Oost-Groningen

Winschoten.

Kerkelijke gebouwen.

1. De NED. HERVORMDE KERK, eertijds gewijd aan den H. Vitus,⁺ en haar vrijstaande toren behooren aan de Ned. Herv. gemeente.

literatuur. joosting, B.I. - blaeu, Toonneel der steden (449/50). - Teg. Staat,⁺ blz. 217/8. - van der aa, XII (1849), blz. 496-502. - vinhuizen, Kroniek blz. 418. - peters, Stad en Lande, blz. 53 en afb. 220/3, 462 en 507. - De Opmerker, 1903, blz. 120; 1905, blz. 336. - Gron. Volksalm., 1903, blz. 119; 1908, blz. 1-29 (geschiedenis der restauratie enz. door c.h. peters); 1926, blz. 185; 1932, blz. 211/3. - Grafschr., blz. 422/7. - Avm. zilver, blz. 93/4. - Staatboek der kerkvoogdij i.v. kerkgebouw.

geschiedenis. Aangaande de oudere geschiedenis der kerk zijn evenmin als omtrent⁺ die van het dorp historische gegevens voorhanden. Een zekere vermelding der parochie komt eerst in 1482 voor, doch het huidige kerkgebouw klimt duidelijk op tot het laatste deel der 13de eeuw.
In 1593 schijnt het gebouw schade te hebben opgeloopen, doordat een Staatsche afdeeling er zich in verdedigde; nadien werd de plaats zelf versterkt, doch na 1648 geraakte de bevestiging in verval en aan het einde der 18de eeuw was ze verdwenen.

+ N.H. Kerk.

+ Literatuur.

+ Geschiedenis en Bouwperioden.

[p. 224]

In later eeuwen bleven wijzigingen aan het kerkgebouw niet uit. Zoo was tegen de sluiting een galerij op vier vroeg-17de eeuwsche standvinken aangebracht en waren de gewelven met hun muurpijlers mogelijk reeds in de 17de eeuw weggebroken, en vervangen door een de vensterkoppen bedekkend, koofvormig houten tongewelf op gesneden sleutelstukken. Blijkens de er op voorkomende jaartallen waren voor de ingangen der tweede en vierde travee Zz. portalen met ingezwenkte halsgevels aangebouwd. In 1884 werd de westgevel, die reeds eerder de detailleering van zijn top had verloren, gepleisterd, evenals op een niet nader te bepalen tijdstip de toren. De afsluitende boogfriezen der zijwanden van de kerk waren weggekapt, de vensters der uiterste traveeën meest gedicht en de overige verbreed, alsmede in 1855 van ijzeren ramen voorzien.
⁺ Al die veranderingen zijn echter ongedaan gemaakt door de herstelling met rijkssubsidie in den veronderstelden oorspronkelijken staat, in 1905/7, naar plannen van den rijksbouwmeester C.H. Peters en onder toezicht van den gemeente-architect K. de Groot. Deze restauratie was zoo krachtdadig, dat thans vrijwel alleen de oost-, noord- en zuidmuren goeddeels oud zijn en het vroegere meubilair uit de Protestantsche periode geheel is verdwenen. De westgevel kreeg een nieuwe detailleering, waarbij het Rococo-poortje inwendig herplaatst werd voor het ook reeds vroeger afgeschoten westelijk kerkgedeelte.
De toren, welks afgeknot pyramidaal dak met open koepelspitsje wegens bouwvalligheid in 1926 moest worden gesloopt, is in 1930/1 met Rijkssteun hersteld, alsook verhoogd en van een klokkenspel van vijf en twintig klokken voorzien naar een plan van den gemeente-architect P. Bolhuis.

⁺ De kerk ligt, omgeven door een smalle strook plantsoen, midden op het marktplein, dat oudtijds het kerkhof vormde. Zij is georienteerd met een afwijking van 18^o naar het Noorden. De toren staat op 23,75 M. ten N.W.

⁺ Het langgerekte kerkgebouw (afb. 82) vormt een rechthoek van vijf gewelfvakken, waarvan de westelijke is afgeschoten, beneden te weerszijden van het middenpad voor consistoriekamer en verwarmingshok, en boven voor het orgel.

