Logo DBNL
't Afgerukt mom-aansight der tooverye (1725)

't Afgerukt mom-aansight der tooverye

(1725)–Abraham Palingh–rechtenstatus Auteursrechtvrij

Vorige Volgende

Eerste t’samen-spraeck, tusschen Tymon en Eusebius.

Tymon.

1. Wel Eusebius, zijt ghy daer, mijn oude kennis, ick verblijde my dat ick u sie, ick hebbe by my selven ghedacht, dat ick eens met u wel wilde spreken van de dingen die men u naerseyt, te weten dat ghy niet en ghelooft datter Toovernaers en Tooveressen zijn: ende alsoo dat volck niet en doet, van het gene sy doen, of doen dat door den Duyvel, soo seggen sommige u naer, dat ghy niet en gelooft datter duyvelen zijn, ’t welcke my dunckt een groote dwalinghe te wesen.

Eusebius.

2. Tymon, ghy doet seer wel, sonderlinghe daer in, dat ghy my eerst aenspreeckt over de dingen daer ghy meynt dat ick in dwalinge ben, en weet u derhalven grooten danck, en sal u openhertigh verklaren soo het by my leydt: alsoo veel menschen grootelijcks haer daer aen besondigen, doch de eene meer of min, als de andere, alsoo sy geen kennisse hebben van de saeck, en eenige uyt lichtgeloovigheydt en uyt yver van Godtsdienst haer soo verre verloopen, dat sy deelsaem vallen aen de Tyrannijen en onbehoorlijckheden die daer by en ontrent de Processen gheschiedt zijn. Op u eerste ghesegh Tymon, verklare ick u oprechtelijck, dat ick geloove en weet, datter Toovernaers en Tooveressen zijn, gheweest zijn, en sullen zijn. Op u tweede, ick geloove datter duyvelen zijn, geweest zijn, en sullen zijn.

Tymon.

3. Soo en hebben wy dan daer geen geschil in, maer dat is my wonderlick om te hooren, dat ghy

seght dat sy gheen kennisse van de saeck en hebben, wie soude daer kennisse af hebben, want naer het segghen van die Autheuren die van de materie gheschreven hebben, soo en heeft niemandt kennisse van de saeck, of hy raeckter oock licht aen vast, een saeck die grouwelijck is te dencken, om de grouwelijcke ghevolghen die daer in zijn,

Eusebius.

4. Tymon, de Duyvel is in sijn eyghen wesen quaet, en seer quaedt, maer dat en schaet u of my of niemant niet, als ghy hem in boosheyt niet navolgt, noch hy en heeft soo veel macht niet, als eenige hem wel toegeschreven hebben, en derhalven en moet ghy het niet gelooven, en soo onnoodig niet bevreest zijn.

Tymon.

5. Soude ick niet ghelooven, dat eerwaerdighe Mannen gheschreven hebben, Franciscus Agricola, Pastoor tot Zittaert in ’t Landt te Gulick, seyt, dat de Duyvel de Toveressen drijft tot quaedtdoen, jae alwaert dat sy niet en wilden, so moesten sy wel door aendrijvinghe des Duyvels.

Eusebius.

6. Tymon, dat en kan niet waer zijn, want soo daer ghedwonghen wordt tot sondighen, die ghedwonghen wordt en sondight niet, maer den ghenen die dwinght tot sondighen die sondight, want soo langhe als den wille niet geneyght en is tot sondigen, soo komt dat op den dwinger aen, en ten is niet gelooflijck, dat Godt een Christen mensche tot sulcken beproevinghe laet komen, dat de Duyvel hem met slagen soude dwingen tot sondigen, tegen sijnen wille, en daer de wille is en behoeven geen slagen.

Tymon.

7. Maer ick hebbe u in u voorighe reden hooren segghen, datter Duyvelen geweest zijn, zijn de Duyvelen dan Duyvelen geschapen?

Eusebius.

8. Neen in gheender manieren, want al wat Godt schept of maeckt is in die hoedanigheyt goet, ick ontkenne dan gheheel dat Godt Duyvelen gheschapen heeft, maer Engelen en geen Duyvelen.

Tymon.

9. Wel hoe komt dat, dat de Enghelen Duyvelen gheworden zijn?

Eusebius.

10. Door hovaerdye ende ongehoorsaemheydt, die de Dochter der hovaerdye is, het woordt Duyvel wordt by ons Nederlanders verstaen voor het wesen des boosen Geests, dien Geest die Eva verleyde, met de aensienlijcke vrucht, die hy heeft ghemenght met leughenen, en mach in dien aensien wel gheseydt worden dat hy een Satan is, naer de maniere der Hebreen, dat is eenen temteerder en versoecker tot quade dinghen, ende oock eenen benijder van de eeuwige welvaert des menschen: want, door sijn nijdigheyt is de doodt in de werelt ghekomen, ghelijck in ’t Boeck der Wijsheydt Capit. 2. ghemelt staet, derhalven dat men toestaen moet uyt kracht der Heyliger Schrifturen, dat hy ghevallen is door hovaerdye, van de waerdigheydt daer hy in gheschapen was, willende Godt niet gehoorsamen, hoewel alle het goedt dat hy hadde, van Godt te leene hadde. Om nu desen vyandt te kennen, naer het wesen dat hy nu heeft, en isser niet seeckerder dan de Heylige Schrifture, daer sijn manieren en practijcken op veel plaetsen beschreven staen: dat hy Satan is, blijckt dat dien hovaerdighen Bottaert dorste Godt versoecken, om Job op eenigher manieren leet te doen, dat hy nijdigh is, blijckt uyt sijn Sataniseren, om dat hy des goeden Mans welvaert beklaeghde, by hem selven fantaserende, dat de oorsaecke van sijn deught, de veelheydt van sijn goede-

ren waren, daer hem Godt mede ghezegent hadde.

Tymon.

11. Ick moet lacchen, dat gy hem eenen bottrick noemt: Want hy behoorde te weten dat Godt beter wiste de oorsaecke van Jobs godtvruchtigheydt als hy, het was wel een stoute hoovaerdye en een groote bottigheydt, dat hy Godt wilde voorsegghen van toekomende dingen: Ick mercke nu wel dat hy tot dat ambacht niet en deught, hoewel veele meynen, dat hy by hem selven, of door andere, van toekomende dinghen al veel kan ratelen, ’t welck op een ander tijdt sal te passe komen.

Eusebius.

12. Wy en willen hier niet ondersoecken, wat die en ghene ghehouden hebben van de gheesten: Maer als wy het woort duyvel of duyvelen ghebruycken, soo meynen wy die boose gheesten, die van quade toevallen vervult zijn,, die wederspannighe en hoovaerdige, dien Apocalypsis seydt uyt den Hemel is gheworpen, den beschuldigher onser broederen, ghelijck in den heyligen man Job blijckt, soo meynen wy die, die Christus onsen Salighmaker sagh uyt den Hemel vallen gelijck eenen blixem, Luc. 10. Ende ghelijck als Petrus seydt: Dat hy de Enghelen, als sy ghesondight hadden, niet ghespaert en heeft, maer heeftse met ketenen der duysternisse in de helle gheworpen, ende overghegeven tot het oordeel te bewaren. Dat eenighe questie ghemoveert hebben, wanneer de Enghelen geschapen zijn, ick en kan niet sien wat ons daer aengheleghen is, ick ben van gevoelen dat sy geschapen zijn eer ofte voor de menschen, jae dat hy gevallen is voor de Scheppinghe des menschen, dat hy oock geen duyvel gheschapen, maer dat hy door sijn aenghenomen hoovaerdye duyvel gheworden is, dat hy met bysondere kracht, wijsheyt en verlichtinge geschapen is, en dat

hy door hoovaerdige laetdunckentheydt, den grootsten botterick of plompaert (hoe ick hem noemen sal) gheworden is, dat Godt hem bewaert om hem te straffen, naer sijn rechtveerdigh oordeel, met alle bezielde creatuuren die hem onghehoorsaem zijn, en gheweest zijn, en haer niet bekeert en hebben, ghelijck onsen Salighmaker soo duydelijck seydt: Gaet wech van my ghy vervloeckte in dat eeuwige vyer, dat bereydt is den duyvel ende sijnen Engelen. Ick en wil oock gheen gheschil hebben met die Uytlegghers, die den Behemoth en den Leviathan by den duyvel vergheleken hebben: Laet sy al ghelijckenissen maecken soo sy willen, sy en hebben dat niet wel ghetreft: Want Godt seydt dat hy hoy eet als eenen Os, en noch meer dierghelijcke hoedanigheden heeft, daer wy menschen niet seer van bevreest en behoeven te zijn: Maer het is seer schrickelijck van de boosheyt so ingenomen te zijn, en van den duyvel soo met nijdigheyt ingegeest gelijck den Koninck Pharao was, dat door een hartneckighe quaedtheyt geen mirakelen hem en konde bewegen. Maer door een duyvelsche nijdigheyt verstoort zijnde, heeft Godts volck ten uyttersten vervolght, en heeft op reeckeninghe de doodt tot loon verkreghen. Daer is groot onderscheydt tusschen het doen der Enghelen, ende het doen der duyvelen: Want de eene doet dat als bode Godes, en in haer hoedanigheydt zijn sy Godt gehoorsaem, en ten aensien van haer wesen en commissie deughdelijck ghehoorsamende haren Schepper ende hem lovende ende prijsende, in alle het ghene dat hy door haer uytvoert.

Tymon.

13. Wel, was den verderver die door Egypten gingh, en al de eerst-gheboren der Egyptenaren versloegh, niet Duyvels ghenoegh voor de Egyptenaren?

Eusebius.

14. Neen hy, want hy was eenen ghehoorsamen Geest, die ghehoorsamelijck uytvoerde het gene hem sijn Overste (te weten Godt) belaste. Ende daerom wil ick dat ghy onderscheydt maeckt tusschen goede ende quade Geesten, dat is, tusschen gehoorsamende ende wederspannighe.

Tymon.

15. Ghy bekent met my, dat de Duyvelen met machtighe hoedanigheydt geschapen zijn, doet ghy niet?

Eusebius.

16. Neen ick, wat soude ick dat bekennen, ick ontkenne dat Godt Duyvelen gheschapen heeft met machtighe hoedanigheden, en haer verhovaerdighende, Godt ongehoorsaem zijnde, Duyvelen gheworden zijn, ende dat hy door sijn eyghen en aenghenomen hovaerdye, van Godt is afgevallen, verhovaerdigende hem, in de schoone en uytmuntende gaven die hem Godt bygheleydt heeft, en in die hoedanigheyt booser als wy menschen, om dat hy heerlijcker is geweest als mensche, by hem selven en door hem selven is ghevallen.

Tymon.

17. Wat wilt ghy daer mede seggen, dat hy door hem selven is ghevallen?

Eusebius.

18. Dat wil ick segghen, voor de tijden of in der eeuwigheydt, voor den geschapen tijdt en warender gheen redelijcke schepselen als Enghelen: Godt en is gheen aenleggher noch versoecker tot quade dingen, en in der eeuwigheyt voor de geschapen tijt en warender geen menschen, soo zijn de gene die duyvelen gheworden zijn, ghevallen soor haer selven, en door niemant anders ghevallen als door sijn

aengenomen hovaerdye, en hier uyt kanmen bespeuren sijn groote bottigheydt verkregen door hoverdye, dat hy hem niet onderworpen en heeft den genen die hem gheschapen en te gebieden hadde, maer tot bewijs van sijn onvermoghentheydt, seydt den Apostel Petrus 2. Brief cap. 2. Want ist sake dat Godt de sondige Engelen niet gespaert en heeft, maer heeftse met de kabelen der hellen ter neder getrocken, in de helle gelevert, om bewaert te worden ten oordeele om gepijnight te zijn. Dit bevestight Job aen sijn 4. cap. vers 18. seggnede: In sijn Enghelen heeft hy boosheydt ghevonden, ende onse Salighmaker Luc. 10. vers 18. seyt, Ick sagh den Satan van den Hemel vallen als eenen blixem. En niet donckerlijck den Propheet Esaias cap. 14. 12. O Lucifer! hoe zijt ghy van den Hemel ghevallen, hoe zijt ghy ter aerden gevelt, ghy dachtet in uwer herten: Ick wil ten Hemel opklimmen, en mijnen stoel boven de sterren Godts verhoogen, ik wil my setten op den Berge des bescheyts; Ick wil over de hooghe wolcken varen, ende ghelijck zijn den Alderhooghsten: Maer nochtans soo suldy ter hellen neder ghetrocken worden, in de diepte des poels. Dese hoedanigheyt van hooverdye des duyvels, is altijt naer haer treckende de tweede eygenschap van quaedt, te weten de nijdigheyt, waer uyt ghevolght is staetsucht, dat is, begeerlijckheydt om selfs te regeeren, gemenght met haet tegen Godt en de gene die hem boven Godt willen setten, waer uyt ghevolght is sijnen grooten val ende uyterste verdoemenisse, vermidts sijn obstinate onbekeerlijckheyt die de dochter van hoovaerdigheydt is. Siet daer, dat is de eyghenschap des duyvels, die noch daghelijcks sijn werck is hebbende in de kinderen des ongheloofs.

Tymon.

19. Ghy en gheeft hem niet veel machts toe, dat verstae ick wel, maer wat wilt ghy segghen, dat hy sijn werck heeft in de kinderen des ongheloofs, dat haer werck is des duyvels werck?

Eusebius.

20. Dat en wil ick niet segghen, maer dat de kinderen des ongheloofs haer in des duyvels wercken ghelijck ghemaeckt hebben, en dat sy om haer boosheydt sullen ghestraft worden, ghelijck de duyvelen, alsoo onsen Salighmaecker seydt, gaet in dat eeuwige vyer, dat den duyvel en sijn Engelen bereydt is, Matth. 25. vers 25.

Tymon.

21. Indien ick u ghevoelen wel begrijpe, soo is dat u meyninghe: dat de boose Enghelen ofte eer duyvelen, en de boose menschen niet veel en verschillen in het subject der straffinghe, alsoo de sonden by de duyvelen begaen, bestaende in hoovaerdye teghen Godt, en sy sullen ten jonghsten daghe met de boose menschen ghestraft worden.

Eusebius.

22. Dit hebbe ick daer noch toe te segghen, dat een mensche, al ist dat hy booslijck of qualijck leeft, niet en is in de staet der duyvelen: maer dat hy door insprake Godts, of aensprake van goede menschen als bode Godts, of door eenighe andere maniere Godt bekent, kan bekeert worden: alsoo niemandt gheoorloft is te ghevoelen van hem selven, dat hy in de staet der duyvelen is, voor soo veele de seeckerheyt der verdoemenisse aengaet. En in dien aensien isser groot onderscheyt tusschen de duyvelen ende de boose menschen.

Tymon.

23. Kan de duyvel de mensche wel beheerschen sonder den mensche, dat is, of de duyvel den men-

sche wel werckelijck kan in ’t lijfvaren, en doen hem eenighe dinghen doen die den mensche niet doen en wil?

Eusebius.

24. Neen, want als den mensche niet doen en wil dat duyvels is, soo en kan hem de duyvel niet dwinghen, jae al waer ’t schoon dat hy duyvel, dat van Godt begheerde, soo en sal hem Godt dat niet toe laten, ghelijck wy dat konnen mercken uyt de woorden onses Salighmakers tot Petrum, daer hy seyt: Petrus, de Satan heeft u willen siften als tarwe, maer ick hebbe voor u ghebeden, dat u gheloove niet af en wijcke, Luc. 22.

Tymon.

25. Alsoo hy een Prince en overste der werelt genoemt wordt, en dat hy sijn werck heeft in de kinderen des ongheloofs, kan hy door haer gheen wonderlijcke dinghen uytvoeren, die buyten den reghel der naturen (en sonder tusschen komen van den duyvel) onmoghelijck zijn?

