al het volck ja het: en toonde sijn duym die geen naghel en hadde.

Eusebius.

13. Laet ons by onse reden van de personele verbonden blijven. Het is waer de Inquisiteurs van Atrecht, hebben door ghewelt van pijnigen, dingen doen seggen die tot sijner tijdt verhandelt sullen werden, en men sal dan sien hare valscheyt en tyrannye, mitsgaders begeerlijckheydt, om aen de vermogende Burgers goedt te geraken. Dat gheseydt wordt, dat Pierre du Carieul in ’t verbondt de Duyvel een zedulle heeft ghegheven, sal op sijn plaets blijcken valsch te zijn. Dat Jan du Bos bekent heeft, dat hy tot pandt den Duyvel sijn naghel ghegheven hadde, is gheschiedt om de Inquisiteurs te behaghen, als ghedreven zijnde om reden, ’t welck sijner tijdt ende op sijn plaets niet en sal vergheten worden.

Tymon.

14. Ick sal’t u wel doen gedencken. Onder ander seydt Bodijn in sijn 2 boeck Demonomania cap. 4. dat Johanna Herwelerijn, geboren van Verberigh by Compienne, dat sy Godt verloochent hadde: En meester Glaude Defay (Procureur tot Rijpemont) vertelt aen Bodijn van Johanna voorschreven, dat hy haer teycken ghesien hadde, maer daeghs daer naer was ’t verswonden. En Eusebius meynt ghy datter de Duyvel soo lichtelijck af scheydt? want met het voorgaende en is hy noch niet te vreden, want al heeft hy een gheteyckende ende ghezeghelde Obligatie (dickwils met haer bloedt gheteyckent) soo en laet hy Duyvel daer niet by blijven, maer hy maeckt noch een teycken aen haer lichaem, op haer heymelijcke plaetsen, en dat soo behendigh dat sy qualijck te vinden zijn. Gelijck in dit Contract de Duyvel sich verbindt, dat hy haer de Tantpijn leert verdrijven, of de vierdendaegh-

sche Coorts, of eenighe andere quellinghe, doch met dat bedingh, soo sy den eenen helpen den anderen dooden.

Ende wat het teycken belanght, dat is ongetwijffelt gewis, seydt Bodijn, by reden, om dat de Rechters die gemeynlijck ghewaer worden aen verborgen plaetsen. Als onder haer rechter Ocsel in haer Liesschen, en ghelijck Daneus schrijft, onder haer heymelijckste plaetsen, uyt sorghe sy mochten openbaer worden. En daer door komt het, dat dat teycken van de Tooveressen meest ghedragen wordt, onder haer billen, by haer Schamelheydt. En hier aen en behoeftmen niet te twijffelen seydt Bodijn, want hy heeft het selve aen een persoon van Adel bevonden.

En Heer Anbert van Pointiers, een Advocaet in het Parlement, heeft Bodijn vertelt, dat hy een Instructie van eenen beklaaghden Toovenaer hadde, zijnde eenen Smit van Chasteau Thierre gheweest, die was het teycken, van den Duyvel personeel in de rechter Ocsel gheteyckent, maer de Duyvel haddet hem den volghenden dagh afghenomen: 4. cap. 2. boeck. Maer Bodijn is seer verwondert ghelijck ick oock ben, dat de meestendeel van de Toovenaers en Tooveressen, naer dat sy Godt verloochent hebben, haer in Duyvels name laten doopen, en krijghen dan nieuwe namen, het welcke de oorsaeck is dat sy dickwils twee namen hebben. Sy hebben oock een orden onder malkander, want de ghene die sy Meester noemen, zijn sy sonderlingh onderdanig en die is wel machtig vijfhondert Tooveressen te maken, want als sy den Duyvel sonderlinghen dienst willen doen, soo brenghen sy hem veel ghehoorsame onderdanen toe, en hier uyt komt het, dat de vrouw de man daer dickwils toe brenght, of de Moeder de Dochter, ja somtijts wel het gant-

sche huysghesin, ja erven soo gheslacht tot geslacht de kunst aen malkanderen. ’t Welck door veel rechttelijcke prosessen is kenbaer geworden seydt Bodijn. En wat wilt ghy hier tegen segghen, de oude boecken melden, dat in Africa en Italien menschen geweest zijn, die met haer gesicht andere konden dooden. En dat ghy te vooren geseyt hebt, dat de Duyvel niet en kan veranderen, het ghene Godt ghemaeckt heeft, dat is waerachtigh, maer als sy Godt versaecken, en treden met den Duyvel in ’t verbont, soo gheschiedt sulckx met en door Godts toelatinghe.

Eusebius.

15. Dit is het decksel, daer Bodijn en sijns ghelijcke Wijve-branders, haer mede behelpen. Want om een saeck uyt te wercken, ghelijck Bodijn seydt dat de Duyvelen doen, is meer van noode als simpelijck toe-laten, maer een miraculeuse macht, ver boven de eyghenschap der Duyvelen ende der menschen. Wat de menschen aengaet, die en konnen niet een hayr wit ofte swart maken, aengaende de macht der Duyvelen. Bodijn ende alle Tooverrechters segghen, waer de Duyvelen eenige mirakulen doen, het is maer schijn en bedrogh, ick segghe dan, die botterick moet wel hovaerdigh zijn, dat hy miraculeus wilt zijn, by een deel weynighe oude suffende, en in haer sinnen versleten wijven. Maer het en is dat niet, het is het onverstant van Bodijn, die de zwackheydt der hersenen, of de toe-vallen der selver de actueliteyt der Duyvelen toe schrijft: een gebreck niet door menschen of Duyvelen veroorsaeckt, maer van Godt tot straffe, als vooren gheseydt is. Dit ghetuyght de H. Schriftuuren door Moses Deut. 28. vers 28. De Heere sal u slaen met ontsinnigheden, blindtheden, ende raseryen des Herten. Als hy te vooren geseydt hadde, hoe sy daer voor

den Heere haren Godt draghen souden, en by aldien sy hem niet ghehoorsaem en waren dreyght haer met veele straffinghen. Die menschen doen dan qualijck die het ghene dat Godt doet, (om goeder oorsaken, namentlijck om de menschen te bekeeren, of tot straffe van voorgaende sonden) den Duyvel toeschrijven, niet om de mensche te bekeeren, maer tot sijner verdoemenisse, welcke opinie heel valsch en verwerpelick is.

Tymon.

16. Dat ghy meynt Eusebius, dat de Duyvel soo krachteloos is, ghy zijt verdwaelt, hoort wat dien geleerden meester Willem Perkinsius seydt. De Duyvel kan wonderlijcke dinghen uyt-rechten. Als voor exempel, wanneer hy de instrumenten der sinnen (verstaet de vochtigheydt der ooghen) verderft, of de lucht verscheydelijck besmet, want hy is een goet of quaedt Medecijn, door dien dat hy de oorsaeck van alle sieckten seecker ende ghewis weet, ende seer wel verstaet, door wat middel en weghen de vochtigheden komen te verrotten, of welcke humeuren die of die kranckheydt sullen voortbrenghen, als mede door wat middelen de lucht selve mach besmet worden, hy sijn stoffe bereydende, en oorsake tot oorsaecke passende. En hy kan een lichaem aen-nemen, in menschelijcke forma en ghedaente verschijnen, en een yeder ghedaente of persoon aentrecken, ende vertoonen. Ende dat niet alleen, maer oock de sinnen bedrieghen, ende een waerachtigh lichaem aen-nemen. Want alsoo hy een scherpsinnigh verstandt heeft in natuurlijcke oorsaecken, en bequame stoffe ghereedt heeft, soo kan hy lidt aen lidt voegen, ende een waerachtigh lichaem fatsoeneren, naer gelijckenisse eens menschen, ofte eenighe andere creature, en dat ghedaen zijnde, kan hy daer in gaen, en het selve herwaerts en derwaerts beweghen, en in het

selve van de menschen waerachtelijck gesien worden.

Eusebius.

17. Tymon wat raest ghy al, dat ick u soo wel niet en kende ick soude meynen dat ghy kranckhoofdigh waert.

Tymon.

18. Kranckhoofdigh Eusebius, het zijn aenteyckeningen van dien welgeleerden Mr. Willem Perkinsius, in sijn Tractaet van de Tooverkonst naerghelaten, meynende wel ghefondeert te zijn, en dat ghy meynt dat het aen Autheuren gebreeckt, ick sal u stoffe genoegh by brenghen, dit is maer tot inleydinghe van de saeck, ghy sult wel ghewaer worden wat een groote menighte getuygen dat ick aen mijn zijde hebbe.

Eusebius.

19. Ghy seght dat het eerste begin der Tooverye is een persoonelijck verbondt maken met den Duyvel, ghy haelt veel Autheuren op die dat segghen, maer al van hooren segghen, en stijve affirmatien, sonder reden, naer den aert en natuure van kranckhoofdighe menschen, en van Tymon en Bodijn en sijns ghelijcke gelooft.Bodijn heeft sijn Boeck met de kranckhoofdighe Johanne Herwelerijn op veel plaetsen vervult. Een vrouwe die waerlijck kranckhoofdigh gheweest is, gelijck uyt haer raseryen blijckt. Van welcke sieckte haer Moeder niet vry en heeft geweest, en veel licht door inwendigh ghebreck op haer Dochter is ghe-erft. Bodijns bewijs dat sy Tooveres was, is dit, dat sy van veel luyden daer voor ghehouden wierdt, daer haer raseryen en verdwaelde inbeeldinghen oorsaecke van waren, principael onder een deel Boeren, die de oorsaeck van haer inwendigh gebreck niet en kenden, haren sotten klap was dat sy veel menschen en beesten ghedoodt hadde, met sulcke dinghen die gheen doode-

lijckheydt aen haer en hadde. En seyde (als te pas quam) dat sy by den Duyvel persoonelijck sliep; uyt oorsaeck dat haer Moeder doen sy twaelf jaer oudt was, haer den Duyvel overghegeven hadde, en soo sy seyde, haer somtijdts quam besoecken, in de gedaente van een jonghman van 30 jaren, rijdende op eenen braven Ros, geleerst en gespoort, met het geweer aen sijn zijde. In welcke personagie sy grote gheneghentheyt hadde, en hy komende haer somtijdts besoecken, maeckte het Paerdt aen haer huysdeure vast, en ginck by Johanne te bedde, die oock tot sijnen wille haer over gaf, in bywesen van haren ghetrouwden man (soo sy seyde) sonder dat hy dien vreemden gast konde gewaer werden, noch niet des weghen ghemerckt en hadde.

Dit zijn de raseryen, rakende haer persoon en den Duyvel, soo sy raesde, van de Boeren en de Tooverrechters op-ghenomen voor ware geschiedenissen: Wie sal segghen, wat al sotternyen dat hem dat rasende hooft inghebeelt heeft. Haer selven imaginerende, dat alle onghevallen in die quartieren tot haer believen geschieden moesten, en alle teghenspoeden van sieckten, onder menschen en beesten door haer bedrijf toe quam.

Soo sot is oock haer segghen, dat haer Moeder haer den Duyvel gegeven hadde. Want haer Moeder daer geen geven in en hadde. Aenghesien wy alle Godt toebehooren, en niemandt en wordt van menschen den Duyvel overghegheven als eyghen, want hy geen eygendom en heeft. Het is wel waer, dat de ghene die met goet verstant boos zijn, haer selven met de Duyvelen strafbaer maecken. Maer dat en komt niet uyt de Duyvelen, maer uyt Godt, ende en is by ende aen hem selven niet quaedt, maer een werck Godts ende een uytvoeringhe van sijn rechtvaerdigheydt, daer de Duyvelen voor

schricken. ’t Is dan heel valsch, dat de Moeder haer Dochter den Duyvel ghegeven heeft, en uyt kracht van die gifte, de dochter den Duyvel moeste te wille zijn. Ten zijn niet dan sotte imaginatien gheweest dat haer den Duyvel quam besoecken, hebbende aenghenomen de ghedaente van een man van 30 jaren, en hem alsoo de tijdt van 38 jaren ghebruyckt hebbende, (te weten van haer 12 jaren af) ick soude dese gheleerde Inquisiteurs wel willen vraghen, van wat stoffe het lichaem van den eenen Duyvel die te paerde reedt, ghemaeckt was, ende den anderen Duyvel, die het paerdt presenteerde (in de ooghen van Johanna) en van niemandt ghesien dan van haer alleene? Ick antwoorde, verdorven verstandt verdorven sinnen, en daer door ghesien dat andere niet en saghen. Want indien daer man en paert geweest waren, een yegelijck die ghesondt ghesicht heeft, soude die wel moeten sien, of hy wilde of niet en wilde, of ten ware dat hy sijn ooghen toe sloot: want Godt die de ooghen der menschen gheschapen heeft, die heeft die soo gheschapen, dat hy kan oordeelen het gheen hy siet, of ten ware by toeval van inwendigh ghebreck, ’t welck niet de Duyvelen moet toe-gheschreven worden, maer ghelijck te vooren bewesen is, door Godts beschickinghe, het zy tot onser leeringe, of tot straffe die het overkomt.

Ten is niet min fabuleus, dat den eenen Duyvel hier op den anderen rijdt: den eenen in menschen gestalte en den anderen in de ghedaente van een Paert. Wil Bodijn hier vast stellen uyt het segghen van een sotte vrouw, dat de Duyvel een Paerdemaker of een Paerde-dief is, ick late hem dat bewijsen; ick weet wel dat Perkinsius gherammelt heeft, dat hy een menschelijcke lichaem kan aen-nemen. En dat hy lidt aen lidt kan voegen, het zy van menschen of eenighe andere creature. Rechte klap van rasende

hoofden, want indien dat waer is, wie soude hem konnen verseeckeren of hy Duyvel of mensche sagh. Perkinsius en Bodijn, moghen dat de kinderen wijs maecken, die by avont, of in eensame plaetsen, erghens een swart Schaep of Vercken sien, haer selver te verstaen gheven, dat het de Duyvel is. Maer hoe komt dit over een met den aert en eyghenschap der Duyvelen, die soo vol hovaerdye is, dat hy Godt niet en heeft willen ghehoorsaem zijn, en met sijnen staet niet en heeft willen te vreden zijn: Dat hier den eenen Duyvel op den anderen rijdt; namentlijck een in Paerts ghestalte, die den anderen draeght, eenen luxurieusen Schellem, die een ghetrouwde Vrouw schent in teghenwoordigheydt van den Man, en den anderen moet staen wachten, tot dat sijn Heer ghedaen heeft, rechte raseryen van kranckhoofdighe, en t’samen onkuysche menschen uyt-geraest. So is het oock geen geloove waerdigh, dat sy seght dat sy een poederken van de duyvel heeft ontfanghen, het welck van sulck een kracht was, dat waer sy het stroyde, den eerst daer over gaende, van moeste sterven, Godt gheve wie het oock ware. Indien dit waerachtigh is, wie sal sijn ghesondtheydt behouden, want konden de Duyvelen dat te weghe brenghen, ons ghesondtheydt (’t welck den grootsten schat is die een mensche magh hebben) soude geheel aen den duyvel en aen een out wijf hangen. Dit rasende hooft sulcken klap uyt-stroyende, wort haer man eens schielijck sieck, sy willen van het sotte hooft den man ghenesen hebben: de frenetijcke die niet dan van den Duyvel en raesde, en wist in die qualite gheen raet, seyde dat sy de Duyvel voor hem bidden souden. Tymon, waren sy doen niet op het sotte padt, doen een sot wijf den Duyvel voor een sieck man badt. Ick en weet niet wat ick van dese raseryen sal segghen. Indien Democritus daer ghe-

weest hadde, hy soude des volcks dwaesheydt belacht hebben. Maer het is te bewenen, dat onder Christenen de dwaesheydt soo toe-ghenomen heeft, en de redelijckheydt die in het Christelijck gheloove is, geen meer plaets en heeft. Dese dwase menschen perssen en dwinghen de kranckhoofdige den siecken te ghenesen, sy en weet gheenen raet, sy en konde den Duyvel niet dwinghen, sy valt aen het bidden, en om dat haer gebedt aen den duyvel geen mirakel doen en konde sy wordt gram teghen den Duyvel, daer valt groot geschil tusschen den Duyvel en haer, want so sy raesde den Duyvel en wildet niet doen: en so sy en het volck wijs geweest hadden, sy souden wel geweten hebben dat hy het niet en konde doen, dies geraeckte de malle vrouwe in den haet by haer geburen, en wierdt gevangen, van het domme volck aengeklaeght, en van sotte Rechters ten viere verdoemt.

Tymon.

20. Ick en kan niet sien of daer is een boose conscientie in die Johanna gheweest, ten minsten gheneyght om door den Duyvel yemandt quaet te doen, en om die geneyghtheydt tot quaedt doen, is sy strafbaer, al wast dat sy het niet en dede, maer de Duyvel door haer versoeck en ’t verbondt dat sy met hem gemaeckt hadde.

Eusebius.

21. Soo qualijck als de Duyvel kan schaden, soo qualijck kan hy geneesen. Want noch gesondtheydt noch sieckte en komen van den Duyvel, maer van den Gever alles goets, ’t welck Godt is. Want al en is de sieckte soo aenghenaem niet, als de gesondtheyt, soo zijn het beyde gaven die van Godt komen, en noch in het eene, noch het andere, van de Duyvelen veroorsaekt worden. En daerom is het raserye dat ghy seght, door haer verbondt: dat sy met hem gemaeckt hadde; want het verbont is onbewijslijck,

de heylighe Schriftuure, die in haer begrijpt meer dan vier duysent jaren, en ghetuyght nerghens van sulck verbondt. Noyt man geloove waerdigh, liet schrift sien van sulck verbondt, ghelijck Bodijn seydt dat tusschen den Toovenaers en den Duyvel ghemaeckt worden. Maer hy Bodijn, seydt dat de verbonden niet altijdt op eenderley wijse en geschieden. Ick geve hem dat toe, tusschen menschen en menchen, maer alsoo sy op andere plaetsen segghen, dat de Duyvel toekomende dinghen weet, wat behoeft hy soo sorghvuldigh te zijn, wat en hoe de verbondt-zedulle geschreven is. Ten is oock niet waerschijnelijck, dat hy den eenen soo veel vertrouwt voor den anderen, en dat hy hem aen den eene beter wil verseeckeren als den anderen, sonderlinghe van de ghene die schrijven konnen, eer sy wat van hem verkrijgen: Ick soude wel willen vragen, alsoo de Tooverrechters segghen dat veele aen het Tooveren geraken door gierigheydt, of’er niemandt soo wijs en is van al dees gierighe menschen, die de Duyvel een handtschrift eyscht? alsoo ick noyt en hoorde dat yemandt de Duyvel een handt-schrift eyschte, nochtans en heeftmen nerghens proeven van sijn ghetrouwigheydt. Bodijn sal licht seggen gelijck hy doet, hy teyckent sijn Leer-jongers, dat en is niet tot contentement van dese nieuwe aenkomelingen, maer tot verseeckeringe van den Duyvel, en als het hem goet dunckt soo neemt hy het wegh, wat seeckerheydt sullen sy dan hebben? ’t Zijn rechte raseryen, eerst van kranckhoofdige menschen, en in dees raseryen andere beticht, en die weder op de pijnbank doen segghen al wat men haer wil doen segghen. Hoe leugenachtigh luydt oock des Duyvels teyckening, die (seyt Bodijn) hy meest stelt op heymelijke plaetsen, op dat sy niet ligt gevonden worden. Eerlijke gemoeden souden haer schamen sulcke dinghen voor te gheven;

hoe veel menschen zijnder die een teycken min of meer aen haer lichaem draghen, de eene by geboorte d’ander by toeval. Het is seker dat veel menschen een teycken hebben, de een meer d’ander min, het zy van vlecken, uytwasschinghen, teyckenen van verschricken van de Moeders, welcke toevallen de menschelijcke natuure seer onderworpen is. En dese leughenaers schrijven dat den Duyvel toe. Wat verwoeder menschen, als sy gheen teyckenen op het gros van het lichaem en vinden, dan gaen soecken op de heymelijcke plaetsen. En haer leughenen achterhaelt zijnde, seggen (om dat sy booslijck niet swijghen en willen) dat het de Duyvel wech ghenomen heeft. Bodijn seydt dat hy daer aen niet en twijffelt, want hy heeft oock sulck een teycken aen een persoon van Adel bevonden. Ick gheloove wel dat hy menchen met litteyckens ghesien heeft, en Koeyen met hoorens: maer waer mede sal hy bewijsen dat de Duyvel die ghemaeckt heeft. Het teycken van den Smit ’t welck Bodijn Heer Anbert heeft hooren segghen, en is gheen antwoordt waerdigh, want Bodijn heeft sijn bewijs veel van hooren seggen, of van menschen van ghebroken sinnen, die naer de rechte reden gheen gheloofwaerdigh en zijn.

