Oost-Groningen

Weddé.

⁺ De gemeente omvat de kerkdorpen Blijham en Wedde, alsmede de gehuchten Hoorn, Wedderbergen en Wedderveer.

+ Grondgebied.

Blijham.

⁺ De NED. HERVORMDE KERK en haar toren behooren aan de Ned. Herv. gemeente.

⁺ literatuur. beekman, voorm. zeeboezems, blz. 74. - Teg. Staat, blz. 439. - Beantw. Vragen Comm. van Onderwijs (Ms.) - kremer-westendorp, blz. 237/9. - van der aa, II (1840), blz. 483. - Grafschr., blz. 62/6. - vinhuizen, Kroniek, blz. 354 (foutief, zie Prov. Gron. Courant van 13 Jan. 1872). - Avm. zilver, blz. 5.

⁺ geschiedenis. De huidige kerk werd in 1782 gesticht op de plaats van een vervallen kleine kerk, die van zeer groote baksteen opgetrokken zou zijn geweest. Dit laatste gebouw was op zijn beurt de opvolgster van een nog oudere, eveneens baksteenen kerk, die meer naar het N.W. was gelegen. Deze verplaatsing kan verband gehouden hebben met de vormveranderingen van den Dollard, die eenmaal tot Blijham reikte.

⁺ De kerk is een rechtgesloten baksteenen zaalgebouw met rondboogvensters, dat versterkt wordt door pilasters met hardsteenen basementen en kapiteelen. Aan de westzijde staat een toren, blijkens jaartal gebouwd in 1872. Aan de oprichting der kerk herinnert een gedenksteen met opschrift: in den jare 1783 is deese kerk tot eere godes en stigting der gemeinde geboud, toen gerhardus oomkes pastor helenius eppens en jacob hessels detmers

+ N.H. Kerk.

+ Literatuur.

+ Geschiedenis.

+ Beschrijving.

[p. 217]

kerkvoogden j. timmer architect d.e. gevers harms en harm addes hyrtoe volmagten waren, waaronder: staa lezer in dit gods huis stil / bedenkt de gaav uit vrije wil / door huisman, burgers en gemeyn / uw roem en lof leev op dees steen.

De kerk bezit:

Geverfden preekstoel (XVIIId), welks kuippaneelen versierd zijn met Bijbelsche⁺ symbolen en die omgeven wordt door een eenvoudig doophek (XVIII).

Zwaren koperen doopbekkenhouder (XVIII).⁺

Orgel (XIX A), blijkens opschrift gebouwd door den orgelmaker van Oeckelen⁺ te Haren.

Op het kerkhof liggen verscheidene grafzerken met geimproviseerde wapens⁺ uit 1657-1848 (de laatste voor den burgemeester S.G. Eckringa).

Twee gladde zilveren bekers, waarvan een uit 1697, gemerkt 4/T (Groningen)⁺ en WGS, en een dergelijke uit 1823, met de namen der toenmalige predikanten, benevens resp. kerkvoogden en kerkeraad.

1.	Korenmolen, in 1823 gebouwd als grondmolen en in 1857 herbouwd^+ als stellingmolen. Achtkante bovenkruier met stelling, riet op steenen tusschenen onderstuk, rieten kap.
2.	Korenmolen, alhier gebouwd in 1904. Achtkante bovenkruier met stelling, geasphalteerd hout op steenen tusschen- en onderstuk, gelijke houten kap; het achtkant enz. is afkomstig van een watermolen te Beerta.
3.	Zaagmolentje, gebouwd in......; kleine achtkante bovenkruier met stelling op schuur, achtkant zonder kleedhout, houten kap.

+ Preekstoel.

+ Doopbekkenhouder.

+ Orgel.

+ Grafzerken.

+ Avondmaalszilver.

+ Molens.