Eusebius.

26. Neen hij: Want den Schepper der naturen, heeft de schepselen soo gheschapen, het zy redelijcke of onredelijcke, soo dat een yeghelijck moeten blijven in die hoedanigheydt daar hem Godt in gheschapen heeft, en dat en kan van niemandt verandert worden.

Tymon.

27. Kan hy niet door Godts toelatingh, wonderlijcke ende bedrieghelijcke dingen doen door sijne dienaers, ’t welck toovenaers en tooveressen zijn?

Eusebius.

28. Godt is almachtigh, en derhalven kan hy doen dat hy wil. Maer Tymon, indien Godt wilde dat ghy vliegen soudt, alsoo ghy daer sit, ghy soudt

eerst vlieghens hoedanigheydt moeten hebben, ende daer soude meer toe behoeven als simpelijck toelaten. Dat de duyvel niet al en kan doen dat hy wil, blijckt uyt sijn onvermoghen: Want konde hy doen dat hy wilde, hy en soude hem met so veel bedroghs onder sijne dienaers niet beholpen hebben.

Tymon.

29. Kan hy niet toekomende dingen voorseggen, of dinghen die de menschen niet weten en konnen? seeckerlijck voorsegghen.

Eusebius.

30. Tymon, sullen wy hem aensien en oordeelen gelijck als hy is, waer hy toe deught, hier en deught hy niet toe: want dien bottaert soude eens neeringe voor hem selven gaen doen: Hy dorste met de kinderen Godts voor den Heere verschijnen. De Heere sprak tot hem, van waer dat hy quam? de duyvel seyde: dat hy dat landt rontom doorloopen hadde. Godt vraeghde hem, of hy sijnen knecht Job niet ghesien en hadde, die soo vromelijck leefde, die soo recht en slecht Godt vreesde en het quaedt schoude. Dat en konde dien hoovaerdighen schelm niet verdraghen, hy onderwondt Godt te temteeren en te bewegen (soo den bottaert meynde) tot quade dingen, en hy antwoorde Godt, meynt ghy dat Job om niet Godt vreest? ghy hebt doch hem en al sijn huys rontom bewaert. Ghy hebt hem en dat werck sijner handen ghezegent, ende sijn goet heeft hem uytgebreydet in den gantschen lande: maer steeckt u handt uyt, en tast hem aen in alle het ghene, dat hy heeft: Wat gheldet, hy sal u in ’t aensicht vloecken? Maer ons ten exempel, Godt consenteerde sijn versoeck, en dede alle het ghene hy Satan begheerde, de duyvel en was maer wech ghegaen van den Heere, en de kinderen Jobs waren vrolijck met malkanderen, doen quam een bode tot Job, die seyde: dat sijn

Ossen ploeghden dat landt, ende sijn Ezelinnen gingen in de weyde, doen vielen de Arabiers in ’t lant, ende hadden sijn knechten doodt geslaghen, ende hy was ’t alleen ontloopen: Dien en hadde sijn droevige bootschap naulijkx voleyndt, daer quam een bode, die seyde: Het vyer Godts quam van den Hemel, en verbrande de Schapen met al Jobs knechten, en maecktese tot niet, en hy wasser alleen overgebleven om hem dat te bootschappen. Sijn reden en hadde hy niet uytghesproken, daer komt noch eenen ingheloopen, die seyde: H. Sonen en Dochters aten en droncken, in haer eerst gheboren broeders huys, ende doen quam daer eenen grooten windt van over de Woestijne, en stiet op de vier hoecken van het huys, so dat het op de kinderen Jobs neder viel dat sy storven, en ter nauwer noot was ’t den bode ontloopen, die hem de boodtschap brochte.

Tymon.

31. Wel doen was den man al sijn Huysraedt quijt, en sijn kinderen verloren, doot gevallen en verplettert, hem en bleef niet over dan het landt sonder knechten en Maerten, het welcke de Arabiers verwoest hadden: soo stondt daer den goeden man beroyt, een voghel mocht over sijn landt vlieghen, en een boef daer over rijden, maer hy en hadder niet meer af. Eusebius, hoe liep dat af in het eynde?

Eusebius.

32. Noyt slechter Waersegger als de duyvel is, den goeden man die ons allen een exempel van lijdtsaemheyt is, was so verduldigh dat hy seyde: naeckt ben ick van mijn moeder ghekomen, naeckt sal ick weder derwaerts varen, de Heere heeft het gegeven, de Heere heeft het ghenomen: De name des Heeren zy ghelooft: Soo dat hy niet sottelijckx voor Godt en dede, en soo viel al het waersegghen des Duyvels te niet.

Tymon.

33. Wel, gaf hy de moedt verloren, en scheyde hy der uyt?

Eusebius.

34. Daer is hy te hoovaerdigh en te bot toe, hy temteerde Godt soo hy meynde, tot ergher, over den goeden man, maer den bottaert en wist niet dat den goeden mensche tot den eynde volstandigh soude blijven. Denckt eens Tymon, wat een waersegger dat dat is van toekomende dinghen, die in sijn eyghen neeringh soo misslaet.

Tymon.

35. Was hy te hoovaerdigh, en temteerde hy Godt naer sijn meyninge, tot quader voor den lijdtsamen Job, wat dede hy dan?

Eusebius.

36. Maer doen de kinderen Godts quamen en traden voor den Heere, doen verscheen de Sathan oock onder dat goede gheselschap: doen sprack de Heere tot de duyvel: van waer komt ghy? den Satan antwoorde: Ick hebbe dat landt om-ghetrocken. De Heere sprack; en hebt ghy gheen acht genomen op mijnen knecht Job? Want sijns ghelijcken en is in den lande niet, slecht ende recht, godvreesende, schouwende dat quaedt, ende blijvende noch vast by sijnder vromigheydt. Maer ghy hebt my beweeght dat ick hem sonder oorsaecke bederven soude.

Tymon.

37. Wel, liet hy het daer by blijven?

Eusebius.

38. Dat botte beest meynde dat den goeden man van soo quaden aert was als hy is. Want hy is in voortijden van Godt begaeft met uytnemende gaven, verhoovaerdighde hem boven sijnen Schepper: Nu meynde hy, om dat Godt Job genomen hadde

het ghene dat hy hem buyten sijn lichaem ghegheven hadde, dat de liefde Gods in hem vergaen soude, wanneer hem Godt in sijn lichaem aentaste, en daerom sprack hy: Maer steeckt u handt uyt, en tast sijn gebeent en vleesch aen: wat gheldet, hy sal u in ’t aensicht vloecken.

Tymon.

39. Wel, wilde hy teghen Godt wedden, dat was wel een groote stoutigheydt dat hy dat doen dorst, naedemael dat hy wel wiste met wien dat hy te doen hadde.

Eusebius.

40. Maer het was wel een groote bottigheydt sonder exempel, dat hy Godt wilde voorseggen, hoe het in toekomenden tijden, met Job gaen soude in wercken en belijdenissen van godtvruchtigheydt.

Tymon.

41. Dat is waer, maer hoe liep de saeck of?

Eusebius.

42. Godt en wilde Job selve in sijn vleesch en beenen niet aentasten: Maer gaf den temteerder sijnen vollen loop, en seyde tot hem: Siet daer, hy zy in u handt, doch spaert sijn leven. Terstont voer de Sathan wech van het aensicht des Heeren, en sloegh Job met boose zweeren, van sijnen hoofde tot sijnen voetzolen toe. Ghy kondt dencken hoe de man gestelt was, en dat hy duyvel, wel sijn quaetste dede om den man te quellen, en tot Godts-lasteringhe te brenghen. Daer by quam noch het segghen van sijn dwaes Wijf, die seyde: Blijft ghy noch by u vromigheydt? Vloeckt Godt, en sterft. Maer het exempel van lijdtsaemheydt was soo verduldigh, dat hy in al sijn teghenspoet en pijnlijckheden, teghen sijn dwase vrouw seyde: Ghy spreeckt ghelijck de dwase wijven. Hebben wy dat goede niet

ontfanghen van Godt en souden wy dat quade oock niet aennemen, en in alle desen en besondighde Job hem niet met sijne lippen. Hy hadde drie vrienden, doen sy hoorden dat hy soo ellendigh was, die hem quamen besoecken. Doen sy by hem quamen en kenden sy hem niet, maer wierden te schreyen, en saten by hem seven daghen en seven nachten, dat sy met hem niet en spraecken, alleene om dat sijn lijden soo groot was: En soo hadde die temtatie een eynde, en bleeck daer uyt, dat hy van toekomende saken gheen ghewisheyt en heeft, en volgens dien niet en deught tot voorseggen van het ghene noch staet te geschieden.

Tymon.

43. Ick sie wel dat hy tot dat ambacht niet en deught: want ick gheloove dat hy sijn best dede, (om den goeden man) van Godt afvalligh te maken.

Eusebius.

44. Hy dede wel sijn best, en hy was stout ende wreet genoegh. Hy heeft oock wel onsen Salighmaker ghetemteert, en de Sasuceen en Pharizeen, Priester ende Schriftgheleerden opghehist, teghen onsen Salighmaecker, meynende dat hy dien volmaeckten mensche, soo soude t'onderbrenghen, in wiens doodt sijn overwinninghe was, en nochtans soo bot, dat hy in die booswichten soo schandelijck woelde, tot verstooringhe van sijn rijck, en verlossinghe van de heylighen, die sonder hem de doodt onderworpen waren, en door sijn doot van de eeuwige doot verlost zijn.

Tymon.

Ick sie wel dat den ghenen die in sijn eyghen saken soo dom is, hoe soude die in ander mans saken soo voorsichtigh zijn, dat hy tevooren soude konnen weten wat te geschieden staet.

Eusebius.

46. Indien hy in toekomende saecken eenighsins ervaren hadde geweest, hy en soude Judas niet opgehitst hebben om onsen Salighmaker te verraden, om aen de Priesteren Annas en Caiphas overghelevert te worden: Want sijn doodt is ons leven, en de verwoestinghe van het rijck des duyvels, waer uyt dat ick besluyte: de ghene die geen acht daghen te vooren en weet te voorsegghen wat in sijn eyghen saeck geschieden sal, die en deught niet tot waersegghen. De duyvel en wist acht daghen niet te voorsegghen in sijn eyghen saeck wat hem geschieden sal, daerom en deught de duyvel niet tot waerseggen.

Tymon.

47. Ick hebbe wel verstaen, dat hy toekomende dinghen niet en kan voorsegghen, ten ware eenighe die nootsakelijck moeten voorsegghen, ten waren eenighe die nootsakelijck moeten volghen, ghelijck als den Winter ghepasseert is, dat dan de Somer komt, en ghelijck onsen Italiaenschen Waersegger weet, dat als de Son in Aries is, dat hy dan naer Taurus gaet, en soo voorts naer Gemini. Maer dit en zijn gheen dinghen die de Tooverye raecken: Want den duyvel, die een oudt quaedtdoender is, het is ghelooflijck dat hy een meester in die kunst is, en dat hy sijn discipulen wel leert, die by hem school komen.

Eusebius.

48. Laet u niet bedriegen Tymon, daer zijn veel menschen die wel mogen onder de boose ghetelt worden, die haer niet en ontsien eenighe dingen te doen, die sy segghen dat sy door den duyvel doen, hoewel het puurlijck uyt haren wille is, en in dien aensien niet dan bedroch, en wel mogen onder de Tooverije ghereeckent worden.

Tymon.

49. Ick hebbe wel verstaen u ghevoelen, wy sullen oock andere laten oordeelen: maer ick wilde van

u wel weten wat ghy van de Tooverye houdt, daer ghy soo vrypostigh van spreeckt, een saeck die mijns oordeels gruwelijck is, te meer, om dat de meester de duyvel is, en om dat hy persoonlijck by haer verschijnt, en sy hem moeten beloven te dienen met sonderlinghe Ceremonien.

Eusebius.

50. Ick hebbe dit willen laten voorgaen, om dat ghy uyt dien meester den knecht soudt leeren kennen, en segghe, dat de Tooverye is een kunst van bedrieghen, met opset van den bedriegher, om sijnen even naesten te verleyden, ende in het gemoedt hem van Godt selve, of van sijne wercken (die hy door sijne Boden of heyligen verkondight heeft) te doen afvallen: Ten tweeden dringt dese boose practijcke in het ghemoedt des menschen soo verre, dat sy het verstandt verderft, soo dat de ghene die door dese Toovernaers verleydt en bedroghen worden, het rechte verstant en reden verliesen, verlatende Godt den Schepper ende onderhouder alles goedts, ende begheven haer door het bedrogh deser Toovernaers, tot het gheloove en betrouwen harer ydeler woorden en wercken.

Tymon.

51. Welcke zijn de ydele woorden en wercken deser Toovernaers, daer ghy van seght, daer mede sy de menschen bedriegen en verleyden: en welcke zijn de ghene die sy bedrogen, of naer u seggen, betoovert hebben?

Eusebius.

52. Dese zijn veelderhande, en in alle tijden heeft de werelt sulck volck noyt ghebreck ghehadt, gelijck de heylighe Schrifture; en de Historien van alle tijden, selfs onder de Heydenen en Christenen, dat te kennen gheven, die ons voor dat boose volck ghewaerschouwt hebben, sulcke boose menschen zijn in

de Kercke des O. Test. ghenoegh gheweest, maer altijdt veel meer onder de Heydenen: ghy vraeght welcke de gene zijn die sy betovert hebben? Ick antwoorde, den Koninck Pharao, door welcke Tooverije hy sijn hert verhardt heeft, dat hy niet en heeft willen doen het ghene Godt door Moses op hem begeerde: Den Koninck Saul, die desperaet zijnde, tot de Waerseghsters en Tooveresse om raet ginck: den Koninck Manasses, die soo verre quam dat hy self Tooverde, en noch veel andere, die wy om lanckheyt te schouwen en tijdt te winnen, sullen voorby gaen.

Tymon.

53. ’t Verwondert my dat ghy seght dat sy veelderhande zijn, leert dan elck een besonder ambacht, in stijl van bedrieghen van den duyvel haer meester? en ghelijck Bodijn seydt, dat den eenen dit en den anderen dat leert en doet, verscheyden van den anderen.

Eusebius.

54. Bodijn is self bedrogen of betoovert geweest, gheloovende buyten reden en reghel der verstandelijckheyt, die in een gesont verstant behoort te wesen, de dinghen die hem vertelt en toegheschreven zijn, sonder te letten op de moghelijckheydt of onmoghelijckheydt des duyvels, ofte der menschen, en uyt die oorsaeck heeft hy, bedrogen zijnde, veel onnoosele om het leven ghebracht, te meer, alsoo hy een man gheweest is, in eenighe dinghen van grooter gheleertheyt, en des weghen in aensien en groot vertrouwen by sijn Tijdt-ghenooten.

Tymon.

55. Hebben dan de Toovenaers in alle tijden geweest, en hare Tooverije bedreven, seght my wat het is dat sy doen?

Eusebius.

56. Ghy sult dat uyt ons ghespreck wel ghewaer worden, en ick sal u uyt de heylige Schrifture, en de

Historien wel doen kennen de Tooverye, die sommighe een Swarte Kunst, of Nigromantie ghenoemt hebben.

Tymon.

57. Ick en begheer het niet te weten: Want ick hebbe wel hooren segghen, dat de wetenschap in die dinghen seer schadelijck is, en dat men daer licht aen vast raeckt, alsmen daer wetenschap af heeft.

Eusebius.

58. Wel Tymon, ghy zijt gheabuseert, ick vertrouwe u vreese Godts soo veel toe, dat by aldien ghy geweest hadt daer sulck een Toovernaer sijn tooverye ghedaen hadde, en ghy hadt kennisse van de grepen ende bedrieghlijckheyt ghehadt, ghy soudt de omstanders ghewaerschout hebben, ende soudt licht oorsaeck gheweest zijn, dat den Toovenaer niet en hadde konnen betooveren.