Tymon.

22. Wel gelooft en houdt ghy gantsch onwaerachtigh, dat de Duyvel met de menschen een personeel verbondt maeckt?

Eusebius.

23. Ja ick Tymon, by reden, om dat de Duyvel niet lichamelijck en is, noch dat hem Godt gheen lichaem gheschapen en heeft, noch hy self hem selven gheen lichaem scheppen en kan, alsoo het heylige artijckel seydt, datter eenen Schepper is van Hemel en Aerde (namentlijck Godt onsen Hemelschen Vader) en volgens dien en kan de Duyvel niet per-

soneel met de menschen een verbondt maecken. En Godt en maeckt den Duyvel te geval hem gheen lichaem, om sulcke boose daden uyt te voeren, gelijck Bodijn aenteyckent dat de Toovenaers en Tooveressen ghedaen hebben. Maer soo sulcks eenige bekent is, en is anders niet dan raserye van frenetijcke kranckhoofdighe menschen, ende door haer in haer raserye andere beticht, als in haer frenetijcke raserye sulcke persoonen ghesien te hebben, ’t welcke door onkunde van de Rechters ghelooft is: en uyt die oorsaeck (de gemelde) op de Pijnbanck doen legghen, en door de pijne dan de onnosele (in die qualite) doen segghen al watmen gewilt heeft dat sy segghen souden.

Tymon.

24. Eusebius, daer zijn al te veel bewijsen van goetwillighe bekentenissen, van de gene die personeelijck met den Duyvel een verbondt ghemaeckt hebben, en hebben weten te segghen wat ghedaente, en wat kleederen dat hy aen hadde, wat t’samensprake dat sy met hem hadden. Uyt welcke t’samensprake gevloeyt is het verbondt, dat sy met hem Duyvel gemaeckt hebben. En gelijck Bodijn aenteyckent, verwerpen sommighe haer Doopsel, ’t welck sy in den name Jesu ontfangen hebben, en laten haer in Duyvels name Doopen.

Eusebius.

25. Dat ghy seght dat Bodijn seydt, dat sy haer in Duyvels name laten Doopen, is tastelijck leughen. Want indien dit waer is, dat eenighe met sulcke ceremonien in het verbondt treden, ick en sie gheen reden, waerom niet alle. Ten tweeden dese leughenaers en komen niet over een in de plaetse, noch in den tijdt, de eene seydt dat het gheschiedt in eensame plaetsen, de ander seydt dat het gheschiedt in de Kercken, des Sondaeghs eer het Wy-water ghe-

maeckt of ghezeghent wordt. Indien dit geen leughen en was, sy souden t’ eenigher tijdt van de Pastoors, of die de Kercken bedienen, ghesien worden. Indien het ten platte lande gheschiede, de reysende lieden, of de naest daer aen woonende, souden dat ghewaer worden. De onmenschelijcke proeven, soo sommighe segghen, die de Duyvel haer voor leght dat sy moeten doen eer hy haer aenneemt, zijn soo leughenachtigh, dat sy gheen wederlegginghe en behoeven. Want tot een proeve van ghehoorsaemheydt, soo moeten sy, (soo Pater Paulus Leyman schrijft) de heylighe Sacramenten misbruycken, onschuldighe en onghedoopte kinderen braden en koken, en het smeer en pulver by sich draghen, en in eten. Ja sommighe gheeft hy Duyvel tot een begin, om haer ghehoorsaemheydt te proeven, wel Hersenen van Katten te eten, ghelijck Delrio schrijft, by Leyman aen-geteyckent. Tymon, zijn dat niet dulle dingen die in haer selven niet en zijn, en soo onmenschelijck dat het te verwonderen is, dat dese geestelijcke Vaders dat in den sin komt, om dese arme vrouwe soo miserabe uyt het lijf te perssen, ende te doen bekennen dat sy willen?

Tymon.

26. Het schijnt Eusebius, dat ghy wilt segghen, dat het begin der executien altijdt aen menschen met ghebreckighe sinnen is gheschiedt, ende die hebben door hare raserye dan weer andere ghenoemt, ende die op de pijnbanck dan weer doen segghen: Maer Eusebius, daer is meer aen vast, als sy van den Duyvel aenghenomen zijn (soo de Inquisiteurs van Atrecht segghen) kussen sy den Duyvel voor sijn achterste, die hem verscheyt in sulcken ghedaente als hy wil, het zy in eenen Bock ofte Hondt, oock wel in de ghe-

daente van een Aep, en somtijdts in de ghedaente van een Mensch; die hem daer doet aenbidden, ende sijn achterste kussen, ende die dat niet doen en wil, smijt hy soo gheweldigh met een Bullepees, datse verplettert zijn. Ende daerom of sy achterwaerts gaen wilden, sy en konnen niet; want sy mochten vreesen dat sy dat dachten, ick laet staen van doen. Ende als sy dan by hem Duyvel aenghenomen zijn, soo zijn sy gheoorloft in de vergaderinghe te komen, als Lidtmaten van dat gheselschap, daer sy vrolijck met malkanderen zijn, soo met eten ende drincken en wellustigh leven, soo van hoerderyen als boeleringhen met de boose geesten, en ander onbehoorlijcke en onnatuurlijcke dinghen.

Eusebius.

27. Onder decksel van Toovereyen te straffen, heeft dickwils de alderbooste Tooverye bedeckt gheweest, ghelijck noch sal blijcken dat tot Atrecht ende elders gheschiedt is. Het zijn onbeschaemde leughenen, dat de Duyvel sulcke ghedaente van Menschen ende Beesten kan aennemen als hy wil. Soo is het oock gheloghen, dat hy de ghene die hem niet ghehoorsamen en willen, met een Bullepees slaet datse verplettert zijn: want het strijdt teghen de Goddelijcke goedtheydt, dat de Duyvel met sulcke dadelijckheydt, de mensche soude dwinghen tot sulcken onbehoorlijckheydt. Want als den wille niet bedorven of gheneyght en is tot sondighen, soo en sondight den ghedwongenen niet, maer den ghenen die dwinght, ’t welck Godt den Duyvel niet en sal toelaten. Soo schandelijck is oock ghelogen de boeleringe met den Duyvel in hare byeenkomsten: de ghedachten zijn afkeerlijck. Ick geloof wel dat veel mannen ende vrouwen een onkuysch

lichaem draghen. Maer dat sy haer van sulcke ghedrochten souden laten ghebruycken, en ghebruycken sulcke monsters, is de menschelijckheydt contrarie, en gheen voorder antwoorde waerdigh, by reden, om dat het teghen de moghelijckheydt strijt, soo wel aen de een als aen d’ander zijde, en dat de eerbaerheydt niet toe en laet, te wederlegghen de vuyligheyt die dese vuyle gemoeders (aengestreken met de naem van geestelijckheydt) versiert hebben. Soo leugenachtigh is oock hare vergaderinghe, in sulcken ghedaente als sy segghen te gheschieden, soo in hare by-een-komsten, huysraet, kleedinghe, als anders, gelijck uyt ons ghespreck sal blijcken.

Tymon.

28. Eusebius, in u wederlegh van het verbondt maecken, meynt ghy dat dat genoegh is, dat ghy ontkent dat de Duyvelen sulcke gedaente van lichaemen konnen aen-nemen als sy willen, daer ick niet teghen segghen en wil, maer om een verbondt met de boose geesten te maecken, is ghenoegh een toeknicken, en oogh-wincken, ja een stilswijghend toe-stemmen, al is ’t dat daer gheen hant-tastingh noch woordt noch schrift en is: de toestemminghe des ghemoedts is genoegh om het verbondt te bevestighen.

Eusebius.

29. Ick antwoorde, dat de toe-stemmingh tusschen menschen en menschen genoegh is, maer hier is het gheschil, of tusschen menschen en Duyvelen (’t welck boose geesten zijn) een lichamelijk verbont ghemaeckt wordt, in sulcken ghedaente, als in aep, hont, ezel, of mensch, effen soo de duyvel wil, gelijck Bodijn en de Inquysiteurs tot Atrecht, met meer andere Mensche-moorders en Wijve-branders segghen. Het is bewesen, dat de Duyvel niet scheppen en kan, veel min kan hy in sulcken gedaente de ghe-

moeden der menschen, tot sulcke monstreuse ghedaente in onkuysche liefde dwinghen, en met slagen daer toe persuaderen, om hem in die vuyligheydt ghehoorsaem te zijn, ende hem dan in dat lichaem naer dat hy aenneemt, naer den lust die die beesten hebben, of mensch moeten dienen. Ick bekenne wel datter sommighe genegentheden in de menschen uyt een verdorven temperament zijn, en dat door die ontsteltheden op alle maniere wonderlijcke uytwerckinghen konnen veroorsaeckt worden, ende in onkuysche ghemoeden seltsame fantasien, waer door de sinnen verruckt werden, tot dinghen te sien, te hooren, ja te gevoelen die niet en zijn: gelijck ick selve in mans en vrous persoonen ervaren hebbe, in veelderley manieren van imaginatien en fantasien die sy met geenderley reden haer en lieten ontnemen: maer dat de oorsaeck de Duyvel in haer soude wercken, ’t welck ick ontkenne. Laet dat Bodijn, Leyman, en Guerlandus met sijns gelijcke Tooverrechters bewijsen. En daerom besluyte ick vastelijck dat al het hooren seggen van Bodijn, al de leughenen van Remingius, al de onwaerheden van Guerlandus, niet dan coppen van geimagineerde en rasende menschen en zijn, die in haer frenetijcke raserye andere segghen ghesien te hebben, en die weer op de pijnbanck doen segghen al wat sy (om haer boose aenslaghen uyt te voeren) begeerden.

Tymon.

30.Sal het niet waer zijn Eusebius, dat sulck lichamelijck verbondt met de boose geesten gemaeckt wort, soo sal men licht twijffelen dat hare Vergaderinghen en by-een-komsten, oock imaginatien van ontstelde hersenen, en volgens dien, gebreckige sinnen zijn.

Eusebius.

31. Ghelijck als het een is, soo is het ander, en

en dat het quaetste is, soo en zijn ’t niet dan een deel versieringhen, gepractiseert van boose menschen, te rechte Toovenaers genoemt, om dat sy veynsden het gene sy deden, dat sy dat uyt Gods-dienst deden, en was by haer niet anders dan om aen de vermogende Burgers goedt te geraken, gelijk tot Atrecht wel gebleecken is, en worden nu veel dingen vertelt om kinderen, suffende wijven, en redenloose mannen vervaert te maken, en by sommige voor onnutte tijdtkortingen op de bierbancken vertelt.

Tymon.

32. Eusebius, voor de tijdtkorting, hoort wat Bodijn dien geleerden man seyt in sijn 2. Boeck cap. 4. Daer was een man die naer sijn vrouw langhe ghewacht hadde, en haer ettelijcke uren des nachts verloor en uytbleef, derhalven sprack hy haer ernstelijcken aen, maer sy en wilde hem het rechte bescheydt niet doen, en socht hem met reden te ontlegghen: Want sy seyde sy moest gaen daer sy niemant senden en konde. Ten anderen seyde sy, sy gingh by haer gebuuren de kleeren wasschen. Maer de man niet gelovende haer woorden, dreyghde haer te verworgen, by aldien sy hem niet grondelijck de waerheydt en seyde, waer sy des nachts gheweest hadde. Doen sy sagh dat sy dat merckelijck gevaer niet ontgaen en konde, bekende sy hem waer sy des nachts henen gingh, ende sprack tot hem, wanneer ghy het versoecken wilt, soo kondt ghy wel komen daer ick gheweest hebbe. Ende met een reyckte sy de Bosse met Smeer-salve, ende besmeerden haer beyde daer mede, ende naer ettelijcke ghesproken woorden, voerde haer den Duyvel van Lochus, op het landt by Bordeaux: Doen de man daer quam, sagh hy ontelbaer veel Toovenaers en Tooveressen die hy niet en kende: oock schrickelijcke Duyvels in menschen ghedaente, die dicht by hem heen en we-

der ginghen; soo seyde hy met verwonderinghe, O mijn Godt! waer zijn wy hier? Soo ras en was de reden niet ghesproken, of al het gheselschap van Menschen en Duyvels verswonden en verdweenen uyt sijnen ooghen. Ende doen sagh hy dat hy gantsch naeckt en bloot daer stondt, ende dat hy daer niet blijven en konde, soo gingh hy den gantschen nacht tot ’s morghens in ’t velt, tot dat hy ettelijcke Boeren ghemoete, die hem seyden waer hy was, ende hebben hem den rechten wegh aengewesen. Als hy nu weder t’huys quam, gingh hy dadelijck naer den pijnlijcken Rechter, die liet dat wijf ghevanghen nemen, die bekendet van stick tot stick alle het ghene ick u hier vertelt hebbe.

Eusebius.

33. Wel Tymon, is dat u bewijs, en bewijs genoegh van dien geleerden man? Het en soude niet bewijs genoegh geweest hebben indien het sijn persoon geraeckt hadde, gelijck het die onnoosele vrouw geraeckt heeft. Wat blijckt hier anders uyt, dan een naerstige arbeytsame en nacht-werckende vrou, en een onvernoegende man (die met geen reden en is te vreden te stellen, tot dat sy seyde het ghene hy begheerde gheseydt te hebben: ’t welck soo hooghe liep (soo Bodijn selve seydt) dat hy haer dreyghde te verworgen, soo sy niet de waerheydt en seyde. Laet ons nu het gesegh van Bodijns waerheydt ondersoecken: Die is voor eerst, om het perijckel van haer leven te ontgaen, seyde sy teghen den boosaerdigen man (soo Bodijn beschrijft) waer sy des nachts gheweest hadde, seggende dat hy daer oock wel konde komen, ende met dien reyckende een Bos met Salve, daer sy haer en den man mede besmeerde, waer door sy uyt kracht van de aensmeering der Salve, te samen vloghen van Loches tot ontrent Bordeaux in ’t geselschap van veel menschen die hy niet en kende, die hy

voor Tovenaers taxeert, en in dat geselschap schrickelijcke Duyvels in menschen gedaente. Ick soude hem wel willen vragen, also hy haer in menschen gestalte sagh, hoe en waer door hy wist dat het Duyvels waren. Naer sijn eyghen segghen soo sagh hy menschen die by hem heen en weder ginghen, waer uyt weet hy dan dat het Duyvels zijn? Maer desen boosen mensche, die sijn vrouw dreyght te verworghen, naer sijn eyghen segghen, is soo Godtvruchtigh, dat hy seyt: O mijn Godt! waer zijn wy hier? En uyt kracht van dat woort (seyt hy) verswonden al de menschen die hy sagh die hy seyt ten deele duyvels geweest te zijn. Wie en siet niet dat dit leughen is? Want een man die sijn vrouw dreyght te verworghen, daer van en behoeven de Duyvels soo vervaert niet te zijn. Want hy en soude in die qualite haer niet seer ongelijck zijn, aengesien de duyvel een Moordenaer van aenbeginne is gheweest. Dat hy geen Duyvels en sagh is geloovelijck: Want hem Godt gheen Duyvel siende ooghen gheschapen en hadde, maer dat hy menschen siende, ooghen heeft ghehadt, dat heeft hy met Bodijn van Godes wegen gemeyn. Hoe leugenachtigh luydt dat, dat de menschen verswonden voor de woorden van sulck eenen wreeden dreyger aen sijn vrou. En dan of sijn oogen de hoedanigheydt die haer Godt gegeven heeft, verliesen, of dat de duyvelen of duyvel (want daer waren ontelbaer veel menschen) haer wech voerden. Ick en kan niet sien waerom dat de duyvelen soo vervaert souden zijn van eenen boosen mensche die haer soo naer ghelijck is, daer hy Petrus sochte te siften als tarwe, ende onsen Salighmaker temteerde. Ist gelooflijck dat hy desen boosen mensche ontsagh? Maer dat hy seydt dat de menschen verswonden. Menschen gelijck een yegelijck weet, en konnen haer selven niet onsienbaer maken: Maer desen

dreygher en leugenaer wil ons hier wijs maken, dat de duyvel al de menschen in een oogenblick wech gevoert heeft, en heeft hem daer alleen gelaten. Maer wie sal ons versekeren, dat de duyvel sulck een dienaer van Bodijns gheimagineerde Tooveressen is, enghesien hy soo hovaerdigh is dat hy Godt niet en wilde ghehoorsaem zijn, en heeft sijn waerde hoedanigheyt door onghehoorsaemheyt verloren. Maer dese Vrouwen-dreygher (soo Bodijn vertelt) de duyvels lieten hem daer naeckt leggen, en de boeren ontrent Bordeaux, die wesen hem den rechten wegh, die eyntlijck naer langhen tijdt, thuys quam: Doen gingck den boosen mensche, en beklaeghde sijn vrouw aen den Rechter die haer liet ghevanghen nemen. Het is wel te ghelooven dat den Rechter soo onwijs gheweest heeft als den Dreygher boos was, en derhalven sulcke middelen ghebruyckt heeft, dat sy voor haer selven en voor de duyvelen onmoghelijcke dinghen bekent heeft, door ghewelt van pijnigen en andere boose middelen, die de dwase en boose Rechters in die landen gebruycken; ’t welck op sijn plaetse sal ghedacht werden.

Tymon.

34. Ick dacht wel dat ghy het niet ghelooven en soudt, en op sulcke en dierghelijcke acten zijn haer sententien ghebouwt, ghelijck oock Bodijn aenteyckent van een vrouwe van Laton, de welcke by nacht op stondt, en licht ontstack, en nam een bos met salf daer sy haer mede smeerde, ende als sy eenighe woorden gheseydt hadde, daer voer sy henen voor duysent duyvelen. Eenen die met haer onrechtelijk huys hielt, als hy by haer gelegen hadde, ende dese rancken gesien hadde, stondt hy op en ontstack licht, en socht over al, maer en vondtse nerghens: dan onverhoets vondt hy de bos met salve. Hy wilde besoecken wat kracht de selve hadde, heeft sich ghe-

smeert, en op alle manieren aengestelt gelijck hy de vrou hadde sien doen: en in een omsien is hy gevoert van Lion in ’t Lant te Lotteringen by het geselschap der Toovenaers en Tooveressen: als dit hem een ongewoonte was, en derhalven Godt om hulpe aenriep, is dat geselschap ofte dat gespuys verzwonden, ende vondt sich naeckt daer alleen. En naer tijts gelegentheydt is hy weder tot Lion gekomen, en heeft de Vrou beklaeght, gelijck sy het bekent heeft, en Bodijn seyt, dat sy daerom oock is verbrant geworden.

