Mijne vrolijke wijsgeerte in mijne ballingschap

[p. 81]

Derde brief.
Poogingen, om de nuttige wijsgeerte zig eigen te maaken.

Zulk eene Wijsgeerte, met al de noodige uitbreidingen en toepassingen, die gij, mijn vriend! er gemaklijk kunt bijvoegen, heb ik mij voorgesteld als mijne hoogste bejaaging en uitterste pooging waardig. Ik heb er de nuttigheid, minder door eene gemaklijke redeneering, dan wel door de norsche ondervinding, van leeren kennen. Ik heb er veelen aan mijne zijden in droeve traanen zien wegzinken, terwijl de vrolijke lach mijn gelaat nog bedekte, schoon onze omstandigheeden eenerlei waren. - Ik heb mijne vijanden altoos meer spijt aangedaan, door mijne vergenoegdheid te bewaaren en hunne mishandelingen over 't hoofd te zien, dan ik zou kunnen doen, wanneer ik met een gansche legermagt op hen afkwam. Mijne vrienden zelven zijn zomtijds geemlijk geworden, wanneer ik over dat geene, het welk zij tegenspoeden en rampen noemden, lugtig heen stapte, en ik, de mij voorkomende zaaken meestal bij het goede handvatsel aangreep.

Ik wil niet betoogen, dat dit altoos eene beredeneerde handelwijs, eene zuivere wijsgeerige daad van mij geweest zij. Ik geloof zelf, dat mijn gestel er zeer veel toe doet. Maar, dit is echter zeker, dat, ingevalle mijn ziel eene verëelde¹³ zijde heeft, waarop de daagsche wederwaardigheeden afstuiten, ik nooit de geringste pooging doe, om deeze voor mij zo noodige verëeldheid week te maaken. - Integendeel, het geen de natuur wijslijk begonnen heeft, tragt ik door kunst en reden te voltooijen. - en, mijn Vriend! - (zonder daarom een Stoïcijn¹⁴ te weezen, -) is eene beredeneerde zedenlijke ongevoeligheid in veele gevallen niet even zo wenschlijk en noodzaaklijk, als in het lighaamlijke de gevoellooze verëeltheid in de handen van een spittenden boer of smeedenden smit?

Misschien zouden zij een goed deel van mijne beoeffenende Wijsgeerte kunnen missen, die, op hunne gemaklijke kamers gezeten, niet behoeven uittekijken, om te zien, uit wat oord van de Waereld de ravens zullen komen,

13 met eelt bedekte, ongevoelig geworden.

14 een ongevoelige. In gepopulariseerde vorm kende de stoa, en vooral de verchristelijkte stoa van Lipsius, weliswaar veel aanhangers, maar door de modieuze sentimentele literatuur was de stoa besmet verklaard: de ‘stoïcijn’ was gaan gelden als de vijand van meegevoel, medelijden en andere emoties, als onmens bij uitstek.

[p. 82]

om hen vleesch en brood te brengen¹⁵, - die altoos in staat zijn, om de ledige fles door een volle te doen aflosssen, en die niet weeten, wat het te zeggen zij, aan een beekje van enkel water te zitten, 't welk uitgedroogd is, als wij er, met den greetigsten dorst, een frissche teug uit denken te doen. Misschien zelfs zullen zij mijne Wijsgeerte belachen, die altoos vreedzaam en veilig in de schaduw hunner kerktorens wandelen, en die zelf, uit voorzorg, geen vliegende zwaluuw in den weg durven blijven staan, - die wel op hunne zagtwiepende¹⁶ rijtuigen, langs een effen weg, eens een bezoek bij hunne buuren hebben afgelegd; maar nooit in de noodzaaklijkheid zijn geweest, om, als een agterher-gezeten dief, in den donkeren nagt, met agterlating van alles, de vlugt te moeten neemen, niet anders bergende, dan zijne onschuld en bedaardheid; of, om over heggen en slooten te moeten springen, en dan eens met den neus in den modder, of met den kop op de keijen nederteploffen!

Maar, mijn waarde Vriend! God bewaare deeze lieden met hunne fatzoenlijke kamerwijsgeerte! want wee hunner, zo zij eenmaal uit hunne gemaklijke leuningstoelen¹⁷ geschokt, en gelijk een bal door de kaatsbaan der baldaadige waereld gesmeeten worden! - dan zouden zij ongetwijffeld de rampzaligste van alle menschen wezen!

Mijn vriend Thomas¹⁸, (van wien ik u nog zeer veel te zeggen heb, daar hij veel heeft toegebragt, tot die wijsgeerige verëeltheid, waarin vrij dikwijls mijn geluk gelegen is, -) toevallig ter plaatze komende waar zijn Zoon in de sloot gevallen was, en ziende, dat de spartelende Christoffel geen nood van verdrinken had, zettede hij zig in het gras neder; sloeg vuur, ontstak zijn pijp en zag het goede werk, met de uitterste bedaardheid, aan. Christoffel, na verscheiden vergeefsche poogingen gedaan te hebben, om uit de modder te geraaken, riep eindlijk gramstoorig zijn Vader toe: Is het nu tijd om te rooken? - Jongen lief! antwoorde Thomas: voor mij is het tijd om te rooken, en voor u is het tijd, om uit de sloot te leeren klouteren, waarin gij door uwe eigen schuld gevallen zijt. Christoffel, zig aan zijn eigen bekwaamheid overgelaaten ziende, verdubbelde zijn vlijt en kwam op het vaste land. Ziet gij wel, zei Thomas tegen hem: dat ik gelijk had? Nu hebt gij geleerd u zelve te helpen, en u op geen ander te verlaaten, dat u wonder wel te pas zal komen; want als gij in de sloot valt, is het duizend tegen een, dat ik bij u ben!

15 Gebaseerd op 1 Koningen 17:4.

16 lekker verende.

17 Misschien mag hierin een reactie op de Vaderlandsche Letteroefeningen worden gelezen. In een bespreking van het eerste deel van de anoniem verschenen Reize door de Oostenryksche Nederlanden had het tijdschrift gesuggereerd dat de Reize ondernomen was door een politiek avonturier die vanuit zijn leunstoel reizen ondernam.

18 Thomas van Dijk (1734-1782). Schaarse biografische gegevens ontleend aan: Henri A. Ett, Gerrit Paape en de Delftse patriotten. Typoscript GA Delft, Hfdst. 1, noot 63.

[p. 83]

De Wijsgeerte van mijn origineelen vriend Thomas was van de onontbeerlijkste soort.