Tymon.

59. De Toovenaers in Egypten die soo veel mirakelen ghedaen hebben, hebben sy dat niet ghedaen door hulpe ende werckelickheyt van den duyvel, als tweeden persoon, in de wercken der Tooverye?

Eusebius.

60. Onnosele Tymon, hoe zijt ghy geabuseert, dat den eenen mensche den anderen bedrieght ofte betoovert, en behoeft daer niet by te komen, reden, om dat hy een boos mensche zijnde, dat alleen wel kan beschicken. Dat gy segt dat de Tovenaers in Egypten veel mirakelen ghedaen hebben, dat en is niet waer, maer dat sy met seeckere maniere van bedroch den Koninck betoovert hebben, blijckt uyt de heylighe Schrifture, die haer anders niet dan Toovernaers noemt, om dat sy den Koning wijs maeckten dat sy dat konden doen dat Moses dede, ’t welck hy

niet en dede uyt sijn eygen kracht, maer door Godts kracht, als een middel om den Koninck te beweghen en te doen ghelooven, dat hy een Ghesant ende Bode Godts was, die Godt begheerde dat hy sijn volck soude laten trecken uyt Egypten: Hier stelt hem den Koninck teghen, aengehist van dees Toovenaers, die hem wijs maken, dat sy doen dat Moses dede, hoewel door sekere maniere van bedrogh, bedroch en Tooverye, om dat sy met menschelijcke practijcke, de Goddelijckheydt weder-streefden, het welcke de eyghenschap en aert der Tooverye is?

Tymon.

61. Meynt ghy dat sy niet buyten den reghel en den loop der natuure en deden, door kracht des duyvels, door wiens kracht sy dat uyt wrochten?

Eusebius.

62. Neen Tymon, dat en meyne ick niet: Want noch den duyvel, noch den mensche en konnen buyten den reghel der natuure gaen, en moeten beyde binnen de palen blijven, haer van Godt gestelt, dus alle het ghene dat wesen en ghedaente ontfanghen heeft, dat heeft het uyt Godt, die de oorsaeck en wesen van alle ghedaente is, jae alwaer door tusschenkominghe van toeval sijn eerste wesen verandert, soo en moet men sijn begin nerghens dan in Godt soecken: Want men het nerghens elders vinden en sal, te meer, alsoo de gantsche Christenheydt belijdt en ghelooft dat hy Schepper van Hemel en van aerde is, behelsende in hem alle sienlijcke en onsienlijcke Creaturen.

Tymon.

63. Hebben de Toovernaers niet staven in haer handen ghehadt, en die bezweerende en van haer werpende, wierden Slangen.

Eusebius.

64. Jae als Toovenaers hebben sy dat ghedaen, bedrieghende den Koninck ende de ghene die daer by stonden, door welck bedrogh, hy is verhart gheworden, alsoo dat hy de Boden Godts niet ghelooft en heeft, hoewel dat de staf Aarons hare staven verslonden heeft.

Tymon.

65. ’t Was wel een groot mirakel, dat Aarons staf hare staven verslondt: Ick en kan dat niet versinnen hoe dat in sijn werck ginck.

Eusebius.

66. ’t En is gheen wonder Tymon; Want Gods wercken en zijn niet te begrijpen, hy en is oock aen geen orden ghehouden, sijn segghen en sijn willen is doen, en daerom moeten wy ons verstandt in sijn doen neder legghen en ghevangen geven: maer aengaende de wercken der menschen die mach men sonder misdoen wel ondersoecken, jae al waert dat hy een Toovenaer was.

Tymon.

67. Wie soude dat durven bestaen, ick hebbe wel hooren seggen, dat als yemant in haer boecken leest, daer haer Tooverije in beschreven staen, dat men licht een ghetal duyvels in sijn gheselchap krijghen soude, en dat sy soo licht niet wech te krijghen en zijn alsse zijn ghekomen.

Eusebius.

68. Afgrijselijcke leugens, van Toovenaers versiert: Want alsoo die hoovaerdighe Enghelen duyvelen geworden zijn, door haer hooverdye, meynt ghy dat sy soo ghereedt souden zijn, om het murmelen van eenen Quidam te hooren, ghelijckmen siet, dat de ghene zijn, die haer met dese bedriegherije behelpen?

Tymon.

69. Ick en kan daer niet afseggen, dan het luydt wonderlijck: dat de gene die Godt niet en heeft willen ghehoorsamen, van welcke men was, het ghene men was, dat men nu loopt hier in de ghedaente van eenen Bock, ginder in de ghedaente van een Ezel en ander onredelijck beest: Als men het wel bedenckt, het is niet te ghelooven, laet den duyvel soo onredelijck zijn als hy is, soo en denckt my den mensche aen sijn zijde, so onredelijck niet te zijn, als wel dese Toover-rechters segghen.

Eusebius.

70. Wy sullen dat daer laten in de ghene die haar als mirakel-doenders uytgheven, en met bedriegerye haer hebben beholpen, daer en is in die qualite niet veel redelijckheyt by, sonderlingh als sy weten dat men haer godtvruchtigheyt niet veel toe en betrouwt, segghen het gene dat sy doen, dat sy dat door den duyvel doen.

Tymon.

71. Wat meynt ghy van de Egyptische Toovenaers het ghene sy deden, deden sy dat niet door den duyvel?

Eusebius.

Hoewel sy boos en bedrieghers waren, soo is noch altijt onderscheyt in de boosheyt der menschen. Ick houde vastelick dat de Egyptische Toovenaers teghen Pharao niet en souden hebben willen seggen, dat ’t gene sy deden, dat door den duyvel deden, maer door den ghenen die sy en hy als Godt eerden: Hoewel het haer eygen boose practijcke was, waer door sy den Koninck verharden, ’t welck met haer boosheydt wel over een quam. Ten tweeden, het maken van water in bloedt over alle wateren en vlieten in Egypten, tot de putten inkluys. Wat doen hier de Toovenaers toe, dan naer apen met haer besweeren

in schijn of sy ook wat deden. Insgelijcx doen sy met sen vorsschen: want doen de Heere door Aaron het lant met vorsschen bedeckt hadt, wat doen dees Toovenaers anders als besweeren, ’t welck de Leverye des bedroghs is, om den Koninck en ’t volck te bedriegen, en haer selven in achtinge en groot te maken en eenig gewin voor haer daer uyt te trecken. Maer doen God haer door Aaron met luysen besochte, dat al het stof Egypti luyusen wierdt: en de menschen en vee van luysen krielden, soo en konden dees Toovenaers haer niet beschermen: Want de luysen plaegden haer soo wel als een ander: Ten was hier met luysen te maecken niet te doen, maer met luysen te dooden. Den Koning wilde wel ontslagen zijn, maer sy antwoorden dat is Godes vingher. Hier hadden de Wijse van Egypten gedaen, die de H. Schrifture Toovenaers noemt, om haer bedriegherije wille in godlijcke dingen.

Tymon.

73. Indien ick u wel verstaen hebbe, so wilt ghy seggen: dat Tooverye is een bedriegerije van boose menschen die haer gelaten dat sy door God wonderlijcke dingen doen, gelijck Symon Magus tot Samarien dede; of gelijck eertijts de Heydensche Priesters en Priesterinnen onder de Heydenen deden, of ghelijck eenige boose menschen onses tijts doen: seggen dat sy eenighe wonderlijcke dingen doen door hulpe der boose geesten.

Eusebius.

74. Dat is waer, maer de Tooverye is op meerderley wijse uytgevoert, gelijck ick geseyt hebbe dat de Schriften des O. en N. Testaments betuygen, ende de Tijt-schriften ofte Historien der Heydenen en der Christenen van alle tijden, en daer in accordeeren sy alle als de saeck is ontdeckt, soo en heeft men het niet dan bedrog en leugens gevondē, versiert om sijn opinie staende te houden, ofte om gewins wille.

Tymon.

75. Is de Tooveresse tot Endor, die Samuel verweckt heeft, oock sulck een bedrieghster geweest? dat woude ick wel hooren bewijsen, of bewijst dat.

Eusebius.

76. Ick moet bekennen, dat sy dat ambacht wel ghekonnen heeft, en was daer wel op af-ghevaerdight.

Tymon.

77. Ick blijve by mijn voorighe reden, ende segghe als vooren, bewijst dat.

Eusebius.

78. Dat het een doortrapte vrouw is gheweest, gheeft de Heylighe Schrifture en hare actien ghenoegh te kennen, dat sy in de kunst wel ervaren was om den Koninck te bedrieghen, waer toe haer seer dienstigh was des Konincks dwase meyninghe bestaende daer in, dat de Toovenaers of de Toveressen de dooden konden verwecken die sy wilden, die haer dan naer het ghevoelen der Heydenen, van dien tijdt voorseyden wat haer ghebeuren soude: Want indien sy dat niet gemerckt en hadde, sy en soude haer in die handelinge niet ingelaten hebben: en dit is de eerste gelegentheyt die dese bedrieghsters altijdt waar-nemen, ’t welck sy konde ghewaer worden, door dien den Koninck seyde, brenght my den genen die ick u seggen sal: meynende dat het Wijf des wegen konde doen al dat hy wilde, gelijck geseyt is: en om dat hy meynde dat hy haer te gauw soude zijn, treckt hy andere klederen aen, verghetende dat hy een hooft langher was als yemandt onder sijn volck, waer door hy kenbaer ghenoegh was. Sy haer veynsende dat sy hem niet en kent, antwoordt hem als eenen van Saul ghesonden, ende seydt: Ghy weet wel wat Saul ghedaen heeft, hoe hy de Waerseggers en Teeken-bedieders, uytgeroept heeft van den lande, waerom wilt ghy mijn ziele in dat net leyden

dat ick gedoot werde: maer den Koninck swoer haer by den Heere ende seyde: so waerachtigh als de Heere leeft, het en sal u tot gheender misdaedt komen, hier gaet nu het spel aen: Dese doortrapte vrouwe vraeght Saul, wien sal ick op-brenghen? Ghelijck of het in haer macht was te konnen op-brengen wie dat sy wilde, haer schickende naer dat woordt dat den Koninck te vooren gheseydt hadde: Brenght my hier den genen op die ick u seggen sal, sy vraeght wien sal ick op brenghen ? Den Koninck antwoorde: Brenght my Samuel hier op. De H. Schriftuure en seydt niet de maniere van de op-daginghe Samuels: Maer de Vrouwe veynst haer selven seer verschrickt te zijn, en door de verschijninghe gewaer te worden en te roepen, waerom hebt ghy my bedrogen, ghy zijt Saul! Waer op den Koninck antwoorde: En vreest u niet, wat siet ghy? Wie en siet hier niet dat de Vrouw den Koninck bedroghen heeft, en op dat sy niet swijgen en soude, soo seyde sy: Ick sie Goden opklimmen uyt der aerden. Ick segghe dat sy niet en sach, maer dat sy den Koning wijs maeckte dat sy wat sach. Den Koninck vraeght haer naer de gedaente van het gene sy sach, sy seyde: daer komt eenen ouden man op met eenen zijden rock aen: waer op den Koninck besloot dattet Samuel was, het welck sulck groot credijt by hem hadde, dat hy hem neder neyghde met sijn aenghesicht ter aerden, ende aenbadt desen ghemaeckten Samuel. Die stelt hem aen het kijven om dat hem Saul onrustigh gemaeckt hadde, seggende: Waerom hebt ghy my onrustigh ghemaeckt, dat ghy my hier op laet brengen. Saul klaeght aen desen ghemaeckten Samuel, en seydt: Ick ben seer benouwt, de Philisteen strijden teghen my, ende Godt is van my gheweecken, ende en antwoordt my niet, noch door Propheten, noch door Droomen: daerom hebbe ick u doen roepen dat ghy

my wijsen soudt wat ick doen soude. Desen ghemaeckten Samuel spreeckt: Wat wildy my vragen, dewijle de Heere van u geweeken, en u vyandt gheworden is, de Heere sal u doen soo hy door my gesproken heeft, ende sal dat Rijck van u hant scheuren, en David uwen naesten gheven, om dat ghy de stemme des Heeren uwes Godts niet ghehoort en hebt, en de verbolghentheydt sijner gramschap niet volbracht en hebt teghen Amalech, daerom heeft de Heere nu sulckx gedaen, daer toe sal de Heere Israel met u oock gheven in der Philisteen handt, morgen sult ghy en uwe sonen met my zijn. Ter oorsake van dese Historie valt veel verscheydenheyt van gevoelen: Ick en wil gheensins de authoriteyt van dit Boeck in twijffel trecken, maer dat den Autheur die de beschrijvinghe doet, ghevolght heeft de vertellinghe Sauls, ofte sijne dwase meyninghe, beschrijvende de daedt der Tooverye ghelijck sy gheschiedt is. Hier valt nu de questie, of Samuel waerlijck verweckt is, of dat de Tooveresse (door haer macht van den duyvel verkregen) eenen duyvel verweckt heeft, om den Koninck te voorsegghen hoe het hem in den oorlogh vergaen soude, alsoo beyde Leghers te velde laghen. Diversche Godtgheleerde en Godtvruchtige mannen sustineren dese beyde opinien: De eene, dat Samuel waerlijck verweckt is, en de andere dat het de duyvel is gheweest, door de kracht der Tooveresse haer van den duyvel bygheleyde, om den Koninck te voorsegghen het eynde van hem ende sijne sonen. Indien wy wel aenmercken de omstandigheden en de personen die dese daedt uytghevoert hebben, ten is gheensins van nooden gheweest Samuel te verwecken, noch eenen duyvel te doen komen, om Saul te bedrieghen, en oversulckx (en met eerbiedinghe van veel oude en jonge Theologanten) mach men wel houden, dat het een rechte bedriegherye is

gheweest van de Tooveresse selfs die gheensins en heeft opgeweckt den rechten Samuel: en soo weynig eenen duyvel om sulcken personagie te speelen. Laet ons dan met aendacht dese Historie naersien, wy sullen daer in bevinden de loosheyt en boosheydt der Waersegghers, ghepractiseert en opghesmuckt met bedrogh en archlistigheydt. Wat Samuel aengaet, die en konde by sijn leven uyt hem selven niet voorsegghen: Maer indien hy Saul yet soude voorsegghen, dat moeste komen door den Geest Godts, als hem Samuel door inspiratie gegeven, gelijck Saul selve getuyght dat Godt hem niet en heeft willen voorsegghen, noch door Propheten, noch door droomen sijn aenstaende ongeval: derhalven besluyte ick dan, dat God hem door Samuel die een Propheet was gheweest, niet en heeft willen voorseggen, noch Samuel in die qualite niet en heeft konnen voorsegghen: en volghens dien, een pure valscheydt van de Waerseghsters gepractiseert. Daer-en-tegen, desen gemaeckten Samuel, heeft gheschickt naer de wetenschap die hy vermoede te hebben, ’t welck hy of sy, naer dat haer medegesel geweest is, heeft konnen begrijpen uyt des Konincx woorden, en heeft den Koninck door den geest des bebroghs (die sy werckelijck in haer hadde) naer de maniere der Heydensche Priesters en Priesterinnen van dien tijden misleyt: want om te segghen, dat desen gemaeckten Samuel seyde, en behoefde den oprechten Samuel niet te komen, sy konde dat met den gemaeckten Samuel wel doen: Want die van binnen in huys sijn personagie heeft ghespeelt, als tweede persoon om den aenslagh goet te maken. Den Koning staende in een vertreck, en wacht met gedult wat dese bedriegster sal seggen, maer sy veynst haer, dat sy doen ghewaer wierdt dat het den Koninck Saul was, die vraeght haer wat sy sach? waer uyt men wel kan afmeten dat hy niet en

sach, maer haer woort alleen betroude: als den Koninck nu vraegde wat sy siet, sy antwoort dat sy goden siet op-komen uyt der aerden, dat was meer als eenen. ’t Was den Koninck ghenoegh dat hy eenen hadde. Maer doen den Koninck vraeght naer particuliere gedaente, sy schikt haer daer naer en schildert met woorden aerdigh eenen Samuel, even soo Samuel in sijnen tijdt ghegaen hadde, die sy in levende lijve ongetwijffelt wel gekent heeft, haer schickende naer des Koninckx begeeren, en soo vult sy, naer alle Waersegghers maniere, den Koninck de kap met ydelheydt. Dat het den rechten Samuel niet gheweest en is, blijckt: Want volgens dese actie, soo en soude in de heyligen geen rust zijn, en de Waerseghsters in de rust-plaets der Heyligen te gebieden hebben als het haer te pas komt: Waerom en souden sy niet soo wel Abraham, Isaac of Jacob konnen verwecken als Samuel, en alst haer en de duyvel beliefde henen moeten, en werken uyt het gene sy begeerē.