Eusebius.

35. ’t Verwondert myTymon, dat Bodijn en alle Tooverrechters haer niet en schamen, van sulcke onredelijcke redenen voort te stellen. Indien wy op de persoonen letten, hier wordt een Hoer van een Boef beklaeght, niet in ’t stuck van haer hoerdom, ’t welck de Overheydt hadde behooren te straffen, maer om een saeck die met de nature der menschen noch met de eyghenschap der Duyvelen over een komt. Desen Hoereerder seydt, dat hy de Vrouw haer hadde sien smeeren met seker salf, en dat ghedaen zijnde, sy eenighe woorden sprack, ghelijck hy oock dede. Ick segge wat bewijs is daer in? want dien boef was mans ghenoegh om heymelijck of openbaer van Lion te verreysen, en naer eenigen tijt weder te komen, dat en konde geen bewijs zijn dat hy uyt oorsake van het aensmeeren in Lotteringen, gelijck oock deser aenklager, is tastelijck leugen. Want de salve hadde, naer het seggen van dese leugenaers, haer werck gedaen, want sy van Lion tot Lottringen gevlogen was, en hadde de salf t’huys gelaten, met wat kracht is sy ende al ’t gheselschap (behalven haer boelschap) in een oogenblick t’huys gekomen,

aengesien den aenklager soo wel gesmeert hadde als sy dede, en dat hy daer alleen moeste blijven. Gy sult licht seggen uyt kracht van de salf, of de woorden daer by gesproken. Ick antwoorde geen van beyden: of dien boef daer geweest heeft staet te bewijsen: naer sijn eygen seggen en hadde de salf sulken kracht niet om hem thuys te brengen, waer mee bewijst hy dat de vrouw daer geweest heeft, is sijn bewijs meer als seggen: sien wy op den persoon, dien is geen geloofwaerdig, om dat hy niet eerlijck onder de menschen en is, en hem voor Godt niet en ontsiet soo schandelijck te leven: en de Duyvelen en behoeven hem so niet te ontsien, want hy Godt so ongehoorsaem is als de duyvelen selve, en al ist dat hy Godt noemt, ten is niet te geloven, dat Godt hem ter liefde de duyvelen doet vluchten, noch de Duyvelen en behoeven hem so beroert niet te zijn, om dat sy eenen boosen mensche Godt hooren noemen, konde dat in die qualite yet helpen, den Apostel Petrus soude te vergeefs geschreven hebben, dat hy rontom ons gaet, als een grimmende Leeu, als men hem niet een woort sprekens, van Lotringen tot Lion konde jagen: tastelijcke leugenen, die geen verder antwoorde waerdig en zijn. En met sulcke grollen is Bodijns boeck vervult, die seydt dat de vrou daerom verbrant is, ’t is dan een grote dwaesheyt der Rechteren, sulck een boose conscientie geloof te geven in saecken van oordeel, daer het leven of de doodt aen hanght; wy sullen den verstandigen laten oordeelen. Tymon, hebt gy meer van u geleerde Autheuren, soo brengt u uyt haer geleertheydt voort de vastigheyt van u opinie, en sullen die aen de reden oordeelen.

Tymon.

36. Wel Eusebius, Bodijn in sijn Boeck Demonolatria daer hy handelt van de Henenvaert der Tooveressen, seydt dat sommighe soo prachtigh en hoovaerdigh in hare vergaderinghe komen, dat

sy eenen hemel over haer laten dragen, en silveren en koperen huysraet mede brenghen. En Bodijn seydt in ’t selve Boeck, dat een Metzelaer gaende by nacht door een bosch, eenigh gherucht van danssen hoorde, daer hy terstont op het gherucht na toeginck, ende komende ter plaetse, vondt hy daer diversche silvere drinck-vaten en beeckers, die hy op nam en voor de Overheydt bracht, die uyt die mercken, die daer opstonden, ghewaer wierden waer sy t’huys hoorden, die haer ontboden hebben, die hebben oock andere beklaeght: en uyt die oorsaeck isser veele ter doot gericht gheworden. Wat sult ghy hier teghen segghen Eusebius? dat is een saeck die blijckelijck is.

Eusebius.

37. Wat blijckt hier anders in, dan dat de Metzelaer een dief is geweest, en het goet gestolen hadde: en de mercken of teykens daer op vindende, het goet niet en konde verkoopen sonder achterhaelt te zijn in sijn dieverye: en daerom heeft hy versiert, dat hy het in een bosch by nacht ghevonden heeft. Ter oorsake om dat hy het singen en danssen hoorde, soo is hy op het gerucht daer naer toegegaen, komende ter plaetse (soo hy seydt) heeft hy het silverwerck gevonden: Willende segghen, dat het Tooveressen silverwerck is. Ten is niet waerschijnelijck, by reden, alsoo dit by nacht was, en in een bosch daer het ghemeynlijck donckerder is als op andere plaetsen. Hy moet wel scherpsiende ooghen by nacht gehadt hebben, dat hy in het bosch sulcke dinghen by nacht konde vinden. Ick gheloove oock wel dat hy die ghevonden heeft, maer eer dat het een ander verloren hadde. Dat Bodijn seydt, dat eenighe vrouwen op de mercken voor de Overheydt ontboden zijn, en dat sy andere beklapt hebben, en zijn daer over ter doodt verwesen ende gherecht geworden. Bodijn noemt geen plaetse dan alleen een bosch: Indien dit waer is dat op het

aenbrenghen van desen Metselaer, yemandt heeft moeten lijden, het is beklaghelijck: Hier in Hollant en laten de Overheydt haer soo niet bedriegen, noch met sulcke onredelijcke redenen te vreden stellen, Tymon, ghy most ander reden by brenghen, want hier in Hollant en soude men sulck een Metselaer niet gelooven; by reden, om dat sy al te samen voor eenen metselaer niet en behoeven te vluchten, en haer silverwerck achter laten, en daerom ghelijckt het niet soo wel als een leughen, of van een dief gepractiseert, om sijn dieverye te bedecken.

Tymon.

38. Het en sal my niet aen Autheuren gebreecken, Want om dit te bewaerheden, soo heeft Bodijn ghelesen by den ervaren Paulo Grillando, een Rechts-geleerde uyt Italien, die oock veel hondert Toovenaers en Tooveressen heeft helpen veroordeelen. Welcke Paulus schrijft, datter by Roomen eenen Boer was, die sagh dat sijn Vrouw haer gantsch naeckt uyt-trock, en dat sy haer salfde en streeck, en naer dat sy dat ghedaen hadde, en was sy in het huys niet meer te vinden. Daeghs daer aen greep hy haer by ’t lijf en sloegh haer met eenen Hant-vollighen stock soo langhe dat sy hem de waerheydt heeft bekent, en dat sy hem om vergiffenis en genade heeft ghebeden, die de man haer ghegeven heeft, doch met dat bescheydt, dat sy hem moste op de versamelinghen brenghen, daer sy van gheseydt hadde. Sy en wachte niet langhe, want den naast-komenden dagh beschickte sy, dat sy en haer man, even met de salf sich bestreecken, daer sy haer te vooren mede bestreecken hadde, ten was soo ras niet ghedaen seydt Bodijn, dat Grillandus schrijft, of sy voeren beyde met eenen Bock seer snellick tot de Dansspeelen der Tooveressen; maer sy hadde hem wel ernstigh ghewaerschouwt, dat hy hem wel wachten

soude van Godt te noemen, of ten ware met intentie om Godt te bespotten, of op die maniere te lasteren: en Bodijn seydt, dat sy daer in over een stemmen, want soo sy in de henevaert Godt noemden, de Duyvel soude haer laten vallen, ende dat waer om hals en beenen te breecken. Eusebius, hier uyt is te mercken, dat de Duyvel haer soo snel henen voert als een Pijl uyt een Boogh vlieghen kan: Als sy nu met haer man tot de Versamelinghe der Tooveressen quam, soo hier sijn Wijf hem een weynigh ter zijden staen, dat hy de verborghentheydt oversien konde: Daer sach hy dat sijn Wijf de eerste eerbiedingh den Duyvel dede, die seer eerlijck als een Vorst bekleet was, ende tot sijn dienst een groote menighte volcks hadde van Mannen ende Vrouwen, die hem alle Eedt ende belofte deden. Ende naer dat een yeghelijck aen den Duyvel behoorlijcke eer en reverentie gedaen hadde, soo gingh dat Dans-spel aen, ende dansten in een Ringh, met de rugghe naer malkanderen, ende keerden hare aenghesichten uyt den Ring, (Bodijn meynt) om dat sy malkanderen te minder souden leeren kennen, om by aldien sy van de Overheydt ghevanghen ende inghehaelt wierden, malkander niet en souden beklappen. Als het nu ghenoegh ghedanst was, soo wierdt de Tafel ghedeckt, ende den voorghemelden Boer, wierdt van sijn Wijf by den Groot-Meester den Duyvel ghebracht, om hem eere te doen: Hier door is hy met andere ter Tafel gheseten, ende siende dat den kost te weynigh ghezouten was, noch gheen zout over Tafel en was, riep ende schreeuwde soo langhe tot dat men hem zout bracht, doen hy nu het zout ghekreghen hadde, seyde hy, Godt zy ghelooft dat my ten lesten zout ghebracht is, soo ras en was dat woordt niet gheseydt (Godt zy ghelooft) soo is alles ver-

swonden, de Tafelen, de Spijse, de Menschen, de Duyvelen, en het Zout; alsoo dat den Boer daer naeckt bleef sitten of staen soo’t hem beliefde, ende leedt daer groote koude, noch en wiste niet in wat hoeck der Werelt dat hy was. Des morghens quamen hem eenighe Herders in ’t ghemoedt, die vraeghde hy in wat landt dat hy was, die seyden tot hem hy was in het Graefschap Benevent, ’t welck des Paus schoonste Heerschappye is, onder eenen grooten Noteboom, ontrent hondert mijlene van Roomen; daer moeste den armen Stumpert (seght Bodijn) Broodt en kleederen bidden: ende naer dat hy acht dagen ghereyst hadde, soo quam hy gantsch naeckt mager en verarmt t’huys, en beklaegde terstondt sijn wijf; de welcke ghevanghen wierdt, die veel andere beklapte, die al levendigh verbrandt wierden. En den voor-ghemelden Grillandus, vertelt oock een ander geschiedenis, in ’t jaer 1535. ghebeurt in ’t Hertoghdom van Spoleten, van een oude Tooveresse, dat sy een Dochterken van dertien jaren mede nam op hare Tooverfeesten: Als nu dat Dochterken het seltsaem gheselschap sagh, was sy seer verwondert, ende voer met woorden uyt en seyde op sijn Italiaans, Godt behoede ons, wat is dit? Soo ras en was dat woordt niet uyt, terstont verswonden al de Duyvelen, ende dat goede Dochterken (seydt Bodijn) vondt haer alleen; die quam by eenen Bouwman, die verteldet den gantschen handel, die dede soo wel by haer ende schickte haer weder naer huys; de selve heeft haer vervoerster beklaeght, en is deselve als een Tooveres levendigh verbrant geworden. En Bodijn vertelt, dat den President Saliwert, en oock Daventon, Presidenten tot Pointiers, met noch andere Rechters, daer toe beroepen geweest zijn, en hebben drie Toovenaers en een Tooveres verwesen levendigh verbrandt te worden,

naer dien sy bekent hadden dat sy veel menschen en vee ghedoodt hadden, door middel des Duyvels, die haer dat Vergif en seecker Poederken ghegeven hadde, het welcke sy onder den Drempel der Stallen en Huys-deuren begraven hadden: Ende dat sy drye-mael ’s jaers tot hare Dans-feesten quamen, gemeynelijck by de plaetsen daer kruyssen stonden, ’t welck het teycken was, waer mede sy malkander beschreven hadden: Bekenden oock als sy by malkanderen waren, dat de Duyvel onder haer quam, in de gedaente van eenen Bock, ende hadde met haer als een mensch gesproken, en vrolijck zijnde, dansten rontom hem, met een brandende kaers in de hant, en hebben den Duyvel in de gedaente (zijnde een Bock) voor sijn achterste ghekust, en dat ghedaen zijnde, heeft den Bock sich selven in een vyer verbrandt: Doen namen de Toovenaers en Tooveressen van de Asschen, en hebben daer mede haer vyanden Koeyen, en Kalvers, Schapen, en Paerden, of al dat sy aenquamen, ghedoodt; daer mede sy dese luyden in uytteeringh brachten en quijnende maeckten ende ghedoodt hebben. Ende in die vergaderingh riep de Duyvel met schrickelijcker stemme: Wreeckt U Lieden ! En als dit alles volbracht is, soo werdt een yeghelijck ghebracht door den Duyvel daer hy van daen is ghekomen.

Eusebius.

39. Wel Tymon, hebt ghy meer getuyghenissen van sulcke natuure, vertelt voort ick sal met lijdtsaemheydt en neerstigheydt aen-hooren.

Tymon.

40. Ick hebbe ghelesen by Bodijn, dat Adriaen de Fer, Luytenant tot Lion, aen Bodijn een Extract heeft toeghesonden, welck inhoudt is, dat seecker Tooveres bekent heeft, dat sy door kracht van ette-

lijcke woorden (die Bodijn niet noemen en wil) by Longni op eenen Meulen, met eenen Besem ende Kleer-borstel in de handt zijn wech ghevloghen. En in het selve extract werdt oock vertelt, de eer die sy den Duyvel deden, en hem in menschelijcke gestalte (maer seer grouwelijck om aen te sien) aenghebeden hebben, en met de Besemen in de lucht houdende, her om ghedanst hebben, naer met den Duyvel vermenght hebben, en dat ghedaen zijnde, van hem vergift begeert hebben, om het vee te dooden: Ende naer acht daghen weder te samen komende, welcke t’ samenkomste drie uren gheduurt heeft, en naer dien tijdt zijn in snelligheydt naer huys gekeert. En Eusebius, en laet u dat niet vreemt duncken, dat de Duyvel groote dominatie over haer heeft, want Bodijn seydt, dat de Tooveressen wel moeten onderdanigh zijn, en dat op sijn Duyvels, want als sy niet quaet ghenoegh en doen, soo worden sy van den Duyvel wel ysselijck geslagen. En den Heer Bovijn, Amptman, tot Chateau Roux, vertelt aen Bodijn, dat hy een Tooveres heeft laten verbranden die van haer Dochter beklaeght is, dat haer Moeder haer tot de versamelinghen der Tooveressen ghevoert hadde, ende heeft haer Dochter den Duyvel tot onderrechtinghe overghegheven, en onder ander schelmeryen (seght Bodijn) heeft sy oock bekent, dat sy om den Bock hadde ghedanst: Ende lest eer sy van malkander scheyden, aen den Duyvel in Bocks ghestalte, voor yeder rekeningh ghedaen, wat sy sint de leste versamelingh al quaedts aen-gherecht hadden, en waer toe sy des Bocks Vergif poeder gebesicht hadden: En in dat gheselschap seght de een dat hy een kindt gedoodt heeft, een ander dat hy een Paert vergeven heeft, de derde dat hy eenen vruchtbaren Boom verdorven heeft: En in dit selve ghe-

selschap (seght Bodijn) was een Tooveres, die sint de leste versamelingh niet veel quaedts ghedaen en hadde, de selve wierdt van den Duyvel onder haer voet-solen geslagen, waer door sy van de andere, die daer om stonden, bespot, en uytghelacht werdt, ende Bodijn heeft een sententie gelesen van een Tooveres, die bekende dat sy nimmermeer rust en hadde, wanneer sy niet alle daghen wat quaets en dede, al was ’t maer dat sy eenighen huysraet brack: ’t geschiede op eenen dagh, dat haer vrouw, daer sy diende, sach dat sy met opset eenen aerden Pot of Schotel brack, doen bekende sy openbaerlijck de waerheydt, en seyde, dat sy gheen rust en hadde, ten ware dat sy yemandt doode, of eengh ander quaedt dede: Soo wiert sy aen het leven gestraft, seght Bodijn. Als dese Huysraet-schentster haer oordeel gesproken wiert, en wilde daer van niet appelleren, maer seyde, sy wilde liever sterven, dan meer van den Duyvel gequelt zijn, alsoo hy haer gheen rust en liet.

En den ervaren Guirlandus in Tooversaken, seyt ook in sijne boecken: Want sy niet en verschijnen op de vergaderingen en geen welgefondeerde oorsaek en hebben, so werden sy van den Duyvel des nachts so geplaecht, dat sy noch slapen noch rusten en konnen.

En den Hoogh-gheleerden Pater Paulus Leyman, in sijn Boeck Contra sagas, vertelt uyt Nicolaus Remingius, in sijn Demonolatria cap. 13. hoe dat Anna Bonno met veel ghetuyghen overvallen was, en met de Pijnbanck gedreyght, hare Tooverstucken bekent, en by den Rechter, die haer de woorden voor sprack, de Satan in eeuwigheydt af-gheseydt heeft. Doen hadde den Duyvel een weynigh daer naer, als hy haer in den Kercker alleen hadde, uyttermaten ghegeeselt, dat sy meynde den selven dagh daer van te sterven, maer den Cypier hoorende watter gaens was, belette des Duyvels tyrannye, ende tot

teycken der waerheydt, soo was haer rugghe vol striemen als sy voor den Rechter quam.

En meer diergelijcke exempelen, vertelt den selven Remingius, dat de Tooveressen moeten lijden, van de boose geesten in de ghevanghenis; dat sy met grooten vlijt ghebeden hebben datmen haer welverdiende straffe soude gheven, ende niet langher laten leven, op dat sy van des Duyvels dienst ontslagen, haer zielen bevryen, ende door Christus verdiensten hare saligheydt ontfanghen mochten. En in de sentenien van de ge-executeerde tot Atrecht vindt men, dat, als yemandt in verbondt ghetreden was met den Duyvel, ende hy wilde achterwaerts gaen, of liet het hem berouwen, soo wierdt hy soo geweldigh van den Duyvel gheslagen met een Bullepees, dat sijn lichaem verplettert was. En tot Atrecht, in de sententie van Jan Taquet, die hadde elf mael geweest in de Toover-feesten, daer hy den Duyvel eerde, en sijn ziel gegeven hadde, maer alsoo hy wilde achterwaerts gaen, en liet het hem berouwen, soo sloegh hem de Duyvel met een Bullepees. Eusebius, ghy meught dencken hoe hem dat bequam.