Wedde.

literatuur. (dorp, kerk en borg) joosting, B II. - Teg. Staat, blz. 44. - van⁺ der aa, XII (1849), blz. 177/9. - r. fruin, Overzicht der staatsgeschiedenis van het landschap Westerwolde tot op zijne vereeniging met de XVII Nederlanden, diss. Leiden, 1886. - j. van lennep en w. hofdijk, Merkwaardige kasteelen in Nederland, II (1855), eerste afd., blz. 107 e.v. - Grafschr., blz. 395/7. - Avm. zilver, blz. 86/7. - j.g. rijkens in Almanak Dep. Leens Mij. tot Nut van 't Algemeen, 1836, blz. 213 e.v. - j.s.g. koning in Gron. Volks-alm., 1841, blz. 177 e.v. - Gron. Volksalm., 1903, blz. 72; 1915, blz. 185, 218/9, 223; 1920, blz. 20 e.v.; 1930, blz. 118; 1932, blz. 211; 1933, blz. 63 e.v. (e. zwiers, De verhouding van het landschap Westerwolde tot de abdij van Corvey en den Munsterschen stoel in vroegeren tijd).

geschiedenis (dorp, kerk en borg). De parochie wordt reeds in 1150 vermeld. Het⁺ dorp speelde een groote rol in de geschiedenis van Westerwolde.
Het was toch de zetel van het machtig hoofdelingen-geslacht Addinga, dat zijn gezag over het landschap, ontstaan door de beleening in 1367 met de uitgestrekte goederen in Westerwolde van de abdij Corvey, in 1400 gesanctionneerd zag door den landsheer sinds 1316, den bisschop van Munster. Weliswaar moest de beruchte Hayo Addinga in 1478 zijn rechten tijdelijk afstaan aan de op expansie beluste stad Groningen, welke van oneenigheden in de streek gebruik maakte. Dientengevolge werd zijn burcht gesloopt. Eenige jaren nadien verrees echter weer een andere, zij het minder sterke borg, waarop nog bijkans een halve eeuw Addinga's huisden.

+ Literatuur.

+ Geschiedenis.

[p. 218]

Na een korte periode van Geldersch bezit, van 1530 af, werd in 1538 Wedde met Westerwolde en Bellingwolde c.a. in leen gegeven aan George Schenckvan Toutenburg, die de noordelijke provinciën voor keizer Karel V had veroverd. Na den dood van zijn zoon Karel Schenck van Toutenburg in 1562 ging de heerlijkheid door koop over aan de graven, later hertogen van Arenberg, van wie zij op dezelfde wijze als hun goederen in Ter Apel in 1619 aan Groningen kwam. Op het huis te Wedde zetelden verder de door de stad of later door den stadhouder benoemde drosten, vanwaar dit veelal de Drostenborg werd genoemd. Eerst in 1829 verkocht Groningen den borg aan Mr. A.H. Koning, in wiens familie deze bleef, met een onderbreking in het einde der 19de eeuw. Het volgend jaar werd daarop het laatste overblijfsel der bevestiging gesloopt, een aarden wal ten W. van het huis.
Ook in den tachtigjarigen oorlog en gedurende dien van 1672/8 was Wedde en speciaal de door versterkingen omringde burcht een punt van beteekenis door zijn ligging midden in den belangrijken weg van Winschoten naar Boertange.
De eerste oorlog met Munster zal eveneens in het dorp zijn sporen achtergelaten hebben. De berichten, dat de kerk daarbij in 1666 verwoest werd, worden bevestigd door de toen gedane pogingen tot herbouw. In de kerkerekening van Noordbroek komt in 1666 een post van 33,10 gl. voor ‘tot opbouwinge van de kercke tot Wedde cum annexis’; aldaar werd toen tevens voor ‘verschooning van onse kercke, pastorie ende schoelen in de invasie van de Bisschop’ 66,20 gl. betaald. Voorts bevatten o.a. de kerkerekeningen van Westeremden den volgenden post: ‘den 12 November 1667 wegen groete beede ende anstaen van die Committeerden van die nije kercke tot Wedde gegeven een sulveren ciraten en 3 gl. 3 st.’. Ook de mededeeling, dat de herstelde kerk daarna door een zwaar onweder in 1685 zeer beschadigd werd, vindt steun in een gift uit Westeremden: ‘1686, den 27 September tot reparatie van de kercke van Wedde 1,10 gl.’. Nadien hebben in 1841 herstellingen plaats gevonden, die wijzigingen ten ongunste zullen meegebracht hebben.