⁺ Binnenswerks is de kerk 41 M. lang en 8,65 M. breed. De muurdikte bedraagt 1,25 M., doch bij den westgevel, waarin twee trappen zijn uitgespaard 1,50 M. De toren vormt in omtrek een vierkant met zijden van 9 M. Zijn muren hebben benden een zwaarte van om en bij de 2 M., bij den derden zolder bedraagt de muurdikte nog 1,82 en bij den vierden, vroegeren klokkezolder onder de galmgaten wordt ze 1,10 M.

⁺ De kerk is opgetrokken in diep-roode baksteen uit de streek zelve van 29,3 × 8,8 cM., 20 lagen 2 M. Bij de restauratie, waarbij de westgevel geheel is beklampt, werd paarsige steen van elders gebruikt.

Aan het oude deel van den toren is in verloop van tijd zooveel vernieuwd, dat het baksteenformaat niet nauwkeurig is na te gaan. Zoo moest bij de laatste restauratie de buitenhuid van den ouden romp grootendeels vernieuwd worden met steen van de oude afmetingen, en is ook inwendig het benedendeel der wanden al eens nieuw bekleed, behalve van de uitgespaarde trap in den noordoosthoek. In hoofdzaak was oorspronkelijk baksteen van 28 à 30 × 8 à 9 cM., 10 lagen 1 M. toegepast, doch van den klokkezolder af steen van 26,5 × 73 cM., 20 lagen 1,62 M.

+ Restauratie.

+ Ligging.

+ Plattegrond.

+ Maten.

+ Materialen.

[p. 225]

Afb. 82. Winschoten. Ned. Herv. kerk. Plattegrond, doorsneden en situatie.

De zware bekapping der kerk is in 1906 door een veel lichtere vervangen, waarbij stukken eiken spant der voorgaande zijn verwerkt. Eveneens werd

Afb. 83. Winschoten. Toren bij de Ned. Herv. kerk.

een aantal der afkomende zwarte geglazuurde pannen gemengd onder de nieuwe op de schilden van het zadeldak.

De kerkmuren (plaat LXXXIII, 2) worden⁺ versterkt door steunbeersgewijs verzwaarde lisenen. Het gebouw is toegankelijk door den genoemden ingang in den westgevel en spitsbogige ingangsnissen in de vierde travee v.h.W.; de gelijke ingangen in de tweede travee zijn gedicht.

+ Opstand. Kerk.

[p. 226]

De muurvlakken toonen uitwendig nauwelijks meer een verdeeling in twee zônes. De traveewanden worden telkens alleen geleed door twee lange en smalle, van kraalprofielen voorziene spitsboogvensters tusschen gelijke nissen met verschillend gevormde vlechtingen. Bij de sluiting zijn echter drie zulke vensters aanwezig, en daaronder, evenals bij de zijwanden van het oostelijk kerkgedeelte, omkraalde ronde nisjes, die bij de restauratie tot vensters zijn geopend. De zijmuren herkregen toen een afsluitend spitsboogfries; in de eerste travee Zz. gaf men de beide, voor de kerkekamer ingebroken laagzittende vensters een archaistischen vorm.

De sluitingstop is gevuld met een netwerk van door kolonnetten gescheiden en door klimmende boogjes gedekte velden. Daarbinnen bevinden zich nissen met vlechtingen, waarvan de drie groote middelste met kraalprofiel klaverbladbogig- en de twee kleinere terzijde spitsbogig gesloten zijn. Boven de middelste nis volgt nog een rond veld met inbeschreven vierpas.

⁺ De vierkante torenromp (afb. 83 en pl. LXXXIV, 2) heeft in den westwand aan de straat een segmentvormig overtoogde ingang en aan elke zijde twee binnen een rondboognis gevatte galmgaten, die bij de restauratie zijn gewijzigd. Toen is tevens een afsluitend boogfries aangebracht. De nieuwe bovenbouw bestaat uit twee achtkante geledingen in beton, waarvan de benedenste met baksteen bekleed is en de bovenste koepelvormig is afgesloten⁺ Het inwendige der kerk (afb. 82 en pl. LXXXIV, 1) toont wèl een decoratieve muurbehandeling in twee zônes. De door kolonnetten gescheiden en met twee spitsboogjes gedekte spaarvelden onder de vensters waren vrijwel bewaard gebleven; alsook de deze laatste flankeerende, omkraalde nissen met vlechtingen, welke wegens de spitsbogige muralen schuin zijn afgesneden. Met behulp der muralen en van de gevonden grondslagen der muurpijlers werden in 1906 koepelachtige gewelven met acht ribben aangebracht, waarvan de diagonale van kolonnetten opgaan. Ze worden gescheiden door spitsbogige, door kralen begeleide gordelbogen op muurzuilen.