En Bodijn vertelt in sijn Demonomania, dat de Tooveres tot Valerigh bekent heeft, en door Confrontasion teghen een ander bevonden, hoe sy by malkander komen met lijflijcker welvaert alleen op eenen stock, ongesmeert, en van verzweering Gods, van aenroepingh des Duyvels, van danssen, en gasteryen, en kussen des Sathans, in de ghedaente eens Bocks aen sijn achterste. Maer Eusebius, ghy moet weten (ghelijck Bodijn schrijft) dat de Duyvel niet altijdt en verschijnt in de ghedaente van een beest, maer somtijds in de ghedaente van een mensch, swart ende schrickelijck om aen te sien: En dat ghy dat soudt ontkennen Eusebius, siet daer Paulus Guirlandus, in sijn Boeck van de wercken

der Tooveressen. Item eenen Silvester Prior in sijn Tractaet van de Tooveressen en Duyvelen. Ende Jacobus Sprengerius, in malo maleficarum, die getuygen ’t eenstemmigh met malkanderen.

En wilt gy daer aen twijffelen, den Grieckschen Autheur Philostrato, melt dat Appolonius Thianus, welcke ettelijcke Heydensche Philosophen voor een heyligh Man ghehouden hebben, in weynigh uren uyt Moorenlant (van daer den Nylus begint) tot Romen gevoert is: Welcke wegh naer de rechte Linie gerekent is ontrent 2500 mijlen: En den selven is oock van Romen tot Corinthen, en van Smirna tot Ephesien gevoert gheworden.

Ende in ’t jaer 1271, is eenen Priester van Halverstadt Johannes Teutonicus ghenaemt, die in sijn tijdt voor eenen grooten Toovenaer beruchtight is gheweest, die heeft in eenen nacht drie Missen ghesonghen eene tot Halverstadt, de andere tot Ments, en de derde tot Colen. Wel Eusebius, wilt ghy het niet ghelooven, hoe kondt ghy dan de Euangelische Historie ghelooven, als ghy twijffelt of de Duyvel de Tooveressen wech voert, nademael in ’t Euangely staet, dat de Sathan, onsen Heer ende Salighmaecker Jesum Christum, uyt de Woestijne op de Tinnen des Tempels, ende daer naer op eenen seer hooghen Bergh ghevoert heeft.

En oock den Apostel Philippus, in de wercken der Apostelen, is die niet met Lijf en Ziel, op den wegh tot den Kamerlingh, uyt Moorenlandt ghedraghen?

En ten tijden des Keysers Sigismundus, (dat een voortreffelijck Prins was) is eenen Doctor Ulrick de Meulenaer gheweest, die heeft met Statelijcke Argumenten bewesen, dat het mogelijck is, dat de Duyvel de Toovenaers en Tooveressen tot haren believen met Lijf en Ziele wech voert. Uyt alle welc-

ke exempelen die weynighe ick hier voort-gebracht hebbe, om te bewijsen de eenstemmigheydt van hare belijdenissen, waer uyt gevolght zijn hare executien. En ick moet u noch eene verhalen van den Spaenschen History-schrijver, Anthony Turkemeda, die schrijft dat een Toovenaer sijnen vriendt ende goede bekende, overredent heeft, dat hy de geluckighste mensche soude wesen, want hy hem gelooven wilde, en met hem op de Toover-feesten gaen, ten lesten heeft hy hem daer toe overgegeven, den naest-komenden nacht met hem de reyse te aenvaerden: Doen nam hem den Toovenaer by der handt, en dadelijk werden sy beyde in de lucht opgeheven, en seer verre in een gheselschap wech ghevoert, daer veel mannen en vrouwen vergadert waren, ende in ’t midden stont eenen Throon, en daer eenen grooten Bock op, welcke een yeder gingh kussen, aen de plaets, en la parte ma susia que tenia, de ghene die Spaens verstaen konnen (seght Bodijn) die weten wel aen wat eynde dat dat is: als desen gheselle dese onghewoone reverentie sach, seyde hy teghen den Toovenaer, ick en kan dit niet langher verdraghen, en wierdt Godt in Spaensche tale aen te roepen; Waer uyt ontstont eenen ongestuymen Draeywint, ende onweder, ende verdween alles wat hy daer gesien hadde, ende vandt hem daer alleen, ende most wel drie jaer reysen, eer hy t’huys quam, en soo veel (op dat ick het niet al te langh en make) tot bewijs van de Tooverye, soo van ouden tijden als nu in dese eeuwe, die ghy en uwes ghelijcke niet gelooven en wilt.

Eusebius.

41. Dat heeft sijn reden, om datter noch waerheyt, noch waerschijnlijckheydt in en is: en ick mach seggen met leugenen begonnen en met leugenen geeyndigt. Is ’t daerom waerachtigh, om dat het den

Inquisiteur Guirlandus beschrijft, ende dat hy veel hondert menschen, door sijn beleydt om het leven gebracht heeft. De Geestelijckheydt is oorsaeck van dese nieuwe Tooverye, de welcke in de gantsche heylighe Schriftuure niet bekent en is, en hoewel in de heylige Schriftuure Tooverye ghenoegh bekent is, soo en is dees Tooverye daer Agricola, Paulus Leyman, Guirlandus, Remingius, Jacobus Sprenger, Cumanus, en andere van schrijven, noch in ’t geheel noch in ’t deel niet bekent, maer door lanckheydt des tijts gepractiseert, gevoedt door lichtgeloovigheydt, van het gemeyne en simpel volck, door de Geestelijckheyt verleydt zijnde, en versterckt door Landt-loopers ende boose menschen: ghelijck desen Boer booslijck waer-ghenomen heeft, versierende dat sijn vrouw haer met seecker Salf heeft bestreecken, ’t welck hy oock seyde ghedaen te hebben, en uyt kracht van de Salf, vloogh met sijn vrouw, acht daghen reysens verre, soo hy seydt, van sijn vrouw onderwesen zijnde, dat hy Godt niet en soude noemen: want dit woordt (versieren de Inquisiteurs) en kan de Duyvel niet verdragen: Hoewel Bodijn op andere plaetsen seydt, dat seeckere Priester die voor een Toovenaer beruchtight is, van Halverstadt tot Ceulen, en van Ceulen tot Ments in eenen nacht gedragen is, om in die verscheyden plaetsen Misse te singhen. Zijn dat gheen tastelijcke leughenen? hoe lieght dit tegen malkanderen? want op eenighe plaetsen seggen sy, als de Duyvel met de Tooveressen henen vliegt, by aldien sy God noemden, hy soude haer laten vallen, en als het haer dienen kan, soo voert de Duyvel de Priester om het officie der Misse van d’een stadt in d’ander uyt te voeren.

Guirlandus seyt, dat sy beyde met eenen Bock voeren: Het en is niet wel gestoffeert of van Guirlandus of den Boer, dat eenen Boer, en een Boerinne,

op eenen Bock rijden, met de selfde kosten hadden sy door haer leugenachtige tonghe daer een Paert of konnen maecken: Desen Boer komende in de vergaderinghe gingh, soo hy seydt, door onderrechtinghe van sijn Vrouw een weynigh ter zijden staen, daer sagh hy den Duyvel als een Vorst ghekleedt, die een groote menighte volcks tot sijn dienst hadde, van mannen en vrouwen: Wil hy ons wijs maken dat de Duyvels als Vorsten gekleet zijn; en wat soude eenen Bock een Princen kleet passen? maer dese leughenaers zijn wel kort van memory, want desen Boer staet en loert en gaept al watter in ’t gheselschap om gaet, ende desen Duyvel is soo bot, dat hy niet en weet waer sijn bespieders zijn, daer dese leughenaers op sommighe plaetsen segghen, dat hy de vreese ende de hoedanigheydt des ghemoedts kent.

Maer siet, hier wordt den Boer door sijn Wijf, by den Duyvel ghebrocht, om den Duyvel eere te doen, en hier door is hy als andere gasten aen de Tafel gheraeckt.

Ten was gheen wonder dat Guirlandus eenen Bock van den Duyvel maeckte, om dat hy eenen, die in sijn orden van Tooveressen niet en was, mede aen sijn Tafel sette, is hier niet de een leughen teghen de ander gheloghen? Nu desen Boer is aen de Tafel geset, seydt Guirlandus, die als een Boer begint de pijpe te stellen, de spijse is hem te weynigh ghezouten, en de Duyvels (seght Bodijn) en meugen gheen zout verdragen, daer begint den Boer te roepen en te schreeuwen, dat hy zout wil hebben: Hier zwichten de hovaerdige en machtige Duyvels, naer het seggen van dese leugenaers voor eenen Boer, en hem wert zout gebracht. Wat dunckt u Tymon, hoe luyt dit een tegen het ander? De Inquisiteurs van Atrecht, Bodijn, en veel andere seggen, als daer ye-

mandt is, die haer niet ghehoorsaem en is, noch zijn en wil, soo gaet ‘er de Duyvel met een Bullepees op te smijten, dat haer lichaem verplettert is, en hier wordt de Duyvel van eenen Boer geregeert dat hy hem zout moet brenghen.

Tymon.

42. Het luydt wonderlijck, ick en weet niet wat ick sal seggen, het was misschien dat hy in haer orden niet en was aenghenomen.

Eusebius.

43. Dees wetende Duyvels, wisten die niet wat den Boer voor eenen quidam was, de duyvel brengt zout, den Boer al grauwende, seydt Godt zy gelooft, dat ick zout gekregen hebbe; en naer de versieringhe van Guilandus (by Bodijn bevestight) een oorsaecke dat al het spel bedorven was, want seydt hy, sy verswonden alle, soo ras als sy dat woordt hoorden: De Tafelen, de Spijse, de Duyvelen, en het zout, en daer wort versiert dat hy daer naeckt bleef sitten, en niet en wiste in wat hoeck der werelt dat hy was. Hoe menigh Godtvruchtigh mensche isser die de boose geesten soo van haer niet jagen en konnen? en desen boose mensche, die sijn wijf met eenen Handt-vollighen stock slaet, tot dat sy seydt ’t ghene hy begeerde gheseydt te hebben; te weten sulcke dinghen, die de boose, of dwase Inquisiteurs segghen, dat de Tooveressen doen: een oorsaeck waer door haer boosheydt, en in sommige hare dwalinge gevoedt wordt, en in den Boer een middel om hem van sijn Vrouw te scheyden; blijckt daer in, dat hy haer voor den Rechter gingh beklaghen, die licht niet wijser en was, als den Boer boos was.

Tymon.

44. Wel wat behoefde sy te bekennen, dat het waer was, het ghene den Boer haren man seyde.

Eusebius.

45. In die landen, zijn de luyden, soo van de Geestelijckheydt onderwesen, als yemandt in ’t gherucht valt, dat hy Toovenaer of Tooveres is, dat wordt lichtelick ghelooft. Ja daer zijnder die vast ghestelt hebben, als yemandt in ’t gheruchte valt dat sy Tooveres is, soo ghebeurt het selden of sy is eene. En met sulcke dwase meyninghe gheraken sy dickwils op de Pijnbanck, hoewel sy ten laetsten op sommighe plaetsen de proeve op het water ghebruyckt hebben, een rechte middel om veel ontschuldige tot de Pijnbanck te verwijsen. Wat meynt ghy Tymon, in wat een ellendighe ghestalte dat dese vrouw was als haer man haer sulcke dinghen aenseyde? en haer met eenen stock soo langhe sloegh, tot dat sy seyde, het ghene hy geseydt wilde hebben? Veel licht met practijcke, om op die maniere van sijn vrouw ontslaghen te worden.

Tymon.

46. Dat waer een groote boosheydt.

Eusebius.

47. Ja het gewisselijck, daer zijn wijser en deugdelijcker ghevallen als dien Boer was. Heeft niet David Urias doen dootslaen, om met schijndeught Berseba te verkrijghen? Daer en is oock niet aen te twijffelen, of dese vrouw heeft eerst door gestadighe stock-slaghen, haren boosen mans wille moeten doen. Wat en heeft een dwase overheydt niet konnen doen met haer ondiscrete beuls, en onredelijcke Pijnbancken: Welcke torturen, in sommighe lichamen sulcken werckinghen heeft, dat sy haer doen segghen al wat sy begeeren geseydt te hebben: waer toe oock seer geholpen heeft haer dwase meyninghe, dat sy op die maniere, het Rijck des Duyvels wilden afbreuck doen, ’t welck op sijn plaetse sal te passe komen, als van de Pijnbanck sal gehandelt worden.

Tymon.

48. Ick mercke wel dat den Boer een heel ondiscreet man is gheweest, ende dat de Rechters al te licht ghelooft hebben, het ghene den Boer seyde. Maer Bodijn vertelt van een Dochter van derthien jaren, wie sal sulcke jonckheydt sulcke leugenen toe vertrouwen?

Eusebius.

49. Het is al van de selfde nature, en ten is niet te ghelooven dat de Duyvelen de oude wijven soo subject souden willen zijn, en het en zijn niet anders dan copyen van leughenen by yemandt versiert, om oude vrouwen verdacht te maecken. Is het niet een sotheydt te ghelooven, dat oude vrouwen, die door den ouderdom versleten en van tijdts weghen kreupel en lam zijn, in een ooghenblick over Bergh ende Dal vlieghen, en met een woordt spreeckens de Duyvelen al haer kracht doen verliesen? Ten zijn niet dan leughenen van het dochterken versiert, om reden, dat de Duyvelen door haer aenghenomen hovaerdye, indien sy sulk een proye hadden soo licht daer niet af scheyden en souden, en niet om het segghen van het Dochterken haer wellust laten varen.

Indien dese historie waerachtigh was, ’t souden wel murrewe en vervaerde duyvelen sijn, daer sy in voortijden niet wijcken en wilden dan door vasten ende bidden: Derhalven besluyte ick, dat het goede dochterken (soo Bodijn haer noemt) dat sy door haren leughenachtighen geest, de oude vrouwe valschelijck beticht heeft, by een deel sonder reden-gheloovende menschen, die door hare fantasyen, ende sotte inbeeldinghe, de oude Vrouwe mishandelt hebben.

Dierghelijcke Historie is oock tot Haerlem, in Hollandt gheschiedt, van een Dochter van ontrent

sesthien jaren, die gebeden was om het huys van een Distelateur te bewaren, welcke Distelateur met haer Meester te gast ghebeden was, op seeckere plaetse, my wel bekent, als sy nu het huys alleen hadde, proefde sy van de Gedisteleerde wateren, soo van de een en andere partye, soo verre dat sy de hooghte kreegh, den Brandewijn haer in ’t hooft loopende, begonden haer beenen zwack te worden, onderwijlen den Distelateur t’huys komende, ging sy naer huys; nu in de lucht komende, begonden de Gedisteleerde wateren haer krachten te toonen, en t’huys zijnde, vraeghde haer Vrouw wat haer lette, sy met een verminckte tonghe, antwoorde, dat seeckere Vrouw, die sy wel wiste dat by haer Meester in ’t gheruchte en achterduncken was, een Tooveres te wesen, dat de selfde haer op haren rugghe hadde gheslaghen, den Meester en sijn Vrouw seer daer over beroert zijnde, ontbieden haren vrient, (by my seer wel bekent) sy vertellen hem met groote instantie en verbaestheydt, hoe het met haer Engeltjen (soo was haer naem) ghestelt was: De stoffe die sy ingenomen hadde, en haer leden hoe langer hoe meer haer kracht toonende, begonde men in overlegh te nemen, om dit Engeltje van het oude wijf te doen zegenen, daer den ghenen die sy in desen noot gehaelt hadden hem tegensette, seggende dattet onbehoorlijk was, datmen de oude vrouwe daer mede in haer naem en faem soude te kort doen: En by aldien het waer was, dat de Dochter soo van haer aengeraeckt was, was eer haer malle imaginatie, als het aenraken van de Vrouw te wijten: In dit overleg met malkander zijnde, begint den Brandewijn haer het hert en de mage om te roeren, sy aen’t braken komende wort uyt te werpen sulke stoffe, dat niet alleen haer ooghen wel sagen wat Toverye dat haer meyt hinderde, maer haer neuse was een leven-

dighe ghetuyge wat de oorsaeck van haer Tooverye was: waer door sy by haer selven beschaemt zijnde; waren wel blijde dat de Tooverye ontdeckt was, het welck licht tot groot nadeel van de Meyt, of tot nadeel van de Meester soude afgheloopen hebben, ende hier mede hadde dees Tooverye een eynde.

Wat onderscheydt isser Tymon, in beyde dese actien, dat by boose menschen niet en is uyt te voeren, by menschen die sonder reden en overlegh ghelooven al wat sy hooren? gelijck Bodijn geweest is, die al in-genomen heeft, wat hem in die materie voor quam?

Tymon.

50. Ick en ben soo onverstandigh niet, of ick sie wel dat in eenighe boose practijcke onder gheloopen heeft, en in andere lichtgheloovigheydt sonder reden.

Eusebius.

51. Hoe gantsch onredelijck is ‘t, dat de Presidenten Saliwert, en Daventon, en andere Rechters van Pointiers vertellen; dat sy drie Toovenaers en een Tooveres verwesen hebben, levendigh verbrandt te worden, ter oorsaecke dat sy bekent hebben, dat sy seecker Poederken van den Duyvel ontfangen hadden, ’t welck sy onder den Drempel en Stallen der Huys-deuren hadden begraven, waer door sy veel menschen en vee haden ghedoodt. Ick en wil niet voorstaen of beschermen eenighe die met vergift om gaen, of menschen of beesten beschadighen, dat zy verre van my, en verfoeye sulck doen grootelijcks, en sta derhalven toe, dat de Overheydt sulcke niet en behoort te laten leven, als een soorte der Toovenaers in de heylighe Schrifture ghemelt: Hier is hare consessie, dat sy van den Duyvel vergift ontfanghen hebben, en hebben dat onder den Drempel der Stallen begraven. Is ’t waerachtigh, dat de

Duyvel haer in de ghedaente van eenen Bock verschenen is, gelijck sy segghen, met wat Bocks hoedanigheydt heeft hy ghesproken? aengesien Bodijn, noch gheen mensche, de Bocken oyt en heeft hooren spreecken, want Godt heeft in den beginne alle dieren gheschapen, den mensche alleen heeft hy de sprake ghegheven: Is ’t ghelooflijck dat de boose geesten haer selven een Bocks lichaem scheppen? ende soodanig een lichaem, dat in Bocks gestalte spreken kan? Wie dit voorkomende sal dat ghelooven, ten ware erghens eenen rasenden mensche, die sijn verstandt verloren heeft: Ende dit soude den persoon zijn, die haer het vergif heeft ghegeven; laet den boosten Apotheecker komen die wil, laet hem al de menghelinghen toe maecken die hy kan, de vuylste ende krachtighste diemen (om te verderven) soude konnen noemen, wat soude dat yemandt schaden, als hy die eenen voet onder de aerde graeft? Indien dit waerachtigh is, den Apotheecker soude self een doodt man zijn, als hy sijn werck ghemaeckt hadde, wat soude het vergif schade doen als het yemandt by hem droegh? en ick mocht vraghen, hoe sal ’t onder den Drempel gheraecken, als het sulcken kracht van hem gheeft, als het onder den Drempel begraven leydt? wie weet hoe veel menschen en beesten dat het soude dooden eer het begraven is? Ick en sie geen reden hoe het eenen voet onder de aerde soude konnen geraecken, en wie het daer soude willen delven? besluyte derhalven dat het leugenen of raseryen zijn, van kranckhoofdighe of boose menschen, niet waerdigh dat men die ghelooft. Bodijn schijnt selve hier aen te twijffelen, (want seydt hy) hoewel dat de Tooveressen veel met Padden omgaen, ’t welck wel vergiftighe dieren zijn, maer als sy gepulferiseert zijn, soo is haer Pulver gantsch krachteloos, veel minder kan het de doodt van menschen en beesten

veroorsaken, al waer ’t schoon datmen het met bloote voeten en handen aenroerde: maer de Duyvel beeldet de menschen in? (seydt Bodijn) Ick antwoorde, dat het niet waer en is: Het kan wel zijn dat erghens eenigh licht-gheloovigh mensche, dat hem inbeeldt, daer en behoeven gheen Duyvelen toe, dat konnen landtloopers, Scheucken, en dierghelijcke Vaghebonden wel doen: En al waer ’t dat erghens een oudt wijf haer dat liet wijs maken, soo en souden de ghedolven specien sulcken kracht niet verkrijgen, maer wel eer verliesen; want Bodijn seydt selve, datmen die wel op-gegraven heeft, ende verrot gevonden. ’t Gebeurt wel, dat onder het vee, door al te groote drooghte ofte vochtigheydt, Godt belieft de beesten sieckten toe te senden, en alsulcke sieckten, die sy schijnen van malkander te krijghen, dat dan dese dwase of boose Inquisiteurs, dat eenighe oude wijven te laste legghen, is of te onverstandigh of te booslijck ghedaen.