Dat dit niet waer en is, blijckt uyt de H. Schrifture: Want Godt en laet niet toe, dat de begheerte van den rijcken man door den Patriarch Abraham mochte voldaen wesen, en kreegh tot antwoort: boven dit alles is tusschen u en ons een groot verscheydinge: so heeft Abraham ook geweygert sijn broeders te waerschouwen, haer ghenoeghsaem wijsende, uyt de gelijckenisse of de geschiede daet, tot Moses en de Propheten. En op een andere plaetse: Saligh zijn de dooden die in den Heere sterven, want sy rusten van haren arbeydt, en haer wercken volgen haer naer.

Dat het eenen duyvel geweest soude zijn, en heeft selfs geen schijn van waerheyt: Want over al in de H. Schrifture waer den aert ende nature der booser geesten persoonelijck beschreven zijn, daer en is noch goetheyt, noch oprechtigheyt, noch waerheyt in geweest: en in dese Historie soude de duyvel Saul eenen

Predicant tot de deught gestreckt hebben, ende hem vermaent hebben tot de ootmoedigheydt, contrarie de hoovaerdighe gheneghentheydt des duyvels: segghende dat de oorsaecke van sijn ongheval was, om dat hy de stemme des Heeren niet ghehoort en hadde, en de verbolgentheydt sijner gramschappen, niet volbracht en hadde teghen Amaleg, daerom heeft de Heere u sulcx ghedaen. Wat dunckt u Tymon, zijn dat reden van eenen duyvel, een nature die in het quade verhart en onbekeerlijck is. Sal eenen duyvel den mensche wysen tot de ghehoorsaemheydt, en volbrenginge van Godts geboden, en prediken hem dat hem alle de onghevallen komen door sijn onghehoorsaemheyt? redenen heel contrarie den aert ende eyghenschap der duyvelen, die om sijn onghehoorsaemheyt en hoovaerdye den Hemel verloren heeft, die naer het ghevoelen en schrijven van alle Toover-rechters, Godt soo vyandt is, dat als yemandt sijn naem noemt, terstont vlucht en verdwijnt: gelijck Bodijn op veel plaetsen aenteyckent.

Tymon.

79. De Waerseghster en heeft niet mis-geslagen in het eynde van sijn leven: Want en is den Slagh daeghs daer aen niet geschiet, het en was soo vremt van haer niet voorseydt: Want sy sloeghen den Koninck Saul doodt met sijn soonen, Jonathan, Abinadab en Malchisua.

Eusebius.

80. Dat de Waersegster daer naer geslagen heeft, en naer ghelegentheydt des tijdts uyt de toekomende saeck yet wat gheraden heeft, dat is te ghelooven, maer in stijl van Waersegghen te segghen, morghen sult ghy en uwe sonen met my zijn, en een van sijn sonen heeft noch wel twee Jaer naer sijns Vaders doot Koningh gheweest, dat luydt te leugenachtigh voor een Waerseghster.

Tymon.

81. Wy lesen in de heylighe Schrifture van den boosen Koninck Manasses, dat hy van den waerachtighen Godt Schepper des Hemels ende der Aerden afviel, ende timmerde Altaren, ende aenbadt alderhande heyr aen den Hemel, ende diende hen Schepselen ende onderdanen van den Autheur die alle Wesen sijn Wesen gegeven heeft. Hy stichte Waersegghers en Teycken-bedieders, hy liet sijn Sonen door ’t vyer gaen, hy achte en nam waer het Voghel-gheschrey, en hy liet maken ende stelde Afgoden in den Tempel des Heeren: Hy stelde oock der Bosschen-godt in den Tempel te Jerusalem: soo dat hy in den quaedtsten graedt van Godt af viel, ja soo verre dat hy selve Tooverde, hy die de Toovenaers behoorde uyt te roepen, volgens het gebodt van God ontfangen.

Eusebius.

82. Dat hy Tooverde, en volgens dien een Toovenaer was is waer, maer alsoo hy tot alle Afgoderye geneyght was, niet alleen uyt onverstant maer uyt boosheyt, soo noemt hem de heylige Schrifture Toovenaer, om dat hy kennisse hadde van de boosheyt die hy dede: stellende Bosch-goden in den Tempel des Heeren, die de Heydenen noemden Sylvanen, Faunen, en Satyren. Hy stelde oock den Waghen Phaëron, anders der Sonnen genaemt, naer de leughenen der Heydenen, ende heeft oorsake ghegheven Israel te doen sondighen in alle grouwelen, naer de wijse der Amorreen, die de Heere om hare grouwelijckheden voor haer verdreven hadde, ende haer gewaerschouwt ende gheboden, segghende: als ghy in dat Lant komt, dat u de Heere u God geven sal, soo en suldy niet leeren doen de grouwelen deser Volcken, dat onder u niet ghevonden en werde, die sijn sonen of dochter door dat vyer laet gaen, ofte een

Propheteerder, ofte een dagh-verkieser, ofte een die op der voghelen ghefangh acht, ofte een Toovenaer, ofte een Besweerder, ofte een Waerseggher, ofte een Teycken-bedieder, ofte een die den dooden om raedt vraeght: Want wie sulckx doet is eenen gruwel den Heer: alle dese mogen wel Toovenaers genaemt worden, om dat sy de menschen bedriegende, haer wijs maeckten, dat de Goden haer in die qualite dienden, en dat de Goden haer openbaerden het ghene sy haer seyden, hoewel het haer eyghen versieringhen en practijcken waren, en maeckten de lieden wijs dat sy de stemmen der voghelen kenden, dat sy het suchten der afghestorven hoorden, en haer kloppen soo sy seyden, verstonden, dat sy de secreten der Teyckenen wisten, en daer door de luyden goeder gheluck seyden, daer sy niet anders en wisten als menschelijcke practijcken.

Tymon.

83. Dat was wel eenen boosen Koninck, het schijnt dat hy de Waersegghers begagieerde, en hem op het Voghel-gheschrey verliet, dinghen die Godt in de heylige Schrifture stricktelijck verboden hadde, maer daer moet yet wat zijn waer op dat sy haer verlaten.

Eusebius.

84. Tymon, het heeft al in oude tijden gheweest, soo wel in de Kercke des Ouden Testaments, dat is onder de stamme Israels als onder de Heydenen, oock ten tijden Christi by en ontrent de gheloovighe en onder de ongheloovighe Joden en Griecken, en in de tijden daer naer, en is al te samen bedrogh en listigheydt bevonden, de saeck ontdeckt zijnde. En al de ghene die haer met Waerseggen beholpen hebben sonder expresse last van Godt, Schepper van Hemel en Aerde, dat zijn bedrieghers van de archste soorte, in de heylige Schrifture Toovenaers ghe-

noemt, ten desen tijden Lant-loopers, Vaghebonden, en bevonden sickwils dieven te zijn, die als Lant-loopers alle dorpen des winters door-loopen, en naer alle dinghen omhooren, en dan Somers wederkeerende, en haer selven verkleedt hebbende, en haer spraeck eenighsins verandert, onder decksel van Egyptenaers en Heydenen haer uytgheven, die de slechte of sotte vrouwen en jonghe dochters haer gheluck of ongheluck segghen: als sy te vooren vernomen hebben, dat het nest dickwijls vuyl gebroeyt is, en hooren met verwonderinghe dat het de Heydinne soo wel gheraden heeft, hoewel het haer maer eenen gekruysten penningh en koste, en ’t voorgaende om niet hadde.

Tymon.

85.Eusebius, ten is sulck volck niet gheweest: want onder de Chaldeen, en Persianen, zijn sy in seer groot aensien gheweest, ghelijck uyt het Boeck der Proghetien Daniels blijcken kan.

Eusebius.

86. Hier uyt kan oock blijcken de valscheyt van haer voorgeven: Want konden sy dinghen voorseggen die noch te gheschieden waren, waerom en souden sy niet eenen droom weten die alreede gepasseert was, veel weynigher konden sy weten wat dat den droom beduyde, in dinghen die noch te gheschieden stonden: en daerom seyden sy seer wel, dat den Koninck eyscht is te hoogh, ende daer en is oock anders niemandt die het voor den Koninck gheseggen kan, uytgenomen de Goden die by de menschen niet en woonen. Hoewel dat sy seer wel lieghen konden, daer spraken sy de waerheyt, want al de heylige Propheten, het gene dat sy voorseydt hebben, hebben sy voorseyt, gedreven zijnde van den geest Gods, wiens woort sy in die qualite voerden, en daerom is het

gene dat de wijse Sterre-kijckers of Chaldeensche Priesters voorseydt hebben, veeltijdt leughen gheweest: ghelijck noch hedendaeghs de bedrieghelijcke konst uyt den loop der sterren, over het gene yemant noch te ghebeuren staet. Ick en wil niet ontkennen dat de Geleerde in de beweginge der sterren niet en souden weten, hoe Sonne en Mane door den Zodiac loopen, maer en hebben die wetenschap niet door bysonder openbaringhe, maer door ghestadighe ervarentheydt, van het ghene alle jaer ghepasseert is, en maecken gissingh dat naer het ghehalte van het jaer wederom also zijn sal: Maer dit en is de questie niet, maer of uyt de t’samen-komste der sterren, of uyt de regeeringhe der sterren selve het bewegen, en wel of qualijck leven der menschen hangt, en dat dese wijse Sterre-kijckers door bysonder openbaringhe van de Goden haer bygheleydt, konnen weten, hoe het in toekomende tijden aengaende ghesontheyt en sieckte, armoede en rijckdom, Godvruchtigheyt en godtloos leven gaen sal. Ghelijck eertijdts ’t ghemeyne volck (wat segge ick ’t ghemeyne volck) Koningen, Princen, en Staten gelooft en ghehouden hebben.

Tymon.

87. Wel, de sterren beduyden yet wat, en daer is meer aen vast als dat sy simpelijck door den Zodiac loopen, en dat daer niet anders naer volgen en soude.

Eusebius.

88. Dat is waer Tymon, Ick stae dat toe, dat op dien tijt als de Sonne in het teycken Aries komt, dat dan den Somer nae by is, in contrarie als sy in het teycken van Libra gaet, volghens de beschickinghe Godes, soo hy het in den beginne gheordineert heeft, soo sal den Winter in dese Landen volghen. ’t Selve soudt ghy van den Oyevaer, Swaluwe en Bonte-kraeyen konnen seggen: want die konnen soo

wel teghen de Somer en Winter als de Sterren in die Teyckenen doen. Maer daer uyt te willen voorsegghen, des menschen willen, doen en laten, is een oprechte dwalinghe, van de ghene die het ghelooven, en een volmaeckte boosheyt van de ghene die het om haer profijt eerst versiert en ghepractiseert hebben: Want Godt verbiedt seer stricktelijck Deut. 4. 19. dat ghy uwe ooghen niet op en heft ten Hemel, ende siet de Sonne en de Mane, en de Sterren, dat gantsche Heyr des Hemels, ende valt af, en bidtse aen, ende dientse, welcke de Heere uwe Godt verordineert heeft, alle volcken onder den gheheelen Hemel, ghelijck Genes. 1. 16. staet: Ende Godt maeckte twee groote Lichten, daer toe de Sterren, ende Godt settese aen het Firmament, dat sy schijnen op der aerden. Waer uyt wy konnen mercken dat het Schepsels zijn van Godts mogentheydt, dat wy niet in eenigherley wijse in haer en moeten soecken eenighe hoedanigheydt in ons werckende, anders dan ons des daeghs verwarmende, ende des nachts verlichtende, welcke deughden sy van Godt passivo ontfangen hebben, die sy oock aen ons overleveren niet naer haren wille: Want het is te twijffelen of in haer eenen wille is, maer dat sy zijn een onghezielt wesen, en een lichaem uyt haer selven sonder bewegelijckheyt, ghedreven van de almachtigheyt Godts naer sijn believen, naer dat wy menschen, in sijn gratie en gheboden wel of qualijck leven, gelijck de heylighe Schrifture op veel plaetsen te kennen geeft.

Tymon.

89. Ick versta uyt u, dat op het seggen der Waersegghers niet en is te bouwen, noch op den loop der Sterren en Planeten soo seer en is te achten, in materie van het ghene noch staet te gheschieden, ende en weet den duyvel niet van toekomende saecken. Soo

doende soude al de waerseggherije, en de Persiaensche en Chaldeeusche wijsheyt, wel overhoop vallen.

Eusebius.

90. Ick en wil de Persiaensche wijsheydt in den loop der Sterren niet verachten, segghe alleenlijck, dat haer bedriegherije daer in lach, dat sy de lieden wijs maeckten, dat sy uyt den loop der Sterren wisten wat de menschen te ghebeuren stondt. En vervielen so verre, dat sy het heyr des Hemels aenbiddende, eere deden: versoeckende als van haer vruchtbare tijden, en andere deughden, waer voor sy haer offerhanden deden: ’t welck oock een ghedeelte der Tooverije is, datmen de menschen af-leydt van den Schepper en gever alles goets, tot de schepselen, die haer wesen van den Schepper hebben ontfangen.

Tymon.

91. Wel wilt ghy segghen, dat de Waersegghers die ghy oock Toovenaers noemt, ofte de teycken-bedieders gantsch gheen gewisheyt hebben in stijl van waerseggen?

Eusebius.

92. Ja dat wil ick segghen, dat alle Voorsegginghe of teycken-bediedinge, gelijck de bedrieghelijcke Joden en Heydenen van alle tijden ghedaen hebben, en van veel menschen gelooft en gheacht, niet is dan bedrogh, dickwils onder schijn van Godtsdienst gebruyckt, versiert van boose Priesters om haer profijts wille, gelijck de Tijdt-schriften dat uytwijsen.

Tymon.

93. Neen Eusebius, ghy en maeckt my dat niet wijs. Ick hebbe soo veel van Tooveressen en Toovenaers gehoort, dat my schrikt dat ick daer aen gedencke. En laet u vry geseydt zijn, het is al wat anders als bedriegen: Want het is wel geschiedt, volgens het getuygenisse van mannen van aensien, dat sy menschen in beesten verandert hebben.

Eusebius.