⁺ De NED. HERVORMDE KERK, eertijds R.-K. kerk, en haar toren behooren aan de Ned. Herv. gemeente.

⁺ De huidige kerk (afb. 79) is een in oorsprong middeleeuwsch, doch ten zeerste gewijzigd en gepleisterd gebouw, dat georiënteerd is met een afwijking van

Afb. 79. Wedde. Ned. Herv. kerk. Plattegrond.

2^o naar het N. en vrij ligt op een ruim kerkhof. Het bestaat uit een schipgedeelte, binnenswerks lang 14,19 M. en breed 5,11-5,15 M., en een uitspringend koorgedeelte met flauw-driezijdige sluiting, in de as ± 5,80 M. diep en over het rechte gedeelte 6,70 M. breed. De muurdikte bedraagt bij het schip (in den huidigen vorm) ± 80 en bij het koor ± 90 cM. Waar onder de muurplaat baksteen in het gezicht komt, meet deze 29 × 13,7 × 9 cM.

De noordmuur van het schip, dat het oudste stuk der kerk moet vormen (waarschijnlijk XIII), bevat kleine gedichte vensters en nissen van ongeveer

+ N.H. Kerk.

+ Beschrijving.

[p. 219]

den oorspronkelijken vorm. De door tweemaal versneden beeren versterkte koortravee (± XV B) is vrij sterk verlaagd, waarschijnlijk om ze onder één zadeldak met het schip te kunnen brengen. Op den kerkzolder is het oorspronkelijke gothische profiel van eenige van haar in opzet hooge vensters nog zichtbaar. Aan de westzijde staat een toren uit 1860, die het nog door van der aa vermelde houten klokhuis op eenigen afstand der kerk zal hebben vervangen. Deze bevat aan den zuidkant de omlijste hoofdtoegang; voorts is onder het zuider koorvenster een toegang gebroken.

Inwendig is de oude balkzoldering aan het oog onttrokken door een moderne beschieting.

De kerk bezit:

Eenvoudigen eiken preekstoel, waarbij de kuip met volutendruiper voorzien⁺ is van getorste zuiltejs en eenig snijwerk in plint en fries. Het ontstaan is aangegeven op een cartouche met opschrift: 1679 frederick alberts kistemaker tot leer (trap XIX A).

Gewijzigde drostenbank, met opengewerkt voluten-opzetstuk (± 1700),⁺ waarin het wapen der stad Groningen.

Gebeeldhouwde Bremersteenen zerk voor den bovenvermelden Haye Addinge⁺ († 1492), versierd met afbeeldingen van St. Joris en de Evangelisten, en met wapens.

Hardsteenen zerken met wapens voor de ‘borggraven’ Derck Haselhof († 1650) met zijn vrouw († 1679), Evert Haselhof († 1670) met zijn vrouw Beelke Elses († 1680), den secretaris Petrus Rustebij († 1693), en vrouw Geertruidt Haselhof, den predikant Wybrandis Cranenborg († 1713), Magdalena Engelbarts-Haselhoffs († 1729); een zerk voor den drost Petrus Muntinghe († 1777) met Lodewijk XVI-versieringen om het wapen, waaronder opschrift op draperie, en een andere wapenzerk met verbasterde Lodewijk XVI-motieven voor den laatsten drost Mr. Albert Hendrik van Swinderen († 1805) tezamen met diens tweede vrouw Edzardina Sparringa zijn voorts in 1936 onder de sluitingsvensters te weerszijden van den preekstoel ingemetseld.

Zilveren avondmaalsbeker, hoog 20,5 cM. en gemerkt: 3 ?/J (Groningen⁺ 1664?) P K, blijkens opschrift in 1735 geschonken door den drost Berent Aldringa. De bodem vormt een munt uit 1618 met beeltenis van den te paard voorgestelden hertog Ulricus Fredericus van Luneburg.