Tymon.

52. Dat de ghepulferiseerde Padden sulcken kracht niet en hebben, dat is te gelooven: Maer door tusschen-komende dinghen beelden haer dese Toovenaers in, dat sy veel vermogen en heymelijcke krachten aen haer hebben. Want tot Soissons was eenen Pastoor, die hem aen sijn vyanden wreecken wilde, den selven gingh by een Tooveres om raet, die beval hem een padde te doopen, die hy in het Doopsel een naem gaf, en dat gedaen zijnde, gaf door raet van de vrou, de Padde een geconsacreerde Hostie in, welcke den voorschreven Pastoor bekende ghedaen te hebben: Ende sulcke actien meer, seydt Bodijn (die hy om reden niet melden en wil) om welcke actien, den Pastoor sijn geest in roock en vlam heeft moeten boeten.

Eusebius.

53. Ick houde dat tot Soissons, van wijser Schapen en Gansen is ghegheten, als daer Rechters zijn geweest. Wie en siet niet dat den Pastoor is kranckhoofdigh gheworden, ende dat sijn raseryen zijn, naer dat de man is, want sijn imaginatien zijn van Doopen en Consacreren, ghelijck eenen rasenden Timmerman van Huyse-breecken raest, ende sal licht bekennen dat hy dat en dat huys afgebroken heeft, hoewel men het voor sijn ooghen siet staen: Ende soo onredelijck en onwaerachtigh is ‘t, dat den Pastoor seydt, dat hy niet en is te ghelooven, dat het in sulcke wijse gheschiedt is ghelijck als hy seydt: En ghenomen het waer gheschiedt, ghelijck hy seyde, wat macht en uytwerckingh soude dat konnen te weghe brenghen om hem over sijn vyanden te wreecken: Het sotte volck, heeft eenen sotten Pastoor ghehadt, en hebben aen desen ellendighen mensche, oock haer sotternye in ’t werck ghestelt: Dese Toovergecken zijn oock onder malkander niet eenigh, want Lambertus Daneus, wil dat de gepulferiseerde Padden, in die qualite groote kracht hebben, ’t welck Bodijn hem niet toe geven en wil, want seydt hy, indien het vergif soo krachtigh is, soo soude de Tooveres daer eerst van sterven, als sy het in haren dieghsack droegh.

Tymon.

54. Maer wat valt hier toe te segghen Eusebius, soo siet men oock dat het vee, als het over den drempel der stallen gaet, daer onder de Toovenaers haer pulver doodts-beenen en Slanghen begraven hebben, met hoopen wech sterven: En ick houdet met Bodijn, dat niet de Slanghen, noch het poer van gepulferiseerde Padden, noch de doodts-beenen, de oorsaeck van haer doot is, maer de Satan, die door

bidden van de Tooveres, en toelatingh Godts verrecht wordt.

Eusebius.

55. Tymon, hoe zijt ghy bedroghen? En het is in u en Bodijn een groote dwalinghe, dat ghy den Duyvel, en erghens een oudt wijf wilt op legghen, ’t gene alleen Godt toe komt, geoorsaeckt door onse sonden, tot straffe en beteeringe van onse misdaden, gelijck het H. Boeck ghenoegh te kennen geeft; seggende, Deuterno. 28. vers 19. vermaledijdt sal zijn de vrucht van uw Ossen, en Schapen, vermaledijt als ghy uyt gaet, de Heere sal over u senden ongheval, onraet, ende ongheluck. Siet ghy wel Tymon, waer het ons van daen komt? ende niet ghelijck ghy en Bodijn meynt.

Tymon.

56. Nochtans heeftmen sulcke dinghen van onder de Stal-deuren wech gehaelt, en daer na is de plaghe op-ghehouden.

Eusebius.

57. Tymon, dat is rechte Tooverye, want een deel Landtloopers die ten naesten by weten watter in de Dorpen omgaet, en door den ghemeynen man gewaer worden, wie dat in ’t gheruchte van Bodijns Tooverye is, begraven dan sulcke lompe dinghen, en stroyen onder het volck datter in ’t dorp Tooveressen zijn, want hier en daer worden dan sulcke dinghen ghevonden, die sy het domme volck wijs maken dat Tooveryen zijn, ende dan gaet Jan Sulleman henen, en klaeght aen de Overheydt dat sijn beesten betoovert zijn, daer hem de plage van Godt komt: Niet uyt wraecke van de Tooveresse soo sy het noemen, maer tot beeteringhe van sijn quaet leven, gelijck de heylighe Schrifture op veel plaetsen te kennen geeft.

Tymon.

58. Ick moet dat toestaen, dat het ghedolven vergif, al waer het oock van de Duyvel ghebrouwen, gheen kracht en heeft om yemandt te beschadigen.

Eusebius.

59. Dat is waer Tymon, veel minder sulcke dinghen, die in haer selven sonder krachten zijn, ghelijck als zijn doode beenen, ghedolven Slanghen, want die en sullen niet bijten; noch stof van Padden, veel minder de imaginatien van een oudt wijf, die en konnen niet beseeren, al waer ’t dat hare imaginatien, en haer rasende, en woedende dul maeckten.

Tymon.

60. Ick hebbe nochtans de gene wel ghekent, die door schichtigh aenraken van een oude vrouwe, (die de naem hadde van een Tooveres) terstont in onmacht viel, welcke ellende haer wel een half jaer soo nu en dan volghde.

Eusebius.

61. Dat en quam niet door de imaginatie die de vrouw hadde van haer aenraken, maer door de imaginatie en vreese die de Dochter hadde, die aengheraeckt wierdt, welcke imaginatie en vreese daghelijcks ghevoedt wierdt van de luyden daer sy diende, welcke sottenklap sy gheloofde, meynende dat het waer was, en van haer aengeraeckt zijnde, kreegh door vreese en verschricktheydt de vallende sieckte op het lijf.

Tymon.

62. Wel Eusebius, mach men dat gelooven?

Eusebius.

63. Ja Tymon, dat mach men wel ghelooven, en dat heeft groote kracht in jonghe Dochters, ende vervaerde kinderen, die haer imagineren dat eenighe vrouwen sulcke krachten van aenrakinghe heb-

ben, sonderlinghe als sy de wille hebben, om yemandt te betooveren.

Tymon.

64. Dat en kan niet waer zijn, want dat is een Goddelijcke kracht, met aenraken te genesen, of met aenraken te schaden, of met vloecken te schaden, of met zegenen te heelen, naer dat haer de wille drijft. Ende soo souden de Vrouwen wel Mirakel-doensters zijn.

Eusebius.

65. Wy gheraecken van ons propoost: Ten besluyte van de leugenen die Bodijn vertelt, dat het lichaem dat de Duyvel enghenomen hadde, in een vyer verbrandt heeft; ick antwoorde, het ghene dat yemandt aenneemt, als wordende een persoon, met de levende hoedanigheydt, die geest is, is een Goddelijcke mogentheydt, verre boven het vermoghen der boose geesten: En by aldien dit kracht hadde in de Duyvelen, wie sal hem verseeckeren, of hy menschen, of beesten of duyvelen siet. Maer ey lieve! wat volght hier, dat de ghene die in de vergaderinge waren, met een brandende Kaersse, den Duyvel zijnde in Bocks ghestalte, voor sijn achterste ghekust hebben? Ick antwoorde, indien den blinden Toovenaer, die te Parijs ghehangen is, in het gheselschap gheweest is, ten quam soo qualijck niet dat hy blindt was; want om eenen Bock voor sijn achterste te kussen, die Duyvel is, kat konde hy soo wel blindelingh als siende doen. Ick en mach teghen dese redenstrijdighe leughenen niet meer antwoorden. Overleght by u selven Tymon, ’t zijn niet van raseryen en sotten klap: en met sulcke ydelheden, zijn de onverstandighe, of boose Geestelijckheyt doende, waer door ons soo veel verdriets en in sommige herten-leet komt.

Tymon.

66. Eusebius, ten volght niet altijdt, dat de Duyvel haer in Bocken ghestalte verschijnt, want hy neemt somtijdts de ghedaente van een mensch aen, maer mismaeckt, ghelijck Adriaen de Fer, Luytenant tot Lion, aen Bodijn een extract gesonden heeft, daer in hy seydt, dat de Duyvel verschenen is in ’t geselschap der Tooveressen, als een mensche, doch in een mismaeckt lichaem.

Eusebius.

67. Tymon, dit zijn al van de selfde raseryen, dese Duyvelen, wil Bodijn segghen, zijn seer onkuysche hoedanigheden, en in haer wesen seer machtigh, alsoo dat sy haer selven sulcke lichamen maken, als sy willen, en om haer selven daer in te voldoen, soo nemen sy veeltijdts de ghedaente van Bocken aen, om dat de Bocken geyle en onkuysche dieren zijn (seght Bodijn) maer hier maken sy haer selven lichamen van menschen, doch schrickelijck om aen te sien. Wat ghevalligheydt is hier in om sijn partye te dienen? Indien het waerachtigh is gelijck als het niet en is, ’t is eer te ghelooven dat sy haer selven souden in ghedaente van behaghelijcke menschen maecken. Ick besluyte, dat de leughen niet wel gestoffeert en is, en is in die Inquysiteurs een loutere boosheydt, of in de vrouwen ontstelde herssenen, door inwendigh ghebreck, gheoorsaeckt door verdorven toevallen, ’t welck wonderlijcke fantasyen en vreemde imaginatien werckt, waer uyt ontstaet sotten klap, die uyt sulcke lichamen komende, niet en is te achten.

Tymon.

68. Eusebius, meynt ghy dat Godt toelaet de Duyvel te doen dat hy wil, dat is, dat hy hem selven kan scheppen behagelijcke ghedaente, om de men-

schen te verleyden tot sijne vuyligheydt, naer de genegentheydt der lichamen die hy aenneemt.

Eusebius.

69. Tymon, ten is niet gelooflijck ten aensien van Godt, die hem gheen macht gheven en sal, om sulcke acten uyt te voeren; by reden, om dat hy geen bekoorder is tot quade dinghen, noch ten aensien der Duyvelen, dat gheene scheppers en zijn van lichamen, noch voor haer selven, noch voor andere. Maer Tymon, dat ghy seght dat de Duyvel groot ghewelt over haer heeft, want de Tooveressen seyt Bodijn, moeten wel onderdanigh zijn, op pene van ysselijck gheslaghen te worden: Dat is de een leughen op de andere gehoopt, wie sal Godt toe vertrouwen, dat hy dese arme vrouwen soo sal laten mishandelen tot een quaedt eynde, ghy snorckt altijdt van Godts toelatinghe in de Duyvelen, indien de Duyvelen dese arme vrouwen soo slaet, door Godts toelatinge, want sonder Godts toelatingh seggen alle Inquisiteurs, en vermagh de Duyvel niet, maer de Duyvel slaet de vrouwen door Godts toelatingh, om haer te dwingen tot quaedt-doen; Ergo, Godt laet toe, dat de vrouwen door de Duyvelen gheslaghen worden, op dat sy souden quaedt doen, ’t welck puur valsch is, want al de straffen of plaghen die Godt over de menschen laet komen, is altijdt tot haerder beteringe, gelijck het oock naer sijn goedtheydt en rechtvaerdigheydt niet anders wesen en kan, en daerom besluyte ick, dat het in sommige Inquisiteurs boosheydt gheweest is, niet beter als Tooverye, en in sommighe onverstant; en in sommighe, soo Mannen als Vrouwen ydelheydt van sinnen.

Tymon.

70. Ick kan wel verstaen dat daer dwalinghe in is, en dat het naer de goedtheydt ende rechtvaerdig-

heydt Godts niet zijn en kan, ick en hebbe de saeckt soo diep niet naer gedacht; indien de Duyvel soo met de menschen omgingh, wie soude konnen staende blijven, sonderlinge, als de Duyvel de toelatingh Godts gevoelde in quaedt-doen, ’t welck ick niet en kan noch en behoorde te ghelooven.

Eusebius.

71. Dat is waer Tymon, maer hoe beklaghelijck en onverstandigh is ‘t, dat den Heer Bovijn, Amptman tot Chasteau Roux aen Bodijn vertelt, dat hy een oude vrouw (aenghestreecken met de naem van Tooveres) heeft laten verbranden die bekent heeft, dat sy voor den Duyvel om rekeninghe te gheven van haer quaedt-doen, heeft moeten biechten, en dat in ’t selve gheselschap een Tooveres was, die niet veel quaets ghedaen en hadde, en uyt die oorsaeck, wierdt sy van den Duyvel onder haer voetsoolen gheslaghen, waer door sy van de andere bespot ende uytgelacht wierdt: wat dunckt u Tymon, van sulcke leughenen, is ’t te ghelooven, dat Godt toelaten soude aen de Duyvelen de arme vrouwen soo te mishandelen? dat hy aen de gevoelighste partyen, haer soo soude fexeren om haer te dwinghen tot quaet-doen? maer laet ons naer de reden en het Christelijck gheloof af-meten, de Duyvelen dwinghen de vrouwen tot quadt-doen, wat souden de Duyvelen hier mede uytrechten, dan toonen dat sy boos zijn, en van weghen hare boosheydt by Godt strafbaer; wat souden die Duyvelen hier mede ghewonnen hebben, anders dan haer straffe vermeerdert. Ick besluyte, dat het is een leugen van Bovijn versiert, of met practijcke en pijnighen af-ghedwonghen.

Tymon.

72. Ick en kan, als ick alle omstanden sie en bedencke, niet ghelooven dat het Godt toelaten soude,

noch ick en kan niet ghelooven dat hem Godt die macht geeft, dat hy andere of hem selven eenigh lichaem geven of scheppen kan, om op die maniere quaedt te doen, (of andere met slaghen dwingen tot quaedt doen) maer hier ben ick in verwondert, hoe ende waerom dat sy sulcke dinghen bekent hebben, die soo onredelijck, onnatuurlijck, ende onmoghelijck zijn.

Eusebius.

73. De oorsaken van hare bekentenissen sal op andere tijdt verhandelt worden, om dat wy het niet al door malkander mengen en souden. Hier volgt nu een oprechte kranckhoofdighe, en die uyt de beschrijvinge van Bodijn een dienstmaeght is gheweest, die haer veroordeelingh heeft ontfangen als Tooveres, haer bekentenisse was, dat sy nergens gheen rust en hadde ten waer dat sy met opset alle dage wat quaets dede, en om dese fantasye uyt te voeren, en rust te krijgen, soo brack sy alle dagen eenigen Huysraet aen sticken, haer vrouw daer over verstoort zijnde, wilde weten waerom sy dat dede, sy gaf doen tot antwoorde, dat sy gheen rust en hadde, of hebben en soude, ten ware dat sy yemandt doode, of om het leven brachte: Hier maeckt Bodijn oock een Tooveres af, en seydt dat haer oordeel ghevelt wierdt, aen het leven ghestraft te worden, het welck door haer, indien sy wijs gheweest hadde, te beklaghen is gheweest, want haer geraden zijnde te appelleren, gaf voor antwoorde, dat sy liever wilde sterven, dan alle daghen van den Duyvel soo ghequelt zijn. Tymon, dit en moet u gheen wonder gheven in sulcke gebreckige verstanden, want de bangigheden, waer uyt volghen de ontsteltheden des gemoedts (oorsaecken van het verdorven verstant) gaen dickwils verder tot verdorven sinnen: Dat is, dat sy door inwendigh ghebreck hooren en sien, dat

andere niet en horen noch en sien, noch niet gesien en kan werden, en door dese bangigheydt en vreese (hoewel ydel) soecken sy (’t welck Godt ghelieve te verhoeden) haren troost tot den strick, het welcke dickwils van verstandige beklaeght wordt, wat zijn dese dwase Rechters, anders dan Beuls en martyriseerders van sulcke onnoosele menschen, menschen, daer een yegelijck mede-lijden mede behoort te hebben; ghy citeert Guirlandus, Inquisiteurs in Italien (Moordenaer van veel onnosele Vrouwen) dat hy seydt, als de Tooveressen niet en verschijnen op de vergaderinghen, ende gheen wel gefondeerde oorsaecken en hebben, soo werden sy van den Duyvel soo yselijck gheslaghen, dat sy niet slapen noch rusten en konnen. Indien dit waer is, dat eenighe vrouwen hem dat bekent, ende gheklaeght hebben, dat komt uyt gebreckigh verstandt en verdorven sinnen.

Tymon.

74. Ghy seght dat Eusebius, soudt ghy exempel konnen toonen van sulcks, of dierghelijcke?

Eusebius.