94. O Tymon, hoe zijt ghy bedrogen? Hoort wat ons S. Lucas in sijn boeck van de wercken der Apostelen in’t 13 cap. beschrijft, daer den Apostel Paulus der personagie van een Toovenaer seer aerdigh aenwijst, onder de woorden: O ghy sone des duyvels, vol van alle bedrogh ende schalckheydt, en vyandt van alle rechtveerdigheydt, ghy en laet niet af de rechte weghen des Heeren te verkeeren. Siet daer uytghebeeldt eenen bedriegher Toovenaer genoemt, ’t welck den waerdighen Leeraer Desider. Erasmus paraphraseert: O ghy vyandt van alle gherechtigheyt! die oock daer mede bewijst dat ghy eenen sone des duyvels zijt: Want hy heeft van den beginne den mensche van sijn oprechtigheydt berooft, ende ghy wederstaet nu de gherechtigheydt die weder-ghegeven wordt; noch het en is u niet genoegh dat ghy tot noch toe met u bedriegelijcke konsten der menschen eenvuldigheydt misleydt ende bedroghen hebt, maer ghy en houdt nu noch niet op hartneckigh in u boosheyt den wille Godts te wederstreven, meer soeckende valsche eere en schandelijck gewin, dan u eygen ende veelder luyden saligheyt. Dus verre Erasmus. En sulck slag van volk zijn de tovenaers altijt geweest.

Tymon.

95. Actorum 16 staet, hoe dat een Jonge Dochters eenen Waerseggenden geest hadde, die haer heeren veel ghewins t’huys bracht met waerseggen.

Eusebius.

96. Ick en wil niet ontkennen dat dese Dochter eenen Waerseggenden gheest in ’t lijf ghehadt heeft, en volgens dien heeft konnen Waerseggen, en heeft somtijts oock wel leugens geseyt. Maer ten eersten, ick ontkenne dat sy den Geest Godts gehadt heeft, welck is den eenighen gheest des Waersegghers. Want indien sy dien ghehadt hadde, ’t was onnoo-

digh dat hy door Paulus uytgedreven wierdt. Ten tweeden, ick ontkenne dat sy den gheest des duyvels in haer lijdelijck ghehadt heeft. Want die is soo onbequaem tot Waersegghen als eenen haspel eenen pot toe te decken, en soude haer neeringe van haer gewin eer bedorven hebben, alsoo hy tot dat ambacht niet en deught.

Tymon.

97. Wel, alsoo sy den Gheest Godts niet en hadde, noch den gheest des duyvels passivo door haer niet ghesproken heeft, hoe heeft dat konnen toe gaen dat sy met Waersegghen haer heeren groot ghewin toe brachte.

Eusebius.

98. Door die dat sy de gaven Godts, die haer in de nature rijckelijck mede-gedeelt zijn, misbruyckt heeft, en haer verstant aengheleydt heeft tot bedrieghen, gelijck in dien tijdt de Vrouwen met sulck bedroch veel om-gingen, seggende dat sy de geest van den Afgodt Apollo ontfangen hadden: waer door sy de lieden van dien tijdt wijs maeckten dat sy konden toekomende dinghen voorsegghen. Welck ambacht onder de Vrouwen seer toenam, ghelijckmen aen de Sybillen in Griecken-landt wel heeft konnen mercken. En nu hedendaeghs eenighe Landt-loopers wijven, die de Boeren wijs maecken dat sy met eenen helm geboren zijn, en daer door meer konnen sien dat andere niet en sien.

Tymon.

99. Maer Paulus heeft haer den geest des Waerseggens uytghedreven: Oock alsoo, dat haer heeren haer daer over aenklaeghden.

Eusebius.

100. Indien sy eenen gheest des Waersegghens waerlijck ghehadt hadde, Paulus en hadde hem niet uytgedreven: Maer alsoo hy hem kende voor eenen

geest des bedroghs, soo heeft hy den geest des Meyskens belast te zwijghen, ende haer gheboden in den naem des Heeren uyt te gaen. Ten is niet ghelooflijck dat de duyvel door haer sprack. Den Text seyt dat sy, te weten het Meysken haer nae riep, dese zijn knechten des Alderhooghsten, die u den wegh der saligheydt verkondigen, ’t welck gheen redenen van duyvelen en zijn. Ten is oock niet ghelooflijck dat de duyvelen het Meysken onderdanigh soude willen zijn, om sulcke redenen te voeren: Want den duyvel en is sulcken vriendt Godts niet dat hy dat souden gehoorsamen, en Godt en wil gheen dienaers als wilvaerdighe. En Godt die en behoeft gheen duyvelen, alsoo hy dat boose ghespuys, in materie van bekeeringhe niet van doen en heeft.

Tymon.

101. Wel, wat wilt ghy segghen, dat Paulus den Waerseggenden gheest niet uytghedreven en heeft?

Eusebius.

102. Dat houde ick staende, dat Paulus door sijn ernstige aensprake, haer het herte soo geraeckt heeft, dat sy met de guyterye van Waersegghen, haer niet meer en dorste bemoeyen, alsoo die woorden haer door het herte dronghen: vreesende, indien sy niet en gehoorsaemde dat haer licht erger soude geschieden, alsoo sy de achtbaerheyt sach van d’Apostelen, ende de ernsighe aensprake hoorde: te meer, alsoo Godt groote daden door haer handen en woorden wrochte. Ja oock soo, dat de Heydenen haer selven voor Goden eerden, ende hieten Barnabam Jupiter, en Paulus Mercurius, om dat hy het woord voerde.

Tymon.

103. Ick hoor wel dat ghy wilt seggen, dat Paulus den geest des bedroghs uyt haer gedreven heeft.

Eusebius.

104. Dat is waer, want daer door heeft Godt het Meysken voor soo vele bekeert, en is door’t mirakel, in’t gemoet en ziele beter gewordē, niet meer willende met sulke bedriegerye omgaen, also sy wel gevoelde den geest van waerseggen door den Afgod Apollo niet te hebben, ’t welk niet dan logenen en waren, en oock Paulus van sulck een boose nature, in sijn Euangelische Leeringe niet wilde gerecommandeert zijn.

Tymon.

105. Ick en hebbe de geschiede daedt soo niet aengemerckt, ick gheloove wel dat het met de Pithonisten en sulcke bedriegsters wel so toe gegaen heeft.

Eusebius.

106. Plutarchus vertelt in het leven van Alexander de Groote, als hy voorgenomen hadde sijn reyse naer Asien te vorderen, liet het Oraculum te Delphos vraghen, op sulcken tijdt als sy de lieden wijs maeckten dat de dagen ongeluckigh waren, in de welcke men niet gewoon en was Apollinum yet te vraghen. Dat niet teghenstaende, hy Alexander schickte naer de Prophetesse die de Prophetien uytsprack, ende hy liet haer eerst bidden dat sy komen woude, het welcke sy weygherde, voorwerpende de maniere van doen die haer verboodt derwaerts te gaen. Maer doen ginck den Coninck tot haer, en trockse met gewelt in den Tempel. Sy ook een doortrapte vrou zijnde, siende dat sy sijn begeerte niet en konde tegenstaen, seyde tot hem, gy zijt onwinbaer, na dat ick sie, mijn sone. ’t Welck Alexander hoorende, seyde dat hy geen Prophecie en begeerde, ende dat hy van haer hadde ’t gene hy soude mogen wenschen. Sy niet te min hadde in haer reden, altijt uytvlucht genoeg. Dat is, also hy een drijvende en voortvarende man was, schickte haer naer des Konings gelaet, willende segghen, dat hy van een sterck voornemen

was, qualijck om versetten, gelijck oock in de actie bleeck ’t welk het dwase volk uytleyde een prophecie te zijn, van sijn groot en geluckig voornemen, ende op de reyse zijnde, sweette het beest van Orpheus, dat van Sipers hout gemaeckt was, ’t welck veel luyden van dien tijt, uytleyden, een heel quaet teycken te wesen, maer den waersegger Aristander wiste een ander uytlegghinge te vinden, segghende, dat de Poëten noch van de wercken van Alexander souden singen en spelen, dat sy souden zweeten: met sulck bedrogh gingh den voorseyden Aristander om, want op eenen tijdt als hy de Goden gheoffert hadde, ende besiende het ingewant der geofferde Beesten, maeckte hy de omstanders wijs, dat hy daer in sach, dat de Coninck Alexander de stad Tyrus soude winnen. Wat dunkt u Tymon, waren dat niet fraeye letteren, om sulck een Prognosticatie uyt te konnen lesen.

Tymon.

107. Alsoo den Coninck Alexander een devoot en religieus man was na de heydensche maniere, so geloove ick wel, dat sy hem schendig bedrogen hebben, en haer geschickt hebben na des Coninks genegentheyt: te meer, also hy hem so vast op de Waerseggers vertroude, dat hy oock altijdt geneygt was, voor soo veele hy vermochte, haer prophecie waer te maken, al soude hy hem selven en duysent man daer aen ghewaeght hebben.

Eusebius.

108. Doen hy van de reyse van Indien quam, vertelde Nearchus, dat hy eenige Chaldeeuse waerseggers gesproken hadde, die hem rieden en vermaenden dat hy niet binnen Babilonien en soude trecken, waer van Alexander geen werck en maeckte, en trok voorts, maer komende ontrent de Stadt, hoorde hy een deel Ravens roepen, waer door hy beroert wiert, en alsoo hy wiste dat den Gouverneur van Babilonien de Goden gheoffert hadde, om te weten hoe het met hem vergaen soude, soo liet hy den Waersegger

Pyghagoras halen, om van hem te weten, wat de teykenen van de offerhande geweest waren. Pytharogas antwoorde, dat hy gheen hooft aen de Lever en hadde ghevonden. O Goden! seyde Alexander, dat is een heftigh teycken. Hy gebruyckte de Waersegghers als sijn raedtsluyden, soo groot credijt hadden sy by hem, als luyden die de secreten van de Goden wisten, en hem op alle wijsen flateerden, daer mede sy den Coning bedrogen, haer schickende naer den tijdt daer sy in waren, wiens uytspraecken soo twijffelachtigh waren, dat men dickwils niet en wiste wat men daer uyt begrijpen soude, tot ten lesten dat men de boeverye merckte, waer door dat hare neeringhe in kleenachtinghe raeckte, en ten laetsten heel verviel, en niet vervolgt en is, dan van een deel sottebollen, die te laet oock merckten dat sy bedrogen waren.

Tymon.

109. Het was wel een groote sottigheydt, te willen voorseggen die dingen die stonden te geschieden uyt de inghewanden der doode beesten: Wat konde daer ydeler en beuselachtigher zijn als dat?

Eusebius.

110. Ten was niet alleene sot dat den vermaerden Themistocles dede, maer oock seer wreedt, doen hy hoorde en liet hem overredenen van den Waerseggher of Toovenaer Euphrauditus, die de luyden wijs maeckte dat hy de toekomende dingen wiste. Doen nu Themistocles drie ghevanghen Jongelinghen gebracht waren, zijnde de Sonen van Sandace, de Suster van den Coninck Xerxes, soo haest als de Waersegger de selve gesien hadde, fondeerde hem op eenige dingen, die den leugenaer seyde gesien te hebben, en dat ter rechter handt van de offerhande eenen gheniest hadde, nam desen boosen Euphrauditus Themistocles by der hant, en beval hem de drie ghe-

vangens te offeren aen den Godt Bacchus, om dat dit gedaen zijnde, de Grieken het gevaer souden ontgaen, en oock de overhant van haer vyanden verkrijgen. Themistocles was wel verbaest een soo vreemt en schrickelijck bevel te hooren van den Waersegger. ’t Gemeen volck volgende de wreedtheydt en boosheydt van den Heydenschen Priester, begonden met eendrachtiger stemmen te roepen, ende brengende de drie Gevangens ontrent den Outaer, dwonghen Themistocles de offerhande te volbrenghen, op die maniere als hem den Waersegger bevolen hadde.

Tymon.

111. Hoe hebben die Boeven de Landts-heeren altijdt onder haer devotie gehadt, ende onder decksel van Godtsdienst haer aen de ghene, die sy hateden, ghewroken.

Eusebius.

112. Ghy meught wel seggen Boeven, want sulck volck is onder de Boeven de arghste soorte, die de H. Schrifture Toovenaers noemt, ten tijden doen in en- ontrent de stadt Romen veel boosheden gheschieden, sonderlinge van de ghene die het minst beraemde, en sy uyt een verdwaelde Godstdienst, om, (soo sy meynden) de Goden te versoenen. Dies sonden sy Fabius Pictor naer Delphos, om ’t gheheymenis te vraghen, met wat Godstdienst men de gramschap der Goden teghen de Romeynen soude stillen. Daer gingh dat droevige schouspel aen voor de gene die het ten deele viel, en een grouwelijcke daet, te meer gedaen by de eerste, want doorsaeckende de boecken van sekere Vrouwe, die sy voor wijs hielden, die sy in Grieckenlant Sybillen noemden, ende by de Romeynen seer groot geacht waren, gingen offerhanden doen om de Goden te versoenen; ende begroeven een Gaulisch man en sijn Vrouw, en een Griecks man en sijn Vrouw leven-

digh op de Ossemarckt, naer dat sy te vooren de plaets met menschen bloedt hadden besproeyt, zijnde oock een offerhande ghedaen aen de Goden, om haer gramschap te stillen. Wie en siet niet dat dat boosheden zijn, van Priesters en Priesterinnen versiert, om de luyden te blinthocken, en in haer devotie gaende te houde.

Tymon.

113. Wat zijn dat ghevaerlijcke tijden in onwetenheyt geweest, en hoe qualijck isser de Gemeynte aen, als daer boose Priesters en onwijse Overheden zijn?

Eusebius.

114. Dat is waer Tymon. Silla Veldthooftman der Romeynen gelt ghebreck hebbende, liet het gelt uyt de Tempelen van Epidaure en Olimpus (de twee vermaertste in Grieckenlandt) berooven. Hy sondt oock Caphis, een Grieck van geboorte, na Delphos: met bevel aen de gene die aldaer het bewint hadden, dat sy hem al het goudt ende silver gelt, dat in den Tempel van Apollo (die noch veel vermaerder dan de twee anderen was) souden senden, want desen God, so de Priesters en de Priesterinnen seyden, wisten de dingen, die noch te gheschieden stonden. Caphis seer onnoosel zijnde, betuyghde dat hy desen last van sijn meester niet geern, maer teghen sijn wil aennam, schreyde seer deerlijck, uyt oorsaeck dat hy vreesde dat Apollo hem daerom straffen soude: Die het bewint in den Tempel hadden, brachten (om sijn vreese te vermeerderen) getuygen by, die hem versekerden dat sy Apollos lier in den Tempel ghehoort hadden, ‘welck desen waengeloovigen Caphis aen Silla schreef, om Silla oock in die daedt vervaert te maken, maer Silla met desen dinghen spottende, schreef Caphis wederom, dat op de lier te speelen een teycken van blijtschap, en niet van gramschap was, be-

laste hem de schatten vaerdigh te senden, dewijle Apollo daer door betuyghde dattet hem aengenaem was. Dit gheschiede doen Silla Athenen overwan, doen Romen gestaen hadde 667 Jaer.

Tymon.

115. Silla heeft wel doen blijcken, dat hy merckte dat den Godt Apollo gheen macht en hadde, en dat de Priesters bedriegers waren, en alsoo hy ’t gewelt in sijn handen hadde, verlofte hy den God Pecuniam uyt hare handen, daer hy beter van gedient was, als van der Heydenen Godt Apollo.

Eusebius.

116. Dat hebben de Heydensche Priesters soo wel gheweten als Silla, behalven dat, maeckten sy haer dagelijcx werck daer af, ende volgens dien Toovenaers, om dat sy met de Goddelijcke dinghen spottede, en de werelt soo bedriegen, ende vergaderden soo eenen onghelooffelijcken schat by malkanderen: want sy veynsden haer door den Afgodt, den uytganck van toekomende saken te weten, hoewel het hier uyt dese actie blijckt, dat sy niet en wisten: en in korten tijdt daer na, als de Christelijcke Godtsdienst door de Apostelen gepredickt wierdt, al haer bedrogh aen den dagh quam.

Tymon.

117. Dat geloof ick wel, want Apollo en sprack niet door het beeldt van Apollo, maer de Duyvel, die de werelt, of de Princen en Potentaten der werelt soo bedroogh.