Bij het afbikken der pleister- en witsellagen zou gebleken zijn, dat de wanden oorspronkelijk als schoon werk behandeld waren geweest, welke toestand weer werd hersteld; gezien de beschadiging door de verwijderde lambriseering zijn echter de spaarnissen onder de vensters weer gepleisterd. Op een betrekkelijk vroege bepleistering en beschildering wijzen intusschen enkele toen in het koor te voorschijn gekomen roode wijdingskruisen binnen een bruin- en geelkleurigen cirkelrand.

Het westelijk kerkgedeelte is thans toegankelijk door het bovengenoemde poortje met geblokte en van ijspegels voorziene pilasters, gemerkt b. coender steenhouwer. Op de kroonlijst staan Lodewijk XV-hoekvazen en een cartouche met opschrift: vernieuwd int jaar 1772 onder directie van de kerkvoogden d'heer docter h.r. hoeth en d'eerentveste coopm. h. post ten tijde de heeren j. werumeus en c. smit predikanten waren.

In den toren bevinden zich eenige deuren met oude ijzeren sloten en traliewerk.

+ Toren.

+ Inwendig.

[p. 227]

De kerk bezit:

Een aantal bij de restauratie onder den koorvloer voor den dag gekomen⁺ 17de en 18de eeuwsche grafzerken, welke tegen de koorwanden zijn geplaatst; de oudste is die voor den eersten (1582-1607) predikant Gerhardus Wemhof. Twee bekers, hoog 32 cM., in 1732 vervaardigd en gemerkt: A F, alsmede twee⁺ uit 1838; twee schotels, gedateerd 1804, doch gemerkt 7/P (Groningen 1765) HF en ADS; een schotel, twee kannen, alsook doopbekken (alles 1838).

De bij de restauratie opgeruimde preekstoel uit 1695 bevindt zich thans in de Groote⁺ kerk te Monnikendam. In het Museum te Groningen worden de vier met Vredeman de Vries-bandwerk versierde standvinken der vroegere oostgalerij bewaard. De koperen bolkronen zijn, tengevolge van het aanbrengen in 1858 der vroegere gasverlichting, in 1868 verkocht aan de Ned. Hervormde gemeente te Tjum (Fr.).

In de eerste achtkante geleding van den toren hangen thans de twee oude⁺ klokken: 1, in middellijn 140 en hoog 108 + 30 cM., versierd met afbeelding in reliëf van ‘sinte fiet’ en met opschrift: j. borchhard fudit enchusae 1773. gegoten in het jaar 1773, toen docter hindrik rudolf hoeth en de erenveste koopman hindrik post kerkvoogden en docter derk mestingh eligeerde te winschoten waren; en 2, in middellijn 42 en hoog 32 + 12 cM., met opschrift: vernieuwd toen e.k. groeneveld j.j. meder s. stheeman j. takens en l.h. ludens kerkvoogden waren te winschoot anno 1826. a.h. van bergen me fecit.

2. In de NED. HERVORMDE PASTORIE, Binnenvenne n^o. 2, bevindt⁺ zich in een voorkamer een gesneden houten schoorsteen (XVIII A), beneden breed 1,62 en hoog 3,29 M. De boezem heeft in het midden een paneel met lofwerk enz. boven draperie met opschrift: laudabo jehovam per omnes dies vitae meae laus eius etiam semper in ore meo erit; bovenin staat in Hebreeuwsche letterteekens: hallelujah.

3. De EVANG. LUTHERSCHE KERK aan het einde van den Visschersdijk⁺ is eigendom der Evang. Luth. gemeente.

literatuur. p.j.v. dusseau, Leerrede, gehouden ter inwijding van het nieuwe⁺ kerkgebouw voor de Ev. Luth. Gem. te Winschoten. - van der aa, XII (1849), blz. 500. - b.c. helbers in Gron. Volksalm., 1939, blz. 65-84 m. afb.