75. Ja Tymon, het is my selven ervaren, dat eenen Willem Buys, anders Willem in de Pluym ghenaemt: die, ten tijden als hy om de ontsteltheyt sijner sinnen in vaster hoede gestelt was, ick hem gingh besoecken, een man van ongemeyne groote, daer by seer sterck van lichaem, en glorieux op sijne sterckte, die hy, by-sinnigh zijnde, met een ydele glorie uytvoerde: In sijn voornemen was hy soo practicabel, soo dat men soude geseydt hebben, al het gene hy dede, dat hy dat dede met een scherpsinnig verstant, waer door veel menschen seyden (die hem in sijn gebreck niet en kenden) dat hy den Duyvel in hadde, vermidts hem gene ghemeyne noch publijcke sloten houden en konden: En naer den gemeynen loop ook

onder stercke menschen onmoghelijcke dinghen uytvoerde, dies was de Magistraet, ende die de hoede over hem bevolen was, ghenootsaeckt hem beter te bewaren, want hy alle sloten en kelders opbrack: dies sy hem ten lesten met eenen yseren bandt vast maeckten, met een yseren keten, van seer groote dickte, op sijn rugghe vast ghekloncken, en wel geladen aen sijn handen met dertig pont yser of meer; soo sat hy hier tot Haerlem in ’t Werckhuys, want hy in ’t Dolhuys uytgebroken was, die hem niet houden en konden: Hy hadde sulcke korselighe sinnen, dat hy de minste teghenspraeck niet en konde lijden sonder hem als een brullenden Leeuw te verstooren: In dese gheleghentheydt was my toeghelaten, soo nu en dan, hem te komen besoecken: Op sekeren tijdt, hem in dese ellende aenspreeckende, gaf ick hem de schoonste woorden die ick gheleert hadde, en bedanckte hem dat my de eer gheschiedt was dat ick hem mochte komen besoecken: Ick hielt my seer verwondert, dat sy hem soo uyttermaten verseeckert hadden, hy gaf tot antwoorde, dat sy hem groot ongelijck deden, en dat hy om gheen goedt ter Werelt daer en wilde blijven, klaghende dat sy hem ghewelt aen deden; ick seyde, dat ick het wel sagh, ende ick hoopte dat men hem in de winter beter tractement doen soude, beloofde hem daerom te soliciteren, vraghende vorder wat de oorsaeck was, (alsoo hy seyde) dat hy om gheen goedt ter Werelt daer en wilde blijven? Waer op hy antwoorde, dat hy daer in een plaetse was, daer de Duyvelen in diversche ghedaente by hem quamen: Ick in alle hoecken omsiende, seyde dat ick dat niet ghelooven en konde; waer op hy hem alsoo verstoorde, dat, indien hy ’t vermoghen gehadt hadde, hem hielt ghelijck of hy my wilde in stucken trecken. Die furie terstont over zijnde, vraeghde hem,

waerom hy dat seyde, om dat sy (antwoorde hy) in de ghedaente van sulcken man, (die hy my noemde) hem quamen besoecken, en daer voor hem verschenen met een oog soo groot als een tinnen Tafelbort. Ick badt hem, dat hy dat teghen niemant segghen en soude, want hy dien vromen en eerlijcken man (’t welck een der gequalificeerste burghers van de stadt was) daer mede injurieerde. Segghende voorder, dat ick niet geeren hebben en soude, dat hy seyde, dat de Duyvel met mijn ghedaente speelde, en dat het hem missen konde, vermidts hy seyde dat de Duyvel sijn een ooghe soo groot was: Hy by sijn meyninghe blijvende, vraeghde hem, wat de Duyvel seyde? Hy gaf voor antwoorde, dat de Duyvel gheseydt hadde, soo ghy op dat sekreet gaet, ick sal u dadelijck den hals af snijden. Ick seyde dat hy dat niet en behoefde te achten, de Duyvel en hadde dat hert niet dat hy dat dede; dat is waer, antwoorde hy, want ten spijte gingh ick wel veertigh mael op het Sekreet, ende soo hadde Willem Buys, al den nacht den Duyvel te spijte ghewrocht: Ick seyde dat hy den Duyvel wel ter deghe beschaemt ghemaeckt hadde: Dat is waer, antwoorde hy, want hy droop deur, en seyde dat hy den Duyvel sint dien tijdt niet meer ghesien en hadde. En ghelijck hy in sijn ghesicht verdorven was, soo was hy in sijn ghehoor ontstelt: Want sijn ghehoor was hem dickwils oock een oorsaeck van vreese, klaeghde dickwils, dat hy hoorde, dat andere niet en hoorden, en hier door was sijn verstant ontstelt, sijn memori was hem soo vast, dat al het ghene daermen hem naer vraeghde, daer hy kennisse af ghehadt hadde, was of ’t voor hem geschreven hadde geweest: Hy was so gantsch sonder schaemte en eere aen hem selven, en soo ras als men ghewaer wierdt, dat hy des weghen van oordeel en reden was, het was een ghewis

teycken dat sijn rasende sieckte overgingh, die hem ontstont uyt inwendigh ghebreck, het zy dat het uyt verderflijckheydt die in ’t bloedt was, of uyt gebreckelijckheydt van eenighe inwendighe edel partye, en niet soo Bodijn waent, dat het de menschen van den Duyvel komt, gedreven door oude wijven, die Bodijn Tooveressen noemt, of door de Tooveressen gedreven zijnde van den Duyvel: ’t welck in hem een groote dwalinge is.

Tymon.

76. Ick ben verschrickt als ick aen dien man gedencke, hy lach in ’t Dulhuys en brack in de kortste nachten daer uyt, komende in de stadt, vont, om dat het so vroeg was, alle deuren toe, by hem selven imagineerde, dat hy den slaenden Enghel was, die in Egipten alle eerst-geboren versloegh; en liep heele straten op en neer, met eenen onghemeynen grooten stock, en sloegh alle glasen uyt.

Eusebius.

77. Indien Bodijn, of de Boeren van Verberigh daer geweest hadden, die Johanne van Herwelen beklaeght hadden, sy souden gemeynt hebben, dat het gene hy dede, door den Duyvel dede, maer dat en is ’t niet; want also sy kranckhoofdig zijn, soo en zwichten sy haer selven niet, en voeren met eenen dommen yver uyt, het gene sy voor hebben, al souden sy wercken dat haer de benen breecken: En daer door komt het, dat sulcke luyden, als sy niet wel bewaert en worden, of doodt vallen, of verdrincken, of op andere maniere haer selven te kort doen: Maer uyt dan de onverstandighe oordeelen, dat de Duyvel haer aen haer eynde gheholpen heeft.

Tymon.

78. Ick gheloof wel dat het soo is, en bevinde het nu anders, als ick het in mijn jonckheydt ghemeynt hadde.

Eusebius.

79. Tymon, overdenckt hoe qualijck datter sulck volck aen zijn, die sulcke Rechters hebben: En daer uyt komt het dat sy niet en willen appelleren, al is ’t dat sy het vonnis des doodts over haer hooren uytspreecken, want uyt de vreese en angsten die sy hebben, willen sy liever sterven dan leven.

Tymon.

80. Wel meynt ghy dat het oock ydelheydt van sinnen is dat Anna Banno bekent heeft?

Eusebius.

81. Ja ick Tymon, in haer persoon ydelheydt van sinnen, ende in den Cipier boosheydt, die dat uytgewrocht heeft, tegen die onnosele: dat Pater Leyman citeert uyt Remingius in sijn Demonolatria, doen Anna Banno met veel ghetuygen overvallen, en beswaert was, en met de Pijnbanck gedreygt wierdt, heeft sy hare Tooverstucken bekent: En naer de bekentenisse van de daedt berou toonende, heeft sy door den rechter (die haer de woorden voorsprack) den Duyvel in eeuwigheydt versaeckt: Uyt welcke oorsaeck de Sathan by haer gekomen is, seght Remingius (den Inquisiteur) en heeft haer uyttermaten ghegeesselt, dat sy den selven dagh daer van meynde te sterven: Maer den Cipier dat belettende, toonde sy de Rechters de stramen op haren rugghe.

Tymon.

82. Wel Eusebius, wat valt hier toe te segghen: Siet daer de teycken van de waerheydt.

Eusebius.

83. Siet daer Tymon, de teycken van de leughen, en blijckt soo klaer als den dagh, dat het een Schellemstuck is van den Cipier gedaen: Wat sullen dees boeven ons willen wijs maken, dat de duyvel in sijn boose genegentheyt van den Cipier kan gestuyt worden: Het is tegen alle reden in de heylige Schrifture

uytghedruckt, dat Godt den mensche soo sal laten tracteren van den Duyvel, die den Duyvel versaecken. Godt die soo minnelijck is, soo lief-hebbende tot het menschelijck gheslachte, die in ’t heylige Boeck heeft doen inschrijven, al waer ’t dat een moeder haer kint verliete, soo en sal ick u niet verlaten: Die tot behoudinghe van het menschelijcke gheslachte sijnen eenighen Soon niet ghespaert en heeft, maer heeft hem voor ons in de doot overgegeven: Sal dien, die sulcken liefde tot het menchelijck gheslacht heeft, een arme vrouw, die met soo veel ghetuygen overvallen was, en soo met de Pijnbanck ghedreyght is, soo van de Duyvel laten tracteren? Hoe leughenachtigh is dat, is in de Cypier meer macht als in Godt, die over-al-teghenwoordigh is?

Tymon.

84. Maer de stramen zijn oogh-getuyghen op haren rugghe.

Eusebius.

85. Maer de stramen en segghen niet, dat het de Duyvel ghedaen heeft: ’t is ghelooflijcker, dat het de Cypier selver ghedaen heeft, en de onnoosele wijs ghemaeckt heeft dat het van de Duyvel ghedaen is: Sulcke boosheydt is van boose Inquisiteurs, ende hare dienaers meer geschiedt, ’t welck op sijn plaets sal te passe komen.

Tymon.

86. Dat waer een gruwelijcke boosheydt, onnosele menschen soo te mishandelen.

Eusebius.

87. Maer Leyman moet wel kort van memory zijn, want dese History vertelt hebbende folio 76, heeft vergeten, dat hy te vooren folio 33. gheseydt hadde, van Rechters die de Tooveressen gheen geloof gheven en wilden, ten was dat sy het saghen.

ende Leyman seydt, dat den beroemden Schrijbent Cumanus, in sijne schriften nagelaten heeft, geschiedt zijnde in Italien, in de vlecke Mendrisio, in voortijden voor 50 jaren, seydt hy, procedeerde Bartholomeus van Homat, Inquisiteur, en Doctor Laurens van Concorret, en Johannes Fossat, een Notaris, teghen de Tooveressen, maer sy wilden door de daet ervaren, en weten, of het waer was, dat de Tooveressen bekenden datse lijflijck met den Duyvel tot de Tooverdanssen quamen. Soo zijn sy gegaen op eenen Donderdagh avondt (welcke tijdt haer de Tooveres bekent hadde) daer zijnde, saghen sy in der nacht dat daer veel luyden te samen quamen, waer onder waren seer groote Heeren, welcke daer saten, ende by haer was eenen Duyvel in Bocks gestalte, ende siet, terstont zijn uyt den hoop der vergaderinghe, uyt bevel des Duyvels, eenighe tot haer geloopen, en hebben haer met stocken uyttermaten gheslaghen, ende ghesmeten, dat den Officiael, den Amptman, en de Notaris, in vijftien daghen ghestorven zijn.

En dit vertelt Leyman, om de Rechters te beweghen tot het gheloof der vergaderinghe der Tooveressen.

Dit was wel eenen stouten Duyvel, en gehoorsame gasten: De H. Schrifture seydt, dat Godt niemandt en laet bekooren boven sijn vermoghen, en Cumanus of Leyman, segghen dat uyt ghebiedt des Duyvels, dese persoonen soo gheslaghen zijn, dat sy alle drie in vijftien daghen ghestorven zijn. Tymon, wilt ghy het ghelooven dat het waer is, dat dese drie haer leven hebben moeten laten, om het ondersoeck der waerheydt, in een saeck daer wel informaty van behoefde: Ick verseeckere u, ghy sult u van dees leughenaers bedrogen vinden, of dat ick beter segge, boose practijcken, om de Rechters ver-

vaert te maken: Salmen Godt toevertrouwen, dat als de Rechters willen informatien nemen, dat hy de Duyvelen sal toelaten sulcke Rechters doodt te slaen; hoe accordeert dit met het ghene als eenen seydt, Godt zy ghelooft dat ick eens zout ghekregen hebbe, terstont al de Duyvels met den Huysraet, en het geheele gheselschap wech vliegen? Dese Duyvelen mosten wel stoute gasten gheweest zijn, by de Duyvelen die Bodijn meldt, daer den stouten Boer in de vergaderinghe quam, en stelde daer die pijpe tot dat sy hem zout brachten: Cumanus Duyvelen sittender anders op te kijcken. Boose leughenen, versiert om Boeren, Kinderen, ende oude Wijven vervaert te maken. Sluyten derhalven dat de personele verbonden met de Duyvelen, leughen zijn, dat haer Handtschriften versieringhen zijn, ende de beginselen ontstaen zijn uyt kranckhoofdighe menschen, die gheen gheloove waerdigh en zijn, hoe sterck dat sy het affirmeren, of bevestighen: Hoe gantsch strijdigh is dit teghen malkanderen, want Leyman, in ’t selve Boeck seydt, dat de Duyvel de Tooveressen onghevoelijck maeckt, oock alsoo dat men een naelde gantsch diep in haer lichaem kan steecken sonder de minste teyckenen van weedom te geven: Ick antwoorde, dat het lichaem, ’t welck wy draghen, dat wy van Godt door de natuure ontfanghen hebben, dat de Duyvel daer gheen ander hoedanigheden in geven en kan, als God in de nature gegeven heeft. Maer hier staet op te letten, dat de duyvel de vrouwen in de Kercker geesselt; wat soude dat beduyden als de vrouwen onghevoelijck zijn, meynt Leyman, dat hy ons sal wijs maecken dat de Duyvel de menschelijcke lichamen kan disponeren naer sijne leugenen. Ick bidde u, Tymon, en laet u niet bedriegen van dese onredelijcke leugenaers hoe sterck dat sy affirmeren, of bevestigen. Bodijn heeft

hier en daer veel extracten ghesien, de vonnissen zijn hem toegesonden, hy heeft hoorē vertellen, het schiet hem in den sin, wat hy die en die heeft hooren seggen, en het loopt al daer op uyt, sy hebben eenen Bock voor sijn achterste gekust, dat een Duyvel was, en die redenloose dinghen vertellen veel sotte menschen malkanderen. En Guirlandus hevet in sijne boecken naergelaten, en Silvestor Prior in sijn Tractaet van de Tooveressen, en Duyvelen, en Jacobus Sprenger, die ghetuygen ’t al te samen. Ick antwoorde, al het ghene sy brenghen tot bewijs van hare moordadige opinie, en zijn niet dan verouderde leughenen van Heydenen, op onwijse en boose Christenen overghevlogen, en datter altijt sulcke menschen geweest zijn, die sulcke grillen gesustineert hebben, dat is bewesen, ende bewijst de daghelijcksche ervarentheydt valscheydt te zijn, soo ten aensien van het Christelijcke gheloove, als de rechte reden, die onder de menschen plaetse behoort te hebben. Maer hier op is te letten, dat een deel naer de Weerelt gheleerde menschen, die met practijcke teghen onnoosele (meest Boeren en Boerinnen) ende onder die de slechtste ende de onverstandighste gheprocedeert wordt, van waer het over gaet dickwils naer de Rijcke, wiens goederen dan veeltijdts verbeurt zijn, en dat soo verre dat sy het beschaemt laten steken, komende daer uyt, dat de rijcke haer naer den stijl van procederen ende macht beter konnen verantwoorden, ende haer valscheydt aen den dagh brenghen. Wat de History van Antony Turckemeda belanght, het zy dat hy ’t door lichtgeloovigheydt heeft, van hooren seggen, immers hy seyt, dat sy met haer beydt seer verre gevlogen zijn, te weten den Tovenaer en sijnen vrient, so verre dat sy drie jaer moesten reysen eer hy t’huys quam, mach men niet twijfelen, die 3 jaerreysens van Hispanien woont, of hy

Spaens soude konnen spreecken: Altijdt dit gaet vast, waer hy t’huys was, hy kende het achterste van de Bocken wel. Ghy meynt dat ick al u citatien moet ghelooven, of dat ick niet en kan het Euangelio ghelooven. Wel Tymon, wilt ghy seggen dat onsen Salighmaecker een verbondt met den Duyvel gemaeckt heeft, ghelijck als ghy uyt Bodijn en andere leughenaers en fabel-dichters geciteert hebt? dat waer te Godtlasterlijck gheloghen. Onsen Salighmaecker is door den gheest in de Woestijne gheleydt, te weten, sijn eyghen gheest, die hem vrywilligh leyde tot een sober leven, ons allen tot een exempelaer, Hoe wy alle deughdelijcke wercken sullen beginnen met opmercken, om ter eere Godts, ende onsen naesten tot stichtinghe: Maer desen bekoorder siet hem aen als een ander mensche, hy siet onsen Salighmaker met een buytenghemeyne heyligheyt met een exempelare devotie, en uyt die opmerckinghe, werdt hy ghewaer dat hy veertigh daghen ghevast hebbende, heeft gehongert; uyt desen hongher, heeft hy oorsaeck ghesocht hem te temteren en tot overdaet te brenghen, een genegentheydt waer door veel menschen vallen. Den bekoorder hier ghestut zijnde, voert hem tot in de heylighe stadt. Hier is nu de questie, de maniere hoe hy gevoert is, diversche gheleerde en aendachtige mannen hebben willen haer ghevoelen daer van segghen, doch alsoo sy daer in niet en accorderen, soo laet ick het by de text blijven, ende gheloove het om dat de heylighe Schriftuure seydt, daer zijn meer mirakulen aengeteyckent, die naer ’t menschelijck begrijp, niet met het menschelijck verstant begrepen worden. Dat Bodijn en de Tooverrechters daer mede willen bewijsen, de vervoeringhe van de ghene die sy Toovenaers noemen, is een dwalinghe of een leughen, en volghens dien niet aennemelijck. Ten is niet on-

waerschijnelijck, dat Godt hem in dese extraordinare daet, extraordinare macht heeft gegeven, soo ten aensien van sijn wesen, als ten aensien over den persoon onses Salighmaeckers: en ghelijck dat is van sijn macht, soo kan ’t zijn van sijn gedaente; wat ghemeynchap heeft dit, met de bekentenissen van de onnosele, die Bodijn ende Leyman Tooveressen noemen, welcke bekentenissen hier en daer met de Pijnbancken uytghetrocken zijn.

Tymon.

88. Het is te ghelooven Eusebius, dat de Sathan een lichaem gehadt heeft, daer hy onsen Salighmaker mede heeft konnen vatten.

Eusebius.

89. Laet het soo zijn Tymon, volght daer uyt dat de Duyvel hem selven dat lichaem gemaeckt heeft? Sal niet veel eer volghen, dat Godt die ons ten exempel dat wilde uytvoeren door den Duyvel, den Duyvel in die daet een lichaem gegeven heeft, en soodanigh een lichaem, die een menschelijck lichaem konde vatten, alsoo hy Godt almachtigh is, ’t welck de Duyvel niet en is? En dat is meer geschiedt, soo in de Engelen die Abraham herbergde, en den vromen Loth waerschoude voor den ondergangh der Sodomijten. Dat Bodijn seydt, dat Philippus met lijf en ziel tot den Moorman is gedragen: Ick antwoorde, den text en vermagh dat niet, maer wel dat een Engel tot hem seyde gaet henen zuydwaerts, ende hy opstaende gingh henen, ende den Moorman in het Christelijck gheloove onderwesen hebbende, werde van Philippus ghedoopt, en dat gheschiedt zijnde, heeft den Gheest des Heeren hem wech ghenomen. Wat ghemeynschap heeft dit met Bodijns Tooveressen, het verschilt in de daet, in de onmoghelijckheydt der persoonen, ende in de onmacht der Duyvelen.

Tymon.

90. Maer Eusebius, al is ’t dat de Tooveressen met den Duyvel niet persoonelijk en contracteren, soo kan ’t wel zijn dat sy met het gemoedt den Duyvel byvallen, en hem alsoo onderdanigh zijn, ende uytvoeren het gene hy wil gedaen hebben.

Eusebius.

91. Godt betert Tymon, sulck volck isser soo veel in de Werelt, en die en zijn daerom gheen Toovenaers of Tooveressen, die worden in ’t gemeyn sondaers ghenoemt, om dat sy het hooft der sondaers, dat is, den Duyvel, naervolghen. Daer en zijn geen menschen, die openbaer ende lichamelijck met den Duyvel een verbondt maken, en indien sulcke vrouwen ghevonden werden die dat segghen ghedaen te hebben, die komt het door onverstandt, en verruckingh des ghemoedts; door zwackheydt des verstandts, en verdorven sinnen, uyt diversche oorsaecken.

Tymon.

92. Wat zijn d’oorsaecken?

Eusebius.