Eusebius.

118. Armen klap Tymon, de Autheurs van de tooveryen en waren soo slecht niet, sy wisten wel dat noch Apollo, noch Duyvel door Apollo en sprack, maer haer eyghen boosheydt heeft het volck om haer profijt soo verleydt, ghelijck uyt meer dierghelijcke daden wel ghebleken heeft. Want te

tijden des Keysers Tiberii, doen leefde in onbehoorlijcke liefde Decius Mundus, (een welgeboren uyt de Ridderschap tot Romen) tegen Paulina, seer godtvruchtigh naer de Heydensche maniere, kuysch en seer eerbaer van ghemoedt, en by allen daer voor ghehouden en befaemt, gheboren uyt aensienlijcke geslachte, rijck van goederen, en schoon van gestalte, in de fleur van haer leven, en bysonder met tucht eerbaerheydt begaeft. Dese was met Saturnino getrouwt, een man die sulcken eerlijcke en deughdelijcke Vrouw wel waerdigh was, maer Decius met vuyle liefde tot haer ontsteken zijnde, wel wetende dat sy niet licht te bekoren soude zijn, boodt haer aen tweemael hondert duysent dragmas, om eenen nacht met haer sijn onbehoorlijcke liefde te koelen, daer sy in geender manieren na hooren en wilde, en heeft hem in de qualite versmaet en van haer wech ghewesen. Sekere Vrouwe Ida ghenaemt, welcke in veele (doch gheen eerlijcke) stucken geleert was, pooghde hem een hert, tot sijn boos voornemen, in ’t lijf te spreken, hem vertroostende dat sy wilde maken dat hem Paulina noch soude te wille worden, en seyde voorder, dat sy maer vijftigh duysent dragmas tot dien aenslagh en behoefde. Sy hadde waerghenomen dat Paulina tot den dienst der Godinne Isidis seer gheneyght was, soo heeft sy eenen wegh bedacht, om Decius in sijn onbehoorlijcke lusten voort te helpen; en is by de Priesteren Isidis gegaen, haer vertellende wat sy voor hadde, en haer biddende dat sy toch zwijgen souden, en (’t welck meest in die saeck hielp) haer aenbiedende vijf-en-twintigh duysent dragmas, en wanneer Decius sijn lust volbracht hadde, noch vijf-en-twintigh duysent dragmas, ende heeft haer de Jongelinghs liefde tot Paulina vertelt, en met eenen ghebeden datse doch alle neerstigheyt doen wilden, op dat haren aenslagh en

sijn lusten mochten voldaen werden. De Priesters van de geltsucht overwonnen zijnde, is een van haer oudtste tot Paulina ghekomen, en met haer spreeckende, heeft haer gheseyt dat den Godt Anubis haer lief hadde ghekreghen, en hem tot haer ghesonden, om haer te seggen dat sy tot hem komen soude.

Tymon.

119. Dat was wel eenen duyvelschen aenslagh, om de oprechte en onnoosele te bedriegen.

Eusebius.

120. Dat sy oprecht ende onnoosel was, dat is waerachtigh, noch het en was genen aenslagh van Duyvelen gepractiseert, maer van een boose Vrouwe, en door boose Priesters uytghewrocht.

Tymon.

121. Wel hoe liep de saeck af, gheraeckte Decius tot sijn voornemen?

Eusebius.

122. Ja hy gewisselijck, want sy vertellende aen haren man en vrienden wat boodtschap sy door de Priesters van Isidus Tempel ontfangen hadde, heeft haer beroemt dat sy Anubidis liefde waerdigh gheacht was: Waer op dat sy met kennisse en vryen wille van haren man en vrienden naer Isidis Tempel is ghegaen, en gheboodt een yeghelijck van haer te vertrecken, hopende van den Godt Anubis veel secreten te weten, zijnde van der meyninghe, Godt soude haer in den slaep openbaren het ghene hy haar te segghen hadde. Doen sy nu een wijle tijdts te bedde geweest was, en met slaep bevangen zijnde, soo komt Decius Mundus aenghestreken, hebbende de personagie en manieren van Anubis aenghenomen, ende by haer te bedde gegaen zijnde, heeft haer aenghevangen te kussen, daer van de Vrouwe wacker gheworden is, heeft hy hem voor Anubim uytghegeven. Sy dit hoorende, hielt haer voor geluckigh

dat sy van Godt besocht worde. Hy versoeckende sijn boose lusten te volbrenghen, maer sy vraeghde hem eerst, of de Goden haer met de Menschen vleesschelijck vermenghden, waer op hy haer geantwoordt heeft, dat Alcmena en Leda, met noch meer andere Vrouwen op sulcke wijse met Jupiter gheconverseert hebben: ende maeckte haer wijs dat sy eenen Godt baren soude, ende besliep haer. Dat Wijf ginck met vreughde naer huys, ende beroemde haer teghen haren Man, dat den Godt Anubis haer beslapen, ende haer belooft heeft dat sy eenen Godt baren soude. Over dese versaminghe is sy ende haer Man seer blijde gheweest.

Tymon.

123. Wel hoe quam dat schendigh stuck noch aen den dagh?

Eusebius.

124. Doen die Boef sijn lusten volbracht hadde, quam hy haer naer eenighe daghen in ’t gemoet, ende seyde tot haer, Paulina, ghy zijt een gheluckighe Vrouwe, overmidts ghy van Godt zijt beslapen, groot is de Godt Anubis, der welckers secreten ghy vernomen hebt, maer leert dat ghy de menschen soo weynigh u liefde ontsegghen sult als de Goden, die de Menschen daer toe behulpelijck zijn die ghy afgheslaghen hebt. De Godt Anubis heeft Mundum tot sijnen Godts-dienst ghenoot, op dat ghy my te deele meught worden, ende hebt my met u onvriendelijckheydt wel twintigh duysent dragmas bespaert, welcke ick u voor desen aengheboden hebbe. Volght dan de Goden naer, die veel milder als ghy, ende ons sonder gelt daer toe behulpelijck zijn, overmidts ghy een verdriet van de menschen hebt, soo hebbe ick my selven Anubim genoemt, ende met desen ghewenschten naem mijn begheeren verkreghen. Door dese redenen de Vrouwe merc-

kende dat sy bedrogen was, ende dat sy haer vrouwelijcke eere verloren hadde, openbaerde terstondt haren Man dit schendigh bedrogh; die beklaeghde hem voor den Keyser Tiberius, die de Priesters van Isidis Tempel ondersocht heeft, ende de daedt ende boosen aenslagh waerachtigh bevonden, heeft de sententie des doodts over haer uytgesproken. Josephus Historyschrijver seyt, dat hy de schuldige Priesters met Ida heeft laten kruyssen, den Tempel verstoort, ende Isidis beeldt in den Tyber gheworpen, ende Mundum in ballinghschap gesonden. Siet daer een bedrogh ende rechte tooverye, van gheen Duyvelen uytgevoert, maer van menschen, die de boosheydt met de Duyvelen ghemeyn hebben, ende sullen oock ten jonghsten daghe met de Duyvelen haer loon ontfangen.

Tymon.

125. Ick ben in sulcke boosheydt ontstelt, ende sulck goddeloos bedrogh is onverdragelijck in een welghestelde regeeringhe. Sulcke ende dierghelijcke menschen rechten veel grouwelen aen, ende zijn dickwils oorsaeck van droevige schouspeelen. Maer dat ghy my wilt segghen dat sulck bedrogh tooverrye is, ick en wil dat niet ontkennen, maer daer is een tooverye, die uytghevoert wordt door personeel verbondt met den Duyvel, en dat sta ick u toe, dat dit bedrogh, van u ghemeldt, niet beter dan tooverye en is, ende mach wel in ghelijcke graed ghestelt worden.

Eusebius.

126. Onder het bedrogh Tymon, is de alderarghste soorte van bedrogh, in de heylige Schrifture tooverye ghenoemt, dat is een bedrogh daer men met de Goddelijcke dinghen spot, makende de luyden wijs dat men de dinghen die sy doen door

Goddelijcke beweginge doen, of dat het Godt door ons werckt, en dat wy ten dien aensien lijdelijcke Instrumenten zijn. Welcke persoonen altijdt als sy sulcke tooveryen plegen, haer veynsen van haer selven te zijn, en dat sy dat van Godt passivo lijden. Of de tweede gelijck Simon Magnus van Samarien, die yet sonderlinghs doen dat de gemeyne man niet begrijpen en kan, en de omstanders wijs maken, dat sy het gene sy doen, door de kracht Godts doen, niet passivo maer als vrienden Godts, als een gratie en privilegie haer ghegeven, hoewel het niet anders als haer menschelijcke practijcke en is. En sulcke waren oock de wijse Pharaonis, om haer bedroghs wille oock in de heylige Schrifture Toovenaers ghenoemt. Ende in de oudtste en eerste tijden hebben de Waerseggers en Teyckenbedieders voor meer als ghemeyne Wijsen ghehouden geweest. En de ghene die op het vlieghen der voghelen, op het vloeyen van het bloedt der gheslachter offerhanden, met schijn meest wisten te segghen, dat waren by de Griecken Philosophen, by de Persianen en Chaldeen Magus, en in de heylige Schrifture voor Toovenaers gehouden, maer van de superstitieuse Heydenen als Heyligen ghe-eert.

Tymon.

127. Ick gheloof wel dat het in de werelt soo toeghegaen heeft, en noch soo toegaet, maer daer is noch een Tooverye die noch erger is als ghy uytgedruckt hebt.

Eusebius.

128. Die dunckt my soo boos en goddeloos, en (konde ick het noemen) booser te zijn als in de heylige Schrifture ergens van de tooverye gemelt staet.

Tymon.

129. Wel, wat sal hier voor den dagh komen, wat is dat voor Tooverye?

Eusebius.

130. Dat zijn die boose menschen, die ghesont leven, en een ghesont lichaem hebben dat sy van Godt den gever van alle volmaeckte gaven ontfangen, en soo goddeloos zijn dat sy dit by haren even mensche versaken, hoewel de gesontheydt een gratie is met gheen waerdye te betalen, en veynsen haer seer schrickelijck passien te lijden. Gelijck ick sulcx in mijn tijdt veele ghesien hebbe, en in veele plaetsen ghebeuren. En dat is oock, mijns oordeels, Tooverye, dat sy haer ghesontheydt versaken, en het ghene sy veynsen te lijden, segghen dat het erghens een out wijf doet, ghedwongen ofte aenghehitst van den Duyvel, ofte van den Duyvel aenghedreven door een oudt wijf.

Tymon.

131. Wel, Eusebius, meynt ghy dat dat niet en gheschiedt, daer hebbe ick bescheydt ghenoegh af.

Eusebius.

132. Wat bescheydt ghy hebt en weet ick niet, bewijst u bescheydt.

Tymon.

133. Ick en sal in gheen ghebreck blijven, maer alsoo ghy sulckx seght veele gesien te hebben, ’t ghemeene spreeckwoordt is waerachtich, ’t sien gaet voor ’t segghen.

Eusebius.

134. Hoort dan toe Tymon, in ’t jaer ons Heeren 1617. was binnen Haerlem in de Breesteegh, een dochter genaemt Dirrickjen Gerrits, soo sy haer veynsde van een onbesproocken leven, vermidts sy Belijdenisse van ’t Geloof ghedaen hadde, en hadde op de Belijdinghe van haer Gheloof het H. Doopsel ontfanghen. Maer daer naer veynsende met een sware passie beladen te zijn, soo van wringhen van haer handen en beenen, en groote ontstellinghe van

haer aenghesicht, waer door sy oock somtijdts door de pijnlijckheyt veynsde in swijn te vallen. In welcke beswijminghen, sy soo nu en dan eenighe woorden murmelden die men qualijck verstondt, maer naer eenighen tijdt stouter geworden zijnde, begonde te segghen dat sy betoovert was, noemende een oude vrouwe zijnde seer eerlijck en deughdelijck van leven, maer door hooghen ouderdom in krachten af-gheslooft, alsoo sy de tachtigh jaren al gepasseert was. Welcke vrouwe sy begonde te beklappen, en by de sommige te betichten met (in die tijdt gewaende) Tooverye. Waer door die onnosele by sommighe in achterdencken viel, dat sy Tooveresse was. Desen klappernye achter rugghe haer naer gestroyt zijnde, en sy nerghens van wetende, was oorsaeck dat ick voornam de saeck op het voorsichtighste te ondersoecken. De Tooverye van Dirrickjen van quaedt tot erger toenemende, soo met ontstellen van hare leden, soo seer als sy konde, somtijdts van de pijnlijckheden soo sy veynsde, swijmende, werpende haer lichaem om, waer door sy haer aenghesicht bedeckte, om soo op die maniere behendelijck haren adem te scheppen, die haer boose practijcke ontdeckte, ick liet dat eenighe dagen alsoo sijn ganck hebben, maer veel vervaerde en verschrickte menschen die haer daghelijckx quamen besoecken, spraken van de saeck buyten reden, die haer om haer onwetenheyt schrickelijck docht. Ander logender noch onder, en seyden dingen gesien, en gehoort te hebben, die in het een en het ander leughen waren, en noch in haer noch des Duyvels macht niet en was, hoewel veele meynden dat het gene datter geschiede, buyten den regel van vermoghen was. Haer Vader die hem oock veynde een devoot man te zijn, hielt hem seer verlegen, en versochte by de Ghemeynte, daer sy een Lidtmaet was, dat sy met hulpe mochten versien



illustratie

worden, om des nachts by sijn Dochter te waken, ’t welck by de opsienders van de Gemeynte geconsenteert wierdt. En alsoo nu en dan eenige Dochters by haer quamen waken, veynsde sy haer door kracht van Tooverye haer waeckers te overweldighen, en pooghde met haer voeten te willen in ’t vyer gaen, en met haer handen te willen grijpen; dese slechthoofden die by haer waeckten wilden haer dat niet toelaten, dies hadden sy grooten Oorlogh, en waren daer geweldigh doende, of tegen de Tooveres, of tegen alle beyde soo sy meynden, maer alleene door Dirrickjen bedrogen, daer haer Vader louter sijn personagie onder speelde. En met sulcke bedriegherye dagelijcks omgaende, quam seecker persoon haer besoecken (die uyt de gheruchten hoorde dat daer groote boosheden onder liepen) daer toe noodende sijnen welbekenden vriendt, om hem tot een ghetuyghe te hebben op het ghene daer soude passeren. Komende dan eerst by de Vader, die klaeghde seer weemoedelijck dat het hem soo qualijck gingh sonderlinghe in sijn Dochter, die (soo hy seyde) daghelijcks met groote pijne en weedom te bedde lach, hebbende sonderlinghe zenutreckinghen en beweginghen, die buyten den regel der nature, en kennisse der Medicijns was soo hy seyde. Waer op den ontdecker van het bedrogh seyde (wel wetende hoe hy het hebben wilde) dat schijnt wel Tooverye te wesen, waer op den Vader antwoorde dat is ’t oock, den ontdecker vraeghde wanneer sijn Dochter de passien aenquamen? Hy seyde ghemeenelijck drie mael daeghs, en sonderlinghe als haer yemandt vreemts quam besoecken. De betooverde ons genoeghsaem hoorende maeckte eenigh gherucht. Den Vader loopt naer haer toe, en komt dadelijck wederom en seydt ons dat sijn Dochter de Passien op het lijf heeft, ende veyl-

de ons by haer te gaen. Wy by haer komende, vonden haer als in swijm legghende, waer op de Vader haer met eenighe woorden zegende, ’t welck den ontdecker (soo de Vader meynde) seer verwonderde, maer terstont de zenuw-treckinghen weder aengroeyende, wierp haer handen onder-arms op haren rugge, voor-over buckende om behendigh haren adem te scheppen, en veynsende in swijm te zijn, in welcke beswijminghe sy haer vingheren ysselijck kromde, doende haer best naer haer vermoghen, om betoovert te schijnen, den Vader zeghent haer met eenighe woorden, die hy seyde van sulcken kracht te wesen, dat sy sonder de selve niet en was te helpen. Maer dat een weynigh over zijnde, viel weder in sulcke zenuw-treckingen als de voorgaende, en so de Vader my wilde wijs maecken was de Tooveres of de Duyvel daer geweldich doende, ende alsoo sy door de pijnlijckheden weder veynsde te beswijmen, vraegde den ontdecker aen de Vader of ’t al even-veel dede wie haer zegende? De Vader antwoordt ja het. Den ontdecker zeghent haer, in sulcken schijn en met sulcke woorden gelijck den Vader sprack, die hy nauwelijck self en verstondt, het hielp haer evenwel, dies hem den ontdecker hielt ghelijck of hy hem daer over seer verwonderde. Maer de zenutreckinghen dadelijk weder komende, voorquam den ontdecker dadelijck haer pijnlijckheden, en zegende haer met sulcke woorden gelijck sy meynde te hooren, ‘twelck haer dadelijk hielp. Maer sy de boeverye terstont hervattende, was den ontdecker, soo sy meynde, met zeghenen daer dadelijck by, ghenootsaeckt zijnde alle de Latijnsche woorden te ghebruycken, en van wegen sijn armoede in die tael, self eenighe deelen uyt het Pater noster ghebruyckende: sy niet verstaende wat hy seyde, liet haer in haer Tooverye helpen, sonder welcke woorden de Vader seyde dat sy niet te helpen

en was. Welcke waren, stelt u leden recht in Godts naem, of gaet recht in Godts naem. Sy alsoo doende zijnde met de betooverde te speelen, en den ontdecker zeghende haer, soo sy haer imagineerde, en liet haer alsoo reys op reys helpen, want sy dat genoegh in hare wille hadde. Ten laetsten als het langhe ghenoegh gheduurt hadde, veynsde sy tot haer selven te komen, liet de betooveringhe varen, en eyschte te drincken, efter met sulcke mijnen ghelijck of sy de vallende sieckte gehadt hadde. Den ontdecker haer vraghende ende troostende, seyde dat het wel overgaen soude, sy soude goeden moedt hebben, ten soude niet langhe duren.