In den toren hangt een klok, in middellijn 86 en hoog 70 + 17 cM., met⁺ opschrift: ter eere van den godsdienst is deze vernieuwd, toen e. hazelhoff en k.t. eedens kerkvoogden waren. wedde den 5 september 1817. a.h. van bergen m. fremy me fecerunt c. fremy u.a. van bergen.

Het op een ruim omgracht terrein gelegen HUIS of de BORG TE WEDDE⁺ is thans het eigendom en wordt bewoond door Mevr. P.A. Bronneger Onnekes- Evers en Ds. W. Bronneger Onnekes.

+ Preekstoel.

+ Bank.

+ Grafzerken.

+ Avondmaalsbeker.

+ Klok.

+ Borg.

[p. 220]

Afb. 80. Huis te Wedde. Plattegrond kekkerverdieping binnen groodslagen ommuring.

[p. 221]

Het in den loop der eeuwen vootdurend gewijzigde gebouw (afb. 80/1 en⁺ en pl. LXXXI-LXXXII) bestaat in den huidigen vorm uit twee bij benadering Oost-West loopende onderkelderde paviljoens met zeer ongelijke verdiepinghoogten, wier hooge zadeldaken nog gevat zijn tusschen topgevels; aan den oostkant heeft het dak van het langere en hoogere noordelijk paviljoen echter een wolfseind. Bij de aansluiting der paviljoens aan de westzijde staat een vijfzijdig uitgemetselde traptoren.

Afb. 81. Huis te Wedde. Plattegrond hoofdverdieping en doorsnede.

De borg lag binnen een ruime, vrijwel rechthoekige enceinte, waarvan in 1938 eenige hoofdlijnen der muren en overhoeksche uitsprongen - van hoektorens of geschutkelders? - door ontgraving vastgelegd konden worden. De gracht voor deze ommuring strookte aan de westzijde ongeveer met de huidige gracht en aan de noordzijde met de eenige binnengracht, doch bevond zich aan de oost- en zuidzijde op aanmerkelijken afstand binnen de tegenwoordige omgrachting. De toegang tot den borg, welke thans langs een oprijlaan op den noordwesthoek van het terrein betreden wordt, zou zich vroeger in het midden van den westelijken muur bevonden kunnen hebben. Bij de kelderverdieping van het zuidelijk paviljoen met muren van ± 1,30-1,40 M. meet de baksteen 32 à 33 × 9 cM. Hooger op is bij den borg de muurdikte overal ± 50 cM. en het steenformaat 30 × 7,5 à 8 cM.; behalve bij den vernieuwden oost- en vrijliggenden zuidmuur van het noordelijk paviljoen in steen van 22 × 4,3 cM. Bij de omwalling varieerde de dikte der muren voor zoover na te gaan van 1,40 tot 2, M en werd steen van 29,5 × 7 cM., 30 × 9 cM. en 32 × 9 cM. aangetroffen.

De best bewaarde zijgevel van het noordelijk paviljoen en de traptoren (pl. LXXXII, 1) vertoonen twee natuursteenen waterlijsten en boven de meeste vensters geblokte ontlastingsboogjes, van welke laatste ook de lange noord-

+ Beschrijving.

[p. 222]

gevel van dit paviljoen er een enkele over heeft. De topgevels worden thans door vlechtingen afgesloten; de overige gevels hebben eenvoudige kroonlijsten. De traptoren bevat een rijk gebeeldhouwde Renaissance-steen met het wapen-Schenk van Toutenburg in kandelaberomlijsting (pl. LXXXII, 2) boven den gedichten frontalen ingang; de huidige reeds voor 1841 aanwezige opgang ligt aan de noordelijke schuine zijde. Dit torentje is in het begin dezer eeuw op ietwat romantische wijze verhoogd, teneinde ook de zolderverdieping van het noordelijk paviljoen te kunnen bereiken. Ten behoeve van de toen tevens aangebrachte nieuwe spiltrap zijn eenige smalle vensters in stijl aangebracht, die door de waterlijsten doorsneden worden. In verband hiermede is ook de gedenksteen eenigszins lager