93. Die sijn onnutte bekommeringhen, dickwils dinghen die belacchelijck zijn, gheoorsaeckt door ontsteltheydt der edeler partyen des lichaems, of toevallen der selver, of gebreckelijckheydt in de natuure, of door aenervinge van gheslachte, door ghebreckelijckheydt des zaedts, in het vrouwlijck of in het mannelijck geslachte, waer uyt volgen dan de affecten ende ghenegentheden die in sulcke lichamen ghegenereert worden, welcke wederom verscheyden zijn, de eene in begeerlijckheydt des tijdelijcken goets sonder reden, of mate, soo verre dat sy de redelijckheydt vergeten, ende memoryloos worden; de andere in onkuysheydt ende genegentheydt tot concubinaetschap, en wellusten des lichaems,

en meer andere toevallen, naer het humeur daer de lichamen mede belast zijn, waer uyt volghen seer groote raseryen, soo dat sy haer selven imagineren wonderlijcke fantasyen, soo van gesicht, ghehoor, en ghevoelen, ’t welck de bystaenders, die sulcke fantasyen hooren, seer dickwils doet qualijck oordeelen, ’t welck oock gheen wonder en is, want haer meyninghen zijn dickwils soo onredelijck, dat sy niet te raden en zijn. Dit ghebreck is by naest soo verscheyden, als daer persoonen zijn, of dat ick beter segghe, de fantasyen daer sy mede beladen zijn, alle welcke uytwerckinghen van actien die sy segghen gedaen te hebben, gheen Tooveryen en zijn, maer ghebrecklijckheydt in hare lichamen; niet door Duyvelen ghewrocht, maer door Godts beleydt, of misbruyck van het gheene hy haer ten goeden ghegeven hadde, tot straffe over hare persoonen, of tot exempelaer voor my, u ende andere menschen. Dit gebreck heeft meest sijn uytwerckinge in mans ende vrouws persoonen, die onbequaem zijn tot den staet der onthoudinghe, by de Roomsche Kercke reynigheydt ghenoemt, welcke reynigheydt sy belooven in kloosters te onderhouden.

Tymon.

94. Waerom noemt ghy het onthoudinghe?

Eusebius.

95. Tymon, om dat de ghene die de gave van onthoudinghe niet en hebben, niet wel reynelijck en konnen leven, ende haer lichamen in die qualiteyt al te grooten gheweldt doen, vervallen dickwils in sieckten, sonderlinghe in het Vrouwvolck, die in die maniere van leven haer lichamen niet bequaem en zijn, om in besloten Kloosters haer te onthouden, ’t welck de eyghenschap van hare lichamen niet verdraghen en kan, om dat sy de Vaten der Kinder-teelingh zijn, ende

haer lichaem en geest tot het voeden en draghen der kinderen geneyght is, als in de natuyre van den Schepper der natuyre geordineert.

Tymon.

96. Soo is ’t dan seer onwijsselijck van de ouders gedaen, dat sy haer kinderen met beloften ofte eenighe persuasien het Kloosterlijck leven recommandeeren.

Eusebius.

97. Dit is wel te mercken aen seeckere Jonghe Dochter, die op eenen jonghen Geselle verlieft was, de welcke hare Ouderen niet toe-laten en wilden dat sy met hem soude trouwen, waer door dat sy in uytnemende droefheydt ende zwaermoedigheydt verviel. Hier quam by, dat den ghenen die sy soo besint hadde, haer riedt (alsoo hy haer aen haer Ouders niet ghewinnen en konde) dat sy in ’t Klooster te Maryen-Boom, soude gaen, van de orden Sancte Bragitta, leggende by Santen in ’t Landt te Kleef, ’t welck sy oock dede. Als sy nu in het Klooster besloten was, wierdt sy als een woedende ende ontsinnigh mensche, ende viel in allerley raserye, somtijdts grouwelijck ende seldtsaem: waer door dat sommighe besloten, dat sy van de Sathan beseten was, eenighe Nonnen dit met verschricktheydt aensiende, vervielen in de selfde elende: te meer, alsoo die alle gheloofden, dat het haer aengedaen wierdt, ’t welck sy oock self seyde, uyt welcke bekentenisse sy in de ghevanckenisse ghevoert wierdt, aldaer sy twee mael bezwangert wordt, van de ghene die haer souden bewaren. Ende doen sagh men ooghenschijnelijck van wat gheest dat sy beseten was, ende is door veranderinghe des tijdts los ghelaten, en heeft langhe gheleeft, oock sonder beschuldinghen van Bodijns Tooverye, hoewel de Nonnen in ’t Klooster haer selven dat imagineerde.

Tymon.

98. Dese sieckten, die men Tooversieckten plach te noemen, hebben haer meest in de Kloosters geopenbaert, ende by onervaren Medicijns, ende onverstandige Geestelijckheydt, voor besetenheydt gehouden: als haer Medicijnen gheen ghenoeghsame kracht en hadden, om het quaedt te keeren, door gebreck van inwendighe oorsaecken, alsoo veele niet en kennen dat dat Volck in sulck een gasthuys sieck was.

Eusebius.

99. Tymon, geen van beyden, maer is een toeval door eenighe ontsteltheydt in de natuure der Vrouwen, die haer licht laten wijsmaecken, dat sy beseten zijn: naer welcke fantasie sy dan uytwercken, (als sy dat gebreck hebben) de maniere die sy meynen dat besetenen, als besetenen doen. Ten tweeden, door de begeerte die sy tot den Man hebben, daer de sinnen altijdt naer toe willen, werden sy te segghen, dat sy ’t gebruyck van sulck gevoelen hebben, ’t welck sy om haer van de sonde te ontlasten, teghen hare Biechtvaders biechten. In sulcke raserye is gevallen, Magdalena van den Kruyse, Abdisse, gheboren van Corduba in Hispanien, die door haer raserye in beduncken quam, by de Susteren van haer orden dat sy een Tooveres was; heeft aen de Paus aflaet versocht te verkrijgen, van de vermenginge, die sy seyde met den Duyvel ghehadt te hebben, die sy van Paus Paulus de derde van dien Name verkregen heeft, alsoo sy hem verklaerde groot berouw van die sonde te hebben. Dese raseye by haer wel dertigh Jaer gheduyrt hebbende, begonde by haer te slijten, doen de Jaren der gheneghentheydt ende vruchtbaerheydt gepasseert waren.

De selve sieckte hebben oock gehadt, de Jonckvrouwen in ’t besloten Klooster te Naseret by Keulen,

met imaginatie van besetenheydt, door het schielijck nedervallen, die sy seyden dat de boose geesten deden: en in dat nedervallen haer verstant verliesende, ende grooten arbeydt doende met beweginghe des lichaems: dit overgaende deden haer ooghen open met suchten, ghelijck of sy uyt grooten arbeydt quamen: Eenighe opmerckende ende verresiende luyden, gaven niet sonder reden, de oorsaeck, dat een Kaetsspel neven het Klooster stont, daer de jonghe ghesellen quamen kaetsen, en met ettelijke Nonnen hare vriendtschap maeckten, en klommen ter ontijt in het Klooster, ende actien van oneerbaerheydt haer voorleyden: Door dese inbeeldinge der nature gaende gemaeckt zijnde, ende niet tot de daet komende, zijn in sulcke miserie ghevallen, sonderlinghe de ghene die hare lusten niet en konden dooden. Dese raseryen liepen soo hoog dat eenige Jonckvrouwen begonden te seggen, dat sy de vriendtschap ontfingh ende ghevoelen hadde van seecker gheest die haer quam besoecken, welcke gheest niet anders en was dan haer stercke imaginatie, die sy tot de lust der Kinder-teelingh hadde, ende hoewel haer geraden was, dat sy met een gewijde Stoole den gheest om sijn ooren soude smijten; soo was den gheest soo behendigh, dat sy hem niet en konde raken, by reden, om dat den gheest den oorspronck hadde uyt gheneghentheydt, vooren ghemelt. Dit most oock al den naem van besetenheydt hebben: De Overheydt deden het Kaetsspel van daer doen: Eenighe seyden dat de vrouw van de ghene die de Kaetsbaen toebehoorde, een Tooveres was, ende met Tooverye sulcks in ’t werck geleydt hadde, ’t welck onwaerachtigh was, blijckende daer in, dat de Nonnen vryheydt is gegeven, hare ouderen en vrienden te gaen besoecken, en door sulcke middel en andere waerneminghen, oock door onderrechtingen van Godt-

vruchtighe mannen, van dese ellende (of hoe ickse noemen sal) ontslagen zijn gheworden.

Uyt de selfde aert ende ghenegentheydt gheraeckten in miserie de Nonnen in ’t besloten Klooster tot Kendorp, in ’t landt vander Marck by den Ham, met sonderlinghe maniere van zenuwtreckinghen, komende door vrouwen sieckte. Van dese quellinge was eerst bevanghen Anna van Lemgou, en alsoo de passie eerst in haer slincker zijde aenquam, meynden eenighe dat sy de vallende sieckte hadde, en om daer voor hulpe te krijgen, ging sy in Pelgrimagie tot de Relequien van St. Corneles, alwaer sy uyt sijn Beckeneel dranck, met imaginatie van de Nonnen in het Klooster, dat het haer in sieckte groote baet dede, hoewel het niet waer en was. Maer de andere Nonnen somtijdts teghenwoordigh zijnde als Anna de zenuwtreckinghen kreegh, het zy door ontsteltheydt van het ghene sy aen Anna Lemgou saghen, of door verschricktheydt, kregen de quellingh die Anna hadde; doen begonde men quaet bedencken van Tooverye te krijgen, en men gingh te rade met eenen die hem voor eenen Waersegger uyt gaf, door welcks uytsprake sy haer vastelijck inbeelden, dat seeckere Elsken Kamen, de Tooveres was. Dese inbeeldinghe by de Nonnen stant grijpende, vermeerderde haer lijden: Want volghens de waen die sy door den Waerseggher ontfinghen, vermeerderde haer lijden, naer de meyninghe die sy van de Tooverye hadden, het welck niet alleene stant en grijpt aen de ghene die sulcke sieckte hebben, maer oock aen sommighe die het sien ende oock geimagineert zijn.

Tymon.

100. Ick hebbe de Historie van de Nonnen tot Kendorp wel gelesen, wie sal twijffelen of een van tween is geweest, dat is beseten of betoovert.

Eusebius.

101. Gheen van beyden, in sulcken ghestalte ghelijck als Bodijn, Perkinsius, Guirlandus, ende de Inquisiteurs meynen. Maer en zijn evenwel niet vry gheweest door den bedrieghelijcken Waersegger, die door sijn bedrogh ende leughenachtighe tongh de oorsaeck was, dat sy haer imagineerden betoovert te zijn, door welcke imaginatie sy haer miserie verdubbelde.

Tymon.

102. Soude de menschelijcke natuure soo zwack zijn, dat uyt een verkeerde meyninghe, een mensche hem selven door imaginatie soude konnen sieck maken, of in die sinnen gekrenckt worden.

Eusebius.

103. Ja Tymon, dat is gewis, ende de boecken der Medicijnen ende de dagelijcksche ervarentheydt getuygen ‘t, die wy om lankheydts wille sullen achterlaten. Alleen sal ick eene verhalen: Een Dienstmaeght diende by een adellijcke Jonckvrouwe, welke Dienstmaeght, door een stercke liefde, die sy tot een Bouwmans Knecht hadde, haer echtelijck verbondt. Den Knecht sijne liefde op een ander persoon stellende, wierdt dese Dienstmaeght daer over soo bedroeft, en zwaermoedigh, dat haer verstandt op schroeven raeckte: hier over by haer selven seer bekommert gaende, begonde haer selven allerleye fantasyen wijs te maecken: ’t geschiede dat sy alleen ghefonden wierdt ontrent een half uure gaens om oly te halen: daer door de gedachten die sy tot haer liefste hadde, ende de bekommeringe des gemoedts dies aengaende, viel sy in raserye, ende haer dochte dat seeckere Jonghman by haer quam, die haer seyde wat redenen (dat den ghenen die sy besint hadde) seyde, tegen de ander Dochter daer hy nu by verkeerde en omginck. Alle welcke imaginatien in haer

jalousye wrochten, ende volgens dien een woedende krancksinnigheyt: en viel in sulcke onwijsheyt en raserye, dat haer Vrouwe, daer sy diende, haer met een karre moeste doen t’huys halen, blijvende gantsch verstoort van sinnen, en door de ontsteltheyt van hare herssenen, moeste bewaert worden, want door de verdrietelijckheyt daer sy haer selven in vont, soude door de ontsteltheydt van haer verstant, licht haer selven verkort hebben. Dese raserye eenen geruymen tijdt gheduurt hebbende, kreegh sy ten lesten den ghenen ten Echt, die sy soo bemindt hadde, en door Godts genade aen haer bewesen, is sy van haer sieckte heel ontslaghen. Tymon, ick hebbe tegenwoordigh gheweest, daer een onghetrouwde Dochter haer imagineerde dat sy de Bruydt was, met eenen Marten Jansz. Klock, by my in sijn leven seer wel bekent, en speelde by haer selven de heele Bruyloft, en songh op haer Bruylofs-feest seecker veersken, ’t welck ick gehoort en ghesien hebbe.

 
Faunen en Silvanen
 
Hebben wilde vreught,
 
Ersa koele tranen
 
Lieflijck en vol deught;
 
d’Aldersoetste Flora
 
Des Morghens ontfanghen „ doet,
 
Als de schoon Aurora
 
Komt met roode wanghen „ soet.

Ja dat meer is, de Bruyloft over zijnde, en den tijdt ghekomen, dat sy met den Bruydegom te bedde was gegaen, imagineerde sy sekreet ghevoelen te hebben van haren Bruydegom, hoewel hy doen ter tijdt al ettelijcke jaren doodt geweest hadde, haer selven wijs maeckende, dat hy doen noch leefde en hem omarmde. Indien Bodijn, en sijns ghelijcke

daer tegenwoordigh geweest waren, souden licht geseydt hebben dat sy met de Duyvel te doen hadde. Met deselve sieckte is de voorverhaelde Johanna van Herwelen en haer moeder bevangen gheweest, daer van seydt Bodijn, om dat de moeder een Tooveres was, soo sluyt hy dat de dochter oock een Tooveres gheweest is; te meer, alsoo de moeder seyde dat sy de dochter den Duyvel ghegeven hadde. Maer den Poëet hadde beter ghevoelen als hy van seeckere sotte vrouwe seyde.

 
Als de Moeder is half geck,
 
Wilt, en woest, en onbescheyen,
 
De Dochters krijgen dat gebreck,
 
En de Soonen dat zijn keyen.

Tymon.

104. Het wil wel ghebeuren, dat als de moeder sot is, dat de dochter de wijste niet en is, en dat eenige van de soonen key is, maer op onse voorighe reden: Ick wil u dat toegheven, dat de Duyvel de lichamen der Toovenaers en Tooveressen niet en vervoert met lijf en ziele, maer dat hy het lichaem laet ligghen, maer dat hy den gheest, of het leven daer uyt neemt, ende voert het over hondert mijlen, en als dat ettelijcke uren gheduert heeft, soo komen sy weder tot haer selven. Dit getuyght den History-schrijver Olous Magnusi Bischop van Upfalen, Vader in ’t Concilium van Trenten, dat dit gheest verdragen seer ghemeyn is in de noordtsche landen. En haer vrienden van de ghenen die soo verruckt zijn, draghen wel sorge voor hare lichamen, tot dat haren gheest weder komt, ende brenghen dan eenen ring, of een mes, of brief tot een waereycken, dat sy soo verre gheweest hebben. Ende als ick my wel bedencke, den Propheet Abakuc is met lijf en

ziele ghevoert by den Propheet Daniel in den Kuyl der Leeuwen.

Eusebius.

105. Tymon, soo leughenachtigh als het verdraghen des lichaems is door de Duyvelen, soo leugenachtigh is oock het verrucken van de ziele, uyt het lichaem, door de Duyvelen; veel min als de ziele van het lichaem ghescheyden is, kan hy daer het leven weder doen in gaen. De bedrieghers in de noordtsche landen, die staen de bedriegerye t’samen. Dat ghy seght dat haer vrienden sorghe draghen voor hare lichamen, ende segghen dat sy die wel bewaren terwijlen dat haren gheest op de reys is, en brenghen dan teycken dat sy soo verre gheweest zijn, uyt kracht ende werckinghe van de Duyvelen, welcke leughenen rechte Tooveryen zijn, om dat het niet dan bedrogh en is, soo wel van den ghenen die hem veynst dat lichaem te bewaren, als den ghenen die hem bewaert wordt, om dat sy de bedriegerye t’samen staen, en niet wel in een persoon kan uytgewrocht worden. Men behoeft naer Sweden niet te gaen om sulcke Toovenaers te vinden, hier tot Haerlem is gheweest eenene Andries Knudde, gaf van hem dat hy door seecker kunst dat oock konde doen, maer hy was wel soo wijs, dat hy dat aen niemandt en betroude als aen sijn wijf, om sijn lichaem te bewaren, als sijnen gheest uyt reysen was. Die oock de luyden wijs maeckte, als hy drie uuren gingh legghen op sijnen oppersten Solder, dat sijnen geest naer Vlaenderen was. Ick verseeckere u Tymon, indien my toeghelaten gheweest hadde, ick soude hem wel sonder Duyvel, maer met eenen Oost-Indischen Rottingh, ofte eenen Vlaemschen Dooren, met lijf ende ziele wel van den Solder ghekreghen hebben. Wat den Propheet Abakuc aengaet, Godt kan sijn Dienaers wel sulcke hoeda-

nigheden geven, als haer van noode is, tot uytvoeringh van het ghene hy begheert ghedaen te hebben; alsoo de Goddelijckheydt almachtigh is, ’t welck ick in de Duyvelen ontkenne. En soo onmachtig is den mensche, en daerom besluyte ick dat het leughen is.

Tymon.

106. Wel is ’t niet waerachtigh dat men verbont met de Duyvel maeckt? En is ’t versiert, dat sy door hulpe des Duyvels over bergh en dal ghevoert worden? Soo sal men licht twyffelen, of by haer sulcke zalf gemaeckt wordt, gelijck de Inquisiteurs en Tooverrechters segghen.

Eusebius.

107. Tymon, wilt ghy de zalf leeren maecken, ick weet u daer aen te helpen. Te weten, hoe dese salf gemaeckt wordt naer het segghen van dese Inquisiteurs of Tooverrechters.

Tymon.

108. Ick en begeer de salf niet in huys te hebben, want als men die gemaeckt hadde, daer mocht yemant komen die hem daer mede smeerde, en de Duyvel soude met hem wech vlieghen.

Eusebius.

109. Soeten Tymon, soo leughenachtigh als het verbondt is, soo leughenachtigh is de kracht van de zalf oock. Al waer ’t alsoo dat yemant de substantie en deelen menghelde en ghebruyckte, ghelijck de Tooverrechters seggen dat sy ghedaen hebben, men sal het bevinden een nietigh ende krachteloos dingh te zijn.

Tymon.

110. Ick weet wel datmen naer u wetenschap die ghy hebt u mach betrouwen; ick worde nieuws-

gierigh, versoecke aen u dat ghy my wilt segghen, hoe die zalf gemaeckt wordt.

Eusebius.

111. Voor eerst, om de zalf te maecken, wordt ghenomen het bloedt van onghedoopte kinderen.

Ten 2. het heyligh Sacrament des Autaers ghedaen in eenen pot vol Padden, ’t welck sy met de Padden in eenen pot besluyten, en laten de gheconsacreerde Hostien soo van de Padden verteeren.