Tymon.

135. Wel wat wist ghy daer af hoe langhe dat het duren soude, met sulck segghen soudt ghy u wel verdacht maken, en als het door eenighe middelen ghebetert hadde, soudt ghy u selven in quaedt bedencken brenghen.

Eusebius.

136. Ja Tymon, ick sach aen de mijnen wel dat het niet dan bedrogh en was, en sy en haer Vader waren al beset eer sy het wisten, want ick ginck in een van de ghebuuren huysen daer de Vader ontbooden wierdt. Daer komende vraeghde ick hem, hoe hy soo stout was dat hy met sijn Dochter sulcke bedriegherye aen stelde, en soo veel menschen bedroogh, en eerlijke luyden soo schandelijck injurieerde, en het soude hier blijcken dat sijn Dochter self de Tooveres was, en dat sy en hy de boeverye t’samen stonden. Waer op hy Vader hem seer verontschuldighde, den ontdecker gheliet hem, of hy de Vader en sijn Dochter aen den Heer Officier wilde beklaghen, daer over hy seer verbaest wierdt, en begon schoon te spreken, en vraeghde den ontdecker of sijn conscientie dat wel soude vermoghen, waer op dat den ontdecker ant-

woorde, dat hy een ander conscientie in ’t lijf hadde als hy Vader hadde, en die gheen swarigheydt en maeckte om hem en sijn Dochter publijckelijck te sien straffen, of indien hy hem onghelijck dede self ghestraft te worden. Ten lesten naer veele woorden seyde en begheerde de Vader aen den ontdecker, was hy niet ghekomen om hem bate te doen, dat hy hem toch gheen schade doen en soude. Waer op den ontdecker antwoorde, dat hy voor al de werelt soude doen blijcken, dat sijn Dochter niet betoovert en was, maer alle man self betooverde, hy siende dat den ontdecker niet te beweghen en was. Vraegde wat hy dan in dees gheleghenheydt doen soude, den ontdecker antwoort hem dat hy sijn Dochter niet en soude zeghenen, en als haer die betooveringhen aenquamen dat hy dan soude nemen een Talhoutjen, en legghen dat kruyselinghs langhs en dwers over haren rugghe, en versekerde hem dat dat was daer toe de rechte remedie. De Vader nam dat qualijck, en seyde dat hy en sy professie van religie ghedaen hadden, ende stont hem derhalven niet vry. Den ontdecker vraeghde hem of het hem wel vrystondt, soo schandelijck de luyden te bedrieghen, ende oude eerlijcke vrouwen soo schandelijck en leughenachtigh te be-achter-klappen, sluytelijck de Vader nam aen om sijn Dochter met reden te onderwijsen, en haer te segghen, wat hy ontdecker van haer Tooverye seyde. Den ontdecker hem belastende dat hy de Tooverye soude doen ophouden, ofte verseekerde haer gheen ruste met hem te hebben, affirmeerende het selve den Heer Officier aen te gheven, soo sy in haer Tooverye niet op en hiel.

Tymon.

137. Wel dat was wel van u Eusebius een groo-

te stoutigheydt, wat was de oorsaeck, dat ghy u selven soo stijf verseeckerdet?

Eusebius.

138. Door dien dat ick merckte dat sy in die beswijmingen altijdt haer verstant behielt, en het ghebruyck van haer vijf sinnen wel machtigh was, en by haer selven met practijcke dede het ghene sy uytvoerde. Want het ghehoor dat sy hadde was ghesont en scherp, waer uyt volghde de uyt-werckinghen van haer verstant, tot sulcken eynde om uyt te drucken een rechte Tooverye, daer sy in haer meyninghe gantschelijck verdwaelt was, en nochtans uyt-wrochte naer haer verdwaelde meyninghe het ghene dat sy meynde tot de Tooverye te behooren, en volghens dien was haer sinnen, memorie, en wetenschap, met een vast bestier wel machtigh. Al wercken die geen menschen en doen, die van haer selven en in swijn zijn door pijnlijckheden die haer de Tooveressen aendoen door de Duyvelen, ghelijck my die leughenachtighe bedrieghster en Tooveres wilde wijs maken.

Tymon.

139. Ghy moet wel gaeuw op haer doen acht ghenomen hebben. Maer bleef dat daer by en liet sy haer bedriegherye varen?

Eusebius.

140. Wat sal ick segghen, want de gheene die soo met Godt en met de menschen spotten, en den zeghen der ghesontheydt die sy van Godt ontfanghen hebben, versaken, en maken de mijnen gelijck of sy van de Duyvelen soo ghequelt wierden, dat zijn onder de boose de alderbooste, sonder eenigh ghevoelen van conscientie. Want sy hielt haer ontrent acht daghen stilder als te vooren, maer niet gheheel ghebetert zijnde, soo sy veynsde, versierde

een nieuwe pracijcke, en veynsde haer beseten te zijn.

Tymon.

141. Wel dat was een onghemeene boosheydt, seyde sy, dat sy den Duyvel in ’t lijf hadde, en de wercken die sy dede, dat dat niet sy maer den Duyvel dede.

Eusebius.

142. Ja sy, hoort toe ick sal u in oprechtigheydt verhalen wat ick selfs ghehoort en gesien hebbe, en van gheloofwaerdighe ghetuygen ghehoort hebbe, waer van veele noch in het leven zijn. Ghelijck ick gheseydt hebbe, soo hielt sy haer ontrent de acht daghen stilder, maer niet soo of het waken der jonghe Dochters continueerde, ende naer eenighe daghen de swijminghe seer vergrootende, begonde eenighe woorden met een veranderde sijne stemme te laten hooren, in schijne van een ander als sy was. Dreyghende dat hy haer wilde wech voeren, en sy sulcken gheweldt doende ghelijck of sy de waecksters wilde ontloopen. Waer uyt gevolght is, dat ten minsten een of twee jonghmans, of ander naer haer gheleghentheydt de vrouwluyden quamen in desen noodt helpen, sy Dirrikjen siende datmen haer bedriegherye begonde in achtinghe te nemen, wierdt hoe langher hoe stouter. Haer met een stoute resolutie veynsende en segghende van den Duyvel by vlaghen beseten te zijn, en om de bedrieghelijcke boosheydt een schijn te gheven, behielp haer met de heylighe Schrifture, ghebruyckende de selve gelijck of het waerlijck eenen Duyvel gheweest hadde die door haer sprack, en doende alderley actien om het gemeyne volck wijs te maken, dat sy passivo beseten was, en de vermaenders of Predicanten van haer religie oock bedriegende, versochte als haer lijden over was, dat sy de Gemeynte, daer sy een Lidtmaet

was, souden voor haer recommanderen te bidden, ’t welck oock met aandacht ghedaen wierdt, onder dese wercken begonde sy toekomende dingen te voorsegghen, van Huwelijcken en Vryagien, en andere dinghen die onder jonghe luyden in swanck gaen. Want als sy haer des nachts wel uytgeslooft hadde onder decksel van besetenheydt, en dat over zijnde, veynsde haer te slapen. Hare wakers dan rust hebbende haelden dan sulcken praet voort ghelijck jonghe luyden pleghen, sy Dirrickjen dat hoorende, speelde daer mede over dagh haer Duyvelsche Personagie. Onder alle dese bedriegherye en Tooverye die sy soo ’s nachts als daeghs pleeghde, werdt den last grooter, dies werdt op kosten der Ghemeente, daer sy een Lidtmaet was, ghehuurt eenen Lieven van Wanbeecke, een man soo hy meende van ongemeene stoutigheyt, maer in dese saeck schendigh bedrogen. Sy al voort den besetenen speelende, quam soo verre dat haren Duyvel boose menschen prees en goede menschen laeckte, willende daer in naer haer meeninghe den Duyvel ter deghen uytbeelden, ende alsoo den snappaert voerende van sommighe luyden, onder andere oock den ontdecker van haer voorgaende bedriegheryen, ’t welck de luyden die het haer hadden hooren segghen, hem quamen aensegghen, die het sijn mede-ghesel weer aenseyde dat Dirrickjen onder decksel van eenen Duyvel met haer persoonen speelde, waerom sy beslooten den aenstaenden Sondagh naer de Predicatie haer te gaen besoecken, in welcke Predicatie, voor haer wel ernstigh was ghebeden. Nu daer komende, vonden het huys soo vol volckx dat de Vader nauwelijck meester van de deur en was, en den ontdecker quam met sijn medeghesel in huys, (sonder dat het de Vader wiste,) tot voor de Bedtstede daer Dirrickjen met haren Duyvel lach. Sekere devote vrouwe,

(zijnde een Diaconisse van de Ghemeynte daer Dirrickjen een Lidtmaet was) seyde teghen de besetene (meynende eenvuldigh dat sy met den Duyvel te doen hadde) dat sy hem in ’t Doopsel versaeckt hadde, en volghens dien over haer gheen macht en hadde, waer op dat sy Dirrickjen met een veranderde stemme riep, dat hy haer soude wech voeren, want ’t en scheelde niet veel of sy was soo goedt als sijne, en seyde daer by, dat hy den selven Duyvel was die in de Verckens voer. Den ontdecker van de bedriegherye hier op staende, trock sijn medeghesel by de mantel, ’t welck was de loose dat hy medeghesel soude spreecken. Die seyde tot Dirrickjen in Fransche Tale. Die my hier ontbooden heeft, laet hem nu segghen wat hy te segghen heeft en swijghe hier naer. Dirrickjen die met haren rugge naer het volck sat, liet haer Duyvel-spel varen, en leyde haer te bedde, en wat den Franschen spreecker seyde, Dirrickjen en verstont het niet, en daerom en antwoorde sy niet, doch sy hadde voorspraeck ghenoegh. De eene tot pure boosheydt en den ander door onwetenheydt. In dese stribbelinghen komt de Vader gheloopen, en hiet den ontdecker van sijn boevestuck uyt sijn huys gaen. Die hem verontschuldighde, en seyde van sijn Dochter daer ontbooden te zijn, om hem op ’t voorgaende bedrogh te verantwoorden. Want Vrydaeghs te vooren hadde sy door den Duyvel, (soo sy veynsde) den ontdecker gedaeght, en maeckte soo den Duyvel in die qualite tot een beschermer van haer eere. Alle dese propoosten versaeckt de Vader gheschiedt te zijn, waer op den ontdecker den Vader aenseyde, hem ’t selve met wettelijcke Attestatien te overtuygen, maer het was heel onnoodigh, want seecker persoon riep over luydt voor al de ghene die ’t hooren wilde, dat hy het met veel persoonen oock ghehoort hadde. Waer op hem den ontdecker tot de

bedrieghsters keerde, haer op die stoffe haer bedriegelijckheydt voorhoudende. Op alle welcke redenen sy niet een woordt en sprack, en speelden ghenoeghsaem den stommen, en wie haer yet vraegde en wilde niet spreecken noch antwoorden. Den ontdecker voor die tijdt so hem dochte ghenoegh ghedaen te hebben, vermaende de omstanders, die seer veele waren, dat elck op het gepasseerde soude letten, en overlegghen het gepasseerde met het ghene sy nu saghen en hoorden.

Tymon.

143. Wat godtlooser dinghen zijn dat, en wat onbevreesder conscientien moeten die menschen hebben die sulcke dinghen uytwercken, ick hebbe van dat Dirrickjen in de Bree-steegh veele hooren segghen, onder ander een jonghman, die hem selven toevertrouwde een onghemeyne kloeckheydt te hebben, beroemde hem dat hy de oorsaeck was dat sy met haer naeckte voeten niet in ’t vyer en liep. En stont bekent dat hy het quaedt ghenoegh hadde eer hy ’t met sijn gheselschap haer konde beletten.

Eusebius.

144. Dat komt daer van dat sy met vreese inghenomen zijn, en die met sulcke bedriegerye omgaen die legghen al haer kracht onbeschroomt in ’t werck, en dan meynen sulcke slecht-hoofden, datter meer als menschelijcke macht in haer lichaem is, en de kracht die sy hebben meynen dat den Duyvel door haer werckt.

Tymon.

145. Ick geloove dat sy menigh mensch bedrogen heeft, maer alsoo sy onder seecker soorte van Mennisten was, hoe maeckten sy het met haer?

Eusebius.

146. Doen sy hoorden watter ghepasseert was quamen de opsienders van haer Ghemeynte, op al-

les wat haer ter materie dochte ondersoecken, en op diversche actien ondervragende, en door dien middel is dien Duyvel ontdeckt. Waer op in korte daghen ghevolght is, dat sy uyt haer Vaders huys vluchte, en ginck heymelijck op een ander woonen, haer uyt het ghesicht van haer bekende verberghende, ende alsoo hadde dese besetenheydt een eynde.

Tymon.

147. het gedenckt my wel datter veel van te segghen was, en ontrent die tijdt was ‘er sulcke besetenheydt t’ Wtrecht, van seeckere vrouwe die wel twee besetene kinders hadde, die men aen ysere ketens moeste binden.

Eusebius.