De kerk is een vrijliggend rechthoekig baksteenen zaalgebouw met rondboogvensters⁺ onder een hoog tentdak, dat eenvoudige classicistische vormen vertoont. In het fronton der natuursteenen ingangspoort aan de wegzijde staat het stichtingsjaartal 1836. De bouw met provinciale subsidie naar ontwerp van den Waterstaatsopzichter W. Raammaker vond plaats ter vervanging van het tegelijkertijd gesloopte voorgaande kerkje der gemeente te Winschoterzijl uit 1695. De daar vroeger boven den ingang aanwezige gedenksteen met Latijnsch opschrift binnen een door rankwerk versierd ovaal is nu ingemetseld onder het rechter gevelvenster. De kerk bezit voorts uit den inventaris van haar voorgangster:

+ Grafzerken.

+ Avondmaalszilver.

+ Vroegere meubelen.

+ Klokken.

+ Schoorsteen.

+ Ev. Luth. Kerk.

+ Literatuur.

+ Beschrijving.

[p. 228]

Avondmaalstafel (± 1700), met als blad een Bremersteenen altaarsteen.

⁺ Preekstoel, de met boogpaneelen tusschen gewonden zuiltjes versierde kuip blijkbaar uit 1695, doch het klankbord blijkens opschrift uit 1713 (voet en trap 1836).

⁺ Kabinet-orgel (± 1750, doch versieringen front ± 1850), aangekocht te Hallum in 1909, op de door vier gemarmerde zuilen gedragen galerij tegen den westgevel.

Vier en twintig eenvoudige banken (± 1695).

⁺ Verguld zilveren beker, hoog 25 cM. De door een eenvoudigen hoogen voet gedragen, rijk gedreven kelk heeft voorstellingen van het Laatste Avondmaal, de Kruisiging en de Bediening van het Avondmaal door predikanten. Er bij behooren een schoteltje, in middellijn 17 cM.; en een hostiedoos, in middellijn 13 cM., met op het deksel gegraveerd het Lam Gods. Deze alle zijn gemerkt: Dantzig, RIH in klaverblad, en in 1695 geschonken door de ‘Reinholdts Banck’ te Dantzig.

Zilveren zegelstempel (± 1695), vervaardigd en geschonken door den Winschoter zilversmid Gerrit Timmerman.

⁺ 4. De NED. ISR. SYNAGOGE (1854) bezit o.a. twee koperen kandelaars, in 1798 bij de stichting van het eerste gebouw geschonken, twee kleine siertorens (1824), een zilveren leeswijzer (1840) en beker (1847), en een achtarmigen koperen kandelaar (XIX A).

+ Preekstoel.

+ Orgel.

+ Avondmaalszilver.

+ Synagoge.

Particuliere gebouwen.

⁺ De thans aan de Gemeente behoorende HUIZE OUDEWERF bezit een gelukkig gelegen klassicistischen tuinkoepel (± 1800; pl. LXXXIII, 1) op kunstmatigen heuvel, met door Toskaansche zuilen gedragen omgang en hoog, door een peervorm bekroond tentdak.

⁺ Aan het Winschoterdiep staan:

1.	Westelijkste molen. Koren-, pel- en schorsmolen, gebouwd in 1854. Achtkante bovenkruier met stelling, geasphalteerd hout op wit steenen tusschenen steenen onderstuk, gelijke houten kap.
2.	Middelste molen. Koren- en pelmolen, gebouwd in 1862. Achtkante bovenkruier met stelling, hout op wit steenen tusschen- en steenen onderstuk, houten kap.
3.	Oostelijkste molen. Koren- en pelmolen, gebouwd in 1761 en in 1870 omhooggebracht. Achtkante bovenkruier met stelling, riet op wit steenen tusschen- en steenen onderstuk, rieten kap.
4.	Aan de zuidzijde van Winschoten staat een koren- en zaagmolen, gebouwd in 1899. Ronde steenen bovenkruier met stelling, houten kap.

+ Tuinkoepel.

+ Molens.