Ten 3. de beenen van ghehanghen Christenen ghepulferiseert, die sy onder de Galghen en elders gaen rapen. Dan de Padden die het heyligh Sacrament verteert hebben, ghedoodt, en dese stoffen alsoo t’samen ghedaen, met het vleesch van onghedoopte kinderen, welck sy soo langhe koken, tot dat het vleesch van de beenen valt, ende al t’samen soo weeck als was werdt. Van het dicke maecken sy het salfken om haer mede te smeeren, als sy op hare dansvaerden gaen, soo dese leughenaers seggen. Het dunne sop bewaren sy in een Vlesken: En de nieuw aenkomelinghen die daer uyt drincken, die werden terstont de kunst deelachtigh, ende een Meesteres in de kunst, als sy het teycken op hare voorhooft ontfangen.Doch en zijn de Duytsche met de Walsche hier niet eendrachtigh in, want de Duytsche eten tot een inleydinghe Katten-herssenen, soo dese leughenaers segghen, eer sy volmaeckte Toovenaers en Tooveressen konnen werden.

Tymon.

112. Eusebius, hoewel ick u altijdt ghelooft hebbe, soo wilde ick u bewijs wel hooren: Want dese dinghen zijn soo tastelijck leugen, dat men wel mach twijffelen of onder den naem van Catholijcken sulcke dinghen versiert zijn.

Eusebius.

113. Jacques de Klerck, Heere van Beauvoir, heeft in sijn Historie van de Vaudoysen naerghelaten, in de sententie van Jan Labbit, met sijn Complicen, dat de Duyvel haer een zalf ghegheven hadde, met de welcke sy eenen stock besmeerden, en de palmen van haer handen; ende doen namen sy den stock tusschen haer beenen, ende terstont vloghen sy daer sy wesen wilde; over groote Steden, Bosschen en Boomen. In welcke Sententie, den Inquisiteur seyde, dat in hare bekentenissen, waren de maniere ende menghelinghe van de voorschreven zalf, en dat Jan Labbit de voorschreven zalf dickwils ghemaeckt hadde, ende dat seecker vrouw ghenaemt Colette, aen den voorschreven Jan Labbit, ten verscheyden reysen ghelevert hadde de gheconsacreerde Hostie, (ofte ’t kostelijck lichaem ons Heeren Jesu Christi) om de smeerzalve daer af te maecken. In de Sententie van Perotijn du Carieul, las den Inquisiteur, dat hy tot drie reysen toe, als hy te Paesschen het kostelijck lichaem ons Heeren ontfanghen hadde, dat ghelevert heeft aen Jan Labbit, om de Padden te eten te gheven; ende dat hy Perotijn selve, de beenen onder de galghe van Atrecht hadde wesen rapen, ende oock gelevert hadde het bloedt van jonghe kinderen, die hy ter dier oorsaeck selver ghedoot hadde.

Tymon.

114. Dese dinghen, oock naer de leere der Roomsche Kercke zijn heel onwaerachtigh. Want, by aldien de Duyvel soo vervaert is van een goedt woort, of eenighe Ceremoniale dinghen, is ’t te ghelooven, dat de Toovernaers het lichaem ons Heeren handelen, tot sulcken eynde als boven van u ghedacht is. Sal ick niet veel eer gelooven, dat hy veel meer van

het wesen self vervaert is, dan van de schaduwe der selver?

Eusebius.

115. Hier uyt is te mercken, dat dese rasende Inquisiteurs gantsch ende geheel teghen haer selven zijn. Hier brenghen (soo sy segghen) de Tooveressen het geconsacreerde Broodt aen een Toovenaer, ende daer in haer vergaderinghe vervlieghen de Duyvels voor een woordt spreeckens, met al ’t gheselschap, en den Huysraet, soo Bodijn seydt, ende soo Ernestus, Ceurvorst tot Ceulen, vertelt; ghelijck Carolus Bilsius sijnen Secretarius uyt sijnen mondt ghetuyght gehoort te hebben, dat de Duyvel wijckt van den ghenen die meynen wijn te drincken, ende daer is Wy-water in gemengt, door behendigheydt van eenen Beul, terstont moet’er den Duyvel uyt. Ende hier en wil den Duyvel noch de Tooveressen niet wijcken, voor het lichaem ende bloedt ons Heeren en Salighmakers Jesu Christi. Laet die leughenaers dat effen maecken, ick sal het swijghen daer toe doen, by reden, dat een klaerblijckelijcke leugen, gheen antwoorde waerdigh en is.

Tymon.

116. Dese stoffen die ghy in ’t menghelen van de zalf verhaelt hebt, en hebben geen kracht, noch reden in haer om sulcke uytwerckingh te doen, en daerom nietig en fabuleus. Maer op ons voorgaende reden, soo seydt Bodijn, dat eenen rijcken Boer, Claes Nobler genaemt, hem vertelt heeft, dat hy, jongman zijnde, dickwils van de Nachtmerry bereden was, tichtende de oorsaeck daer van te zijn een oude vrouwe die hy Tooveres noemt. En in Schotlandt is eenen geweest, die alle nachten van een Tooveres is gheplaegt geworden, en dickwils als hy een half ure geslapen hadde, soo quam hem die hoer op het lijf vallen, soo dat hy niet roepen noch schreeuwen en konde.

Ende ick hebbe luyden ghekent die my gheklaeght hebben, dat sy van de Nacht-merryen soo ghequelt waren, dat sy schrickten des avondts te gaen slapen; en seyden daer by, dat sy saghen en voelden de ghene op haer ligghen, die het haer dede: Met sulcke benauwtheydt, dat sy door vreese en schrick van bangigheydt zweeten.

Eusebius.

117. De menschen die sulcke quellinghen hebben, die loopen perijkel van de vallende sieckte te krijgen, welcke de onwijse de Nachtmerry noemen, een overval die de menschen aenkomt al slapende: Voornemelijck die de Mage met Phlegmatijcke stoffe, of met harde sware onverdouwelijcke spijse beladen hebben, ende daer op gheen arbeydt en doen. Dese quellinghe placht meest te volghen jonghe luyden, en van tamelijcke ouderdom. Hier onder die met dese slechte beladen zijn, is gheweest groot misverstant, hebben dickwils haer laten voorstaen, dat het eenen neerdruckenden Duyvel geweest is, die haer socht (ick en weet niet wat dinghen te doen) die sy imagineerden van de Tooveressen gesonden, of van haer self aenghedaen wierdt. Hier van daen komt het woordt Incubus, dat is, dat de ghene die daer mede beladen zijn, haer dunckt dat eenen zwaren last op haer druckt: Met geneyghtheydt is ’t mogelijck haer best doende, te ontlasten, doch te vergeefs, met wechnemingh der spraeck, hoewel sy meynen, die daer mede beladen zijn, dat sy groot gerucht maken, nochtans de ghene die by haer zijn, haer niet en hooren. Dese sieckte heeft haer natuurlijcke oorsaken; en soo de Doctooren in de Medecijne segghen, dat de natuurlijcke warmte inwendigh niet krachtigh ghenoegh en is, en de gemoedelijcke gheesten of krachten der herssenen ghezwackt, ende bezwaert worden van de dampen der Phlegmatijcke en Me-

lancolijcke materye, die uyt de Mage op stijghen, ende alsoo de werckende krachten onderdruckt worden, en schijnt met groote bezwaerlijckheydt aen te komen. Dese quellingh werdt seer ghevordert met op den rugghe te legghen slapen, of op de slincker zijde: En als eenighe vrouwen daer eertijdts mede gequelt waren, hebben haer licht ingebeelt dat yemandt, wie het oock was, yet oneerlijcks aen haer wilde versoecken. Door welcke inbeeldingh sy haer selven onnuttelijck beswaerden. Ten besluyte, dese sieckte en is anders niet dan een natuurlijck gebreck, hervloeyende uyt eenig inwendigh humeur, welcks oorsaecken vermeerderende, scheelt weynigh of niet van de vallende sieckte, waer van dit wel somtijdts in sommighe persoonen de voorbode is gheweest.

Tymon.

118. Wat wilt ghy al segghen, en bewijsen dese dinghen uyt natuurlijcke oorsaken voort te komen. Bodijn seydt, dat het van de gheleerde is bedisputeert voor den Keyser Sigismundus, of het moghelijck zy, dat van sulcke versamelinghen yet wat konde gegenereert worden, en dat Tomas van Aquinen de meynigh van ja toeghestaen heeft, daer hy seydt, dat de ghene die daer uyt gheboren worden of voortkomen, een andere natuure hebben dan die natuurlijck gheteelt worden.

Eusebius.

119. Bodijn heeft veel dinghen in sijn Demonomania gheschreven dat niet dan raseryen en zijn, niet waerdigh daer op te antwoorden. En Thomas van Aquines seggen in die qualite en is gheen Euangely, en om dat Bodijns grollen en leughenen een voorspraek souden hebben, soo haelt hy den grooten Inquisiteur Sprenger voor den dagh, een man die sijn party over al een ooghe uytsteeckt, seydt Bodijn, die veel vrouwen in Duytslandt heeft veroordeelt, ver-

brandt te worden. Ende om dat te bewijsen (seydt hy) dat de Duytschen, die altijdt veel Toovenaers ende Tooveressen ghehadt hebben, die houden het daer voor, dat van sulcke vermengingh somtijdts kinderen ontstaen die sy Wisselbalghen noemen, en veel swaerder dan ander kinderen zijn, hoewel sy altijdt magher blijven, ende wel drie Minnemoers doodt suyghen eer sy wat vet worden. Ja sommighe zijn Duyvelen, seydt Bodijn, in de ghedaente der kinderen, welcke met de Minnemoers haer wellust bedrijven; want men en weet niet waer sy van daen komen. Wat dunckt u Tymon, is dat niet een gheleert bewijs van eenen gheleerden man, ende wilt ghy het niet gelooven, den Inquisiteur Sprenger seydt het, en sulcke Autheurs teykent Bodijn aen, om sijn gepractiseerde Tooverye vast te maecken? En om dit te bewaerheden, haelt hy een merckelijck exempel voor den dagh, soo hy seydt, eertijdts by menschen gedencken in Sacxen gheschiedt, by Halverstadt, daer hadde een man oock een Wisselbalg, welcke sy by haer Kilkrop noemen, die sijn Moeder en vijf Minnemoers uytghesoghen hadde, en at soo veel als ergens eenen Boer of Dorscher eten mochte: Als nu den Sacx over al raet sochte, gaven hem de luyden raet, hy soude met den Wisselbalgh in Pelgrimagie gaen tot Hockelstadt tot onser lieve vrouwe Maria, en doen daer eenighe belofte, en laten den Kilkrop, of Wisselbalgh wiegen. Desen raet volghde den Sacx, seydt Bodijn, en draeght den Kilkrop daer henen in eenen korf; doen hy nu by een water quam ende over een brugghe gingh, soo riep eenen Duyvel uyt het water (seydt Bodijn) Kilkrop waer henen? Daer antwoorde dat Monster (seydt Bodijn) dat in den korf sat (hoewel hy te vooren niet een woordt ghesproken en hadde) ha ho ha, dit was den Sacx ongewoon en verschrickte: Terstont riep

de Duyvel noch eens en vraeghde Kilkrop waer henen? Kilkrop antwoorde in goedt Sacx, ick wil naer Hockelstadt naer onse lieve vrouwen, en my aldaer laten wieghen, dat ick wat mach wassen en groot worden. Als den Boer dat hoorde wierdt hy seer gram, en nam kort beraet, en wierp den korf met den Wisselbalgh in ’t water: Daer voeren de twee Duyvelen te samen (seght Bodijn) ende riepen ha ho ha, en tuymelden en overwierpen malkander met water, en verzwonden alsoo. Wat dunckt u Tymon, is dat niet een schoon bewijs, om te toonen dat de Nachtmerry oock genereren kan. Ende wilt ghy het niet gelooven om Bodijns wille, Sprenger seydt, dat de Duytschen ervaren zijn in alle soorten van Tooverye: Dat is waer, dat hy als een geestelijck man oock een Toovenaer is. Ende op die maniere in lieghen en bedrieghen ghenoeghsaem eenen Hecxen-meester is: Wat den gheleerden Bodijn beweeght heeft, om met sulcke leughenen sijn Tooverye te bevestighen, ick late een yeghelijk en u Tymon oordeelen.

Tymon.

120. ’t Zijn onghelooflijcke dinghen, ende het is ghelijck ghy geseydt hebt, als de Duyvelen sulcke ghedaenten oock van kinderen konden aennemen, hoe sal een mensche hem verseeckeren, of hy Duyvel of mensche siet? ja of hy beest of Duyvel siet? En derhalven, ick en kan niet ghelooven dat de Duyvel hem selven een lichaem scheppen kan, het zy in ghedaente van redelijcke of onredelijcke schepselen: Ja het is ghelooflijcker, en heeft meer schijn van waerheydt ende moghelijckheydt in een boose conscientie, dat den Sacx hem soo van sijn quinende kindt ghelost heeft, en met sulcken leughen de sotte Duytschen gepayt, ende licht moordenaer van sijn quijnende kindt gheweest is.

Eusebius.

121. Het is teghen alle reden, dat de gheesten die gheen lichaem hebben van vleesch ende bloedt, souden met vleeschelijcke lust ontsteecken worden tot het vrouwlijck geslacht, en uyt haer kinderen winnen. Want sulcke onredelijcke lust, heeft sijnen oorspronck stoffe, en leden: En is dat dese dinghen gebreecken, soo en kan daer gheen voorteelingh geschieden. De geesten en eten noch en drincken niet, de ghene die niet en eten noch en drincken, daer en is gheen bloedt noch innerlijck natuurlijck leven, die uyt het gebruyck en der spijse ghevoedt ende gheholpen wordt. En daer den appetijt of het gebruyck der spijse niet en is, en is gheen zaet, noch begheerte, noch lust tot dit schaemtelijck werck, daer oock schaemachtighe leden gebreecken, daer en kan dat werck niet uytgevoert worden, en daer en kan men gheen geslacht of afkomst vinden: Uyt welcke redenen de nietigheydt blijckt, van al dat dese rasebollen voorstellen.

Tymon.

122. Den waerdighen en heylighen Augustinus; in sijn 15 Boeck van de stadt Godts cap. 23. seydt, datter een ghemeyn gherucht is, en dat veele hebben durven segghen, datse het self bevonden hebben, of datse het van andere gehoort hebben, hoe dat de Silvanen en Faunen, dat is Boschgoden ende Veldtgoden, haer met malkander vermenghden, ende datse de vrouwen lastigh vielen en der selver byslapen begheert en volbracht hebben.

Eusebius.

123. Wel Tymon, dat en is soo vreemt niet, alsoo de Werelt in de eerste tijden, niet bewoont en is geweest, en is met Bosschen en Boomen beset ghevonden. Dat de eerste menschen bewooners van de Bosschen, den eyghendom aen haer genomen heb-

ben, en voghens dien Boschmeesters, (naer sekere hoofttael) Silvanen of overste der Bosschen, of naer een wijse van Flateren haer Bosch-goden ghenoemt hebben, als oppermacht hebbende over de Bosschen daer sy meesters waren. Nu in dese jonger jaren zijn de overste Foreestiers genaemt, nae de macht die sy over de Foreesten hadden; hier uyt dese Foreestiers zijn de Graven van Vlaenderen ghesproten, en hier in Hollandt daer uyt de voornaemste Edelen. De Houtvesters, is dat te verwonderen, dat de selfde Silvanen Boschmeesters zijnde, op vrouwen verliefden, en der selfder byslapen begheert hebben? Wat en hebben de Poëten niet al gedicht en ghesonghen van groote Heeren en Princen, onder decksel van Herders en Herderinnen, dese swarigheydt en soude niet seer groot zijn gheweest, indien sy maer met de redelijckheydt bepaelt gheweest hadde, dat is met behoudinghe der Wet Godts, die Godt in den beginne voor de menschen gheordineert heeft, dat is, dat een man een vrouw sal hebben, en die twee sullen een vleesch zijn. Maer dat wy nu van die Silvanen en Faunen willen Nachtgeesten maken, die de vrouwen quellen en aen haer eerbaerheydt viese dinghen versoecken, zijn Euangelien uyt de Spinrocken ghesoghen; passen beter van doore, sotte, en niet wijse wijven vertelt te worden, als van mannen die Inquisiteurs en onderwijsers van anders gemoeden willen zijn. Overleght Tymon, hoe beklaghelijck dat het is voor sulcke vrouwen, van sulcke dwase of boose Inquisiteurs overvallen te zijn, en dat in de ghene die een gebreckelijck lichaem draghen, en volghens dien ghebreckighe sinnen krijghen uyt gebreckigheydt des lichaems.

Tymon.

124. Eusebius, ick hoore nieuw toe, hoe hebbe ick bedroghen gheweest, en hoe is het ghemeyne

volck met leughenen onderwesen, selfs oock in dinghen, als men de saeck wel insiet die teghen het Christelijck ende waerachtigh gheloof strijden. Wat hebbe ick Mantus al dinghen hooren segghen, die ick ghelooft hebbe, ende ick ben alreede in bedencken dat het niet dan leugenen en sullen zijn.

Eusebius.

125. Wat heeft hy u vertelt?

Tymon.

126. Dat de Tooveressen als sy van den Duyvel aengenomen zijn, haer konnen veranderen in Katten, ende de mans in Wolven ende andere beesten, en dat sy het weer konnen ontstellen, en oorsaecken zijn van Donder en Blixem, Haghel ende ongheval op de vruchten, en sieckten onder de beesten causeren, en meer onghevallen tot schade en verderf der menschen.

Eusebius.

127. Heeft hy dat gheseydt, hy mach wel Mantus, of Menteur heeten; ’t en komt met sijn naem niet qualijck te pas, want dat groote leughenen zijn.

Tymon.

128. Eusebius, het is een ghemeyn gherucht in Duytschlandt, dat het wel geschiedt, maer ick en wil het niet staende houden, by reden, om dat ick het niet ghelooven en kan, maer Mantus gaet daer soo sterck en vast in, dat hy gheen teghenspraeck en wil lijden. Ende seydt dat in Duytschlandt, ende Vranckrijck, sulcke menschen by vlaghen, door haer bedrijf, Wolven gheweest zijn; ende als menschen verbrandt zijn, met meldingh in hare sententien, wat sy als Wolven ghedaen hebben. Ick soude u met hem wel willen in mijn presentie hooren. Hy seydt naer dat my dunckt in de menschen onmoghelijcke dinghen, met sulcken drift dat hy self schijnt te meynen dat het de waerheydt is.

Eusebius.

129. Wel Tymon, u te gheval ick ben te vreden, komt morghen den 27 Junij des naermiddaghs ten 2 uuren, en brenght Mantus u buurman mede, ende seght hem, dat hy al sijn bewijs op soeckt ende mede brenght; ick hebbe aen hem eenighe kennisse, ende ick weet sijn misdrijf in dese Stadt wel.

Tymon.

130. Wy sullen voor dees tijdt scheyden, ende ick wensche u een gesont lichaem, en langhe wel te varen.

Eusebius.

131. Vaert oock langhe wel Tymon, dat wenscht u Eusebius, u oude kennis ende gunstige vrient.

 

Eynde van het tweede Deel.


Vorige Volgende