148. Ja Tymon, ick bekenne wel en weet oock wel, dat Godt met veel besoeckingen de menschen besoeckt, maer dat is te beklaghen dat de menschen soo boos zijn dat sy de gratie die Godt haer doet versaken, en betooveren alsoo het ghemoedt des menschen, soo dat sy met schreyende ooghen aenghesien worden over de ellenden, die sy haer veynsen te gheschieden, ghelijck de vrouwe daer H L. van meldt. Hoewel sy niet en seyde dat sy van yemant in haer kinders betoovert was, soo betooverde sy ghenoegh het ghesicht, en het ghemoedt van veel eerlijcke burgers, en oock haer ghebuuren en bekende. Want sy drie kinders hebbende, waer van het oudtste was 10 jaren, het ander ontrent 8 jaren, en het jongste 6 jaren, waer van sy de twee jonghste heeft onderwesen, en tot dien eynde haer dwinghende sulcke mijnen en manieren te doen, waer door sy haer gebuuren wijs maeckte, dat haer kinderen van den Duyvel beseten waren, versoeckende aen de Magistraet dat sy haer kinderen in sulcke gheleghentheydt met zeelen mochte binden. Sy veynsende dat haer quellingh altijdt quader wierdt, vermidts sy seer ysselijck den

Bulleman speelden, en gheliet haer noodtsakelijck dat sy haer aen ysere ketenen moste sluyten. Hier door is van alle kanten veel volcks ghekomen, om de ellende van dese kinders te sien, en by ghevolgh de ellende van de moeder, die haer daer over seer beklaeghde. En in sulcke manieren oock de Predicanten bedrieghende, waer door gheschiedt is, dat de goede luyden haer veel aelmoessn gaven, daer het de moeder om te doen was. Ten laetsten haer oudtste dochterken in die neeringh oock onderwijsende, ende haer dwinghende sulcke actien te doen, in alle schijne of sy beseten hadde gheweest. Hier door is seker burgher in achterdencken ghevallen, sie sijn beduncken aen een van de Heeren Magistraten te kennen gaf. Waer op ghevolght is, dat sy haren Officier, Jonck-heer Johan van Suylen, last gaven op de saeck te letten, die ’t selve met neerstigheydt achtervolght heeft, tot dien eynde de kinderen van de moeder halende, hebben haer ondervraeght, ende op alles ondersocht, soo heeftmen bevonden, dat de moeder de kinderen tot dien eynde geinstrueert ende ghedwonghen heeft. Waer uyt ghevolght is, naer dat de Magistraet op alles rijpelijck ghelet hebbende, hebben de moeder ghedoemt strengelijck ghegeesselt te worden in ’t aensien van haren man, ende voorts gebannen uyt de Provintie ende ghebiet der stadt Wtrecht, en soo hadde de besetenheydt een eynde.

Tymon.

149. Wel de man quam daer gracelijck af, hadde hy van een goedt en oprecht ghemoet gheweest, hy en behoordet de vrouw niet toeghelaten te hebben.

Eusebius.

150. Wat consideratien dat de E. Heeren Magistraten ghehadt hebben, en weet ick niet. Haer bedrogh en ghenoeghsame Tooverye quam publijcke-

lijck aen den dagh, en alsoo sy d’oorsaeck van alles was, werdt sy oock ghevoelijck ghestraft, ghelijck oock ontrent dien tijdt (namentlijck in ’t jaer 1618.) woonde binnen de stadt Wtrecht, sekere vrou die haer geliet met een zware vallende sieckte beladen te zijn. In welcke sieckte sy uyt-beelde wonderlijcke mijnen, van krabbinghen, soo van haer selven als ander persoonen, waer door de omstanders oordeelden, dat sy beseten was. En door desen middel de caritative menschen tot haer treckende, veynsde haer daghelijcks met de passie ghequelt te zijn, seer ysselijck grimmende en krabbende naer de luyden die haer sochten te houden, dat sy haer selven niet en beseerde. ’t Ghebeurde dat sy by sint Jacobs Kerck, in ’t voorschreven ghebreck lach, daer over komen by gheval Domine Speenhovius, en Domine Carolus Rijckewaert. De omstanders haer ghewaer werdende, komen by haer en begheren haer hulpe, soo om haer te houden, dat sy haer niet en beseerde, als een goede reden van vertroostinghe tot haer ellendighe te spreecken. Speenhovius en Carolus daer by komende, wierden beyde te werck ghestelt, ende elck een handt houdende, was Carolus eenighsins bevreest, Speenhovius op haer mijnen lettende, bespeurde dat haren wille daer onder speelde, en dat sy met verstandelijckheydt de saeck alsoo uytwrochte, waer uyt hy Speenhovius oorsaeck nam, siende Carolus ghenoegh bedroghen en gheblindthockt, seyde haer tot twee mael in het oor, Duyvel krabt Carel wat, Duyvel krabt Carel wat. Carel die meynde dat hy het quaedt ghenoegh hadde, nam onwaerdigh dat hy Speenhovius de quellingh van de vrou niet meer en achte, ende en hadde oock door bestier des Duyvels van de vrouw niet gheeren ghekrabt gheweest. Maer dien Duyvel was wel soo wijs dat hy Carel niet en krabde. De quellingh overgaende,

berispte Carel Speenhovius, dies hy Speenhovius Carel de reden van sijn suspitie vertelde. Daeghs daer naer komt de vrouw by Speenhovius, en bidt hem, dat hy toch aen niemandt vertellen en soude, ’t ghene hy aen haer ghemerckt hadde, dies ginghen Speenhovius en de vrouw, Carel onder-rechten, en wierdt op die maniere de vrouw van haren krabbenden Duyvel verlost, ende droegh haer daer naer eerlijck en wel, en heeft met arbeyden ten huyse van Carel en Speenhovius, ende andere eerlijcke Burgheren huysen, den noodtdruft met arbeyden verdient, en heeft alsoo haer bedriegherye laten varen.

Tymon.

151. Ick weet wel datter groot bedrogh onder sommige menschen schuylt, maer het was wonder dat de vrouw terstont soo tot bekenningh quam aen Speenhovius.

Eusebius.

152. Dat en was sulck wonder niet, want sy was wel soo wijs dat sy uyt dat woort wel merckte dat Speenhovius kennisse van haer bedrogh hadde, en seeckerlijck gheraden hadde wat Duyvel dat Carel dreyghde te krabben, dies Speenhovius besloot en sekerlijck merckte uyt hare mijnen, dat sy het hert en de couragie niet en hadde Carel te krabben, ghelijck uyt de daet bleeck. En daer in zijn Speenhovius en Carel te prijsen, doen sy haer bedrogh en groote sonden teghen haer beleedt, dat sy de goede handt aen haer ghehouden hebben, haer vermanende ende onderwijsende haer leven te beteren, ghelijck sy oock gedaen heeft. Latende haer bedrogh varen, en begaf haer tot eerlijcken arbeydt.

Tymon.

153. ’t Was haer van Godt groote gratie gedaen, dat hy haer sulcke goede en oprechte Biecht-vaders

sondt, de saeck soude soo hebben konnen afloopen, dat sy licht meester Gerrit tot haren penitencier soude ghehadt hebben. Het is wel te mercken, dat sy in haer conscientie geraeckt was, en dat uyt haer mijnen Speenhovius wel oordeelde dat haer quaedt ghelaet uyt haren wille voortquam, bedeckt met bedroch, en van haer met verstandelijckheydt uytghevoert. Maer dat ghy my wilt wijs maken dat al uw verhaelde dinghen Tooverye is, en datter geen ander Tooverye en is dan sulcke en diergelijcke, soo en laet ick my van u niet abuseren, men hoort alle daghe wel van ander Tooverye, soo in Arthoys en Henegouwe, als Lotringen, Trier, Gelderlandt, Ceulen, Gulick, West-phalen, ende meer ander plaetsen, ja by naest door geheel Duytslandt. Daer alle jaren veel Tooveressen verbrandt worden, of met meerder of met minder straffe, naer grootheydt van haer misdaet, soo van de werelt wech geholpen werden.

Eusebius.

154. Maer Tymon, is ’t daerom gheen Tooverye, om dat ghy het voor gheen Tooverye en houdt, noemt de heylighe Schrifture niet de wijse Pharaonis Toovenaers, nergens om anders, dat dat sy wel wetende den Koningh bedroghen met valsche miraculen. Den Koningh wijs makende dat sy dat deden door kracht van hare Goden, en niet ghelijck als ghy wilt segghen door de Duyvelen, maer deden ’t door haer eyghen wel-wetende quaedtheydt. Sulcke boose menschen heeft de werelt altijdt ghehadt, soodanigh is oock de Waerseghster tot Endor gheweest, die de luyden wijs maeckte dat sy konde van den dooden op wecken die sy wilde, blijckende uyt hare snorckinghen tegen den (in die qualite) sotten Koningh, als sy tegen hem seyde, wien sal ick op-wecken? hy als eenen niet wijs, sprack,

brenght my Samuel op. Sy hier uyt wel merckende hoe den Koningh op het padt van dwalinge was, heeft hem ter degen de kap met ydelheydt ghevult, ende de Koningh niettemin sonde begaen hebbende, is sy een Tooveres geweest, om dat sy met de Goddelijcke wercken speelde, ende ghenoeghsaem den Koningh bespotte, wel wetende dat sy noch Duyvel noch Samuel en konde verwecken, ende wat sy dede was uyt haer eyghen practijcke, en seyde ghelijck of sy Samuel verweckt hadde, willende voorsegghen dingen die Samuel niet en konde voorseggen uyt hem selven, dan alleene door ingevinge Godts, gelijck de Schrifture door den mont Petri ghetuyght, seggende, want daer en is noyt prophecye uyt menschelijcke wille voortghebracht, maer de heylighe menschen Godts hebben ghesproken, ghedreven zijnde van den H. Geest, 2 Petr. 1. 20. Ten is niet twijffelen of de Priesters der Amoreen, ende ander omliggende volcken hebben wel beter gheweten, als sy het ghemeen volck wijs maeckten, dat sy, om de Goden te versoenen, haer kinderen lieten door het vyer gaen, ende haren Moloch opofferden, daer Godt de Heere een grouwel af hadde. Welcke boosheden den Koningh Manassus naer ghevolght heeft, daer by oock stellende de Heydensche leugenen, afgebeelt in den Tempel te Jerusalem. En wat wil ick meer segghen, zijn niet al de Godtsdiensten der Heydenen valscheden, en by sommighe van haer by haer selven wel bekende valscheden, en volgens dien Toovenaers en Tooveressen, al de gene die haer met sulcke neeringe gemoeyt hebben?

Tymon.

155. Dat de Priesters en Priesterinnen te Delphos, met bedrogh omgegaen hebben, dat is kennelijck. Want de Goden der Heydenen die en waren niet anders dan doode lijcken, gefigureert meest na

boose menschen, of dat ergher is, naer onredelijcke dieren, of naer eenighe schepselen. Van Sonne en Mane, die wy wel weten, dat gheen antwoorde geven en konnen, op het ghene haer gevraeght wierdt. Maer alsoo veele onder haer Toovenaers gheweest zijn, soo hebben sy die antwoorden ontfanghen van den Duyvel.

Eusebius.

156. Armen klap Tymon, die opinie van dat de Duyvel soude gheantwoort hebben, dat is gantsch onwaerachtigh, sy en hadden tot sulcken bedriegherye geen Duyvel van doen, sy konden dat alleen genoegh uyt wercken, self de vrouwe, siende dat Alexander met ghewelt antwoorde wilde hebben, seyde om uytvlucht te soecken, dat de daghen ongheluckigh waren, zijnde haer eyghen versieringhen, om den Koningh te versetten. Hy vat haer by het lijf, en track en sleepte haer in eyghener persoone, naer den Tempel. Sy gheen uytvlucht siende, seyde, (naer dat ick sien kan) ghy zijt onoverwinnelijck, mijn Sone. Een antwoorde, passende op de drift van sijn persoon teghen haer, of als het op sijn reyse teghen Persien wel uytviel: een voor-segginghe van sijn geluckigh voornemen, teghen sijn vyanden. Wat meyndt ghy, met wat onbermhertigher Toovenaer dat Themistocles te doen hadde, doen hy oorsaeck en aenleggher was, dat hy Themistocles dwangh, door het ghemeyne volck, de drie jonghelinghen (zijnde Soonen van de Suster van Xerxes, Koningh van Persen) om het leven te brenghen, segghende dat hy om de gramschap der Goden te stillen, haer moeste offeren, aen den Afgodt Bacchus. Leughenen by hem versiert, met een stantvastighe quaedtheydt. De gruwelijcke offerhanden, die de Romeynen deden, door last der Delphische Sybillen, ghetuyghen ghenoeghsaem

den haet van dat volck, teghen ander natien. Want de Goden en hadden gheen lust in het vleesch der Romeynen, maer in het vleesch der Duytschen en Griecken. De stoutheydt van Silla, bracht ghenoech aen den dagh, uyt wat hoeck de antwoorden van Apollo quamen, doen sy soo schellemachtigh loghen, en seyden dat sy Apollo op sijn Lier hadden hooren speelen, welcke leughen haer niet wel en bequam, want sy d’ oorsaeck was, dat sy eenen onwaerdeerlijcken schat verloren, waer mede dat de Romeynen haer Soldaten betaelden. Was het de Duyvel Tymon, die den aenslagh maeckte, om Paulina de Huysvrouwe van Saturninus te onteeren? waren het niet de schellemachtighe Priesters met Ida, die de Godtvruchtighe met haren Godtsdienst bedrooghen? persoonelijck en was daer gheenen Duyvel in ’t spel, maer de begheerte van het gelt, dat Decius hadde, bracht de Priesters tot Decius voornemen om sijn vuyle lusten te boeten, dat waren de oorsaecken van het bedroch in de H. Schriftuure Tooverye ghenoemt.

Tymon.

157. Ick en wil daer niet teghen seggen, maer daer is noch meer quaedtheydt dat Tooverye is, als ghy nu verhaelt hebt, die ghy, met een woordt, niet aen en roert, gelijck of ghy heel onwetende waert, en niet en wist datter sulck een kunst in de Werelt was.

Eusebius.

158. Is ’t een kunst die gheleert wordt, ghelijck de jonghelinghen of dochters een ambacht leeren?

Tymon.

159. Ja, naer het schrijven van die Autheuren, die van die materie geschreven hebben, soo is ’t een kunst, maer den Meester die leert is de Duyvel.

Eusebius.

160. Wel Tymon, laet ons voor dees tijdt besluyten. Ick sie en hoore wel dat ghy heel in-ghenomen zijt, en hebt op die materie al vry wat ondersocht, ick verklare u oprechtelijck, ick hebbe die materie wel dertigh jaer overwoghen, en aen d’een en d’ander zijde overleydt, en bevonden valscheydt te wesen, in sulcken maniere als de Executeurs en Tooverrechters segghen. Maer voor dees tijdt sullen wy besluyten, en korten onse t’samen-spreeckinghe tot naerder ghelegentheydt.

Tymon.

161. Eusebius, ten dede het verloop van tijdt ick soude segghen, ick en kan niet langer wachten, versoecke, stelt derhalven tijdt om onse materie voort af te handelen.

Eusebius.

162. Dees aenkomende Kermis-daghen sullen wy daer in besteden, brenght dan by al de Autheuren die ghy weet, om u ghevoelen vast te stellen. Ick sal naer de wetenschap die ick hebbe, op de reden letten, die ick my altijdt onderwerpe: Dat is, op de moghelijckheydt en onmogelijckheydt Godts, en op de liefde die hy tot het menschelijcke gheslachte heeft, op de nietigheydt en onvermoghen en persoonlijckheydt des boosen geests, en op de authoriteyt der H. Schriftuure, die in desen ons rechtsnoer behoort te wesen.

Tymon.

163. Wy sullen dan besluyten, verstaen hebbende u meyninghe wat dat Tooverye is.

Eusebius.

164. Die sal hem noch klaerder open doen, als wy tot het tweede deel komen. Wil u in de bewarin-

ghe Godts bevelen, tot toekomende Dinghsdagh acht daghen, zijnde den 26 Juny.

Tymon.

165. Vaert langhe wel Eusebius, de Godt des vredes zy met u lieden, en met al de ghene die u lief zijn.

Eynde van het eerste deel.


Vorige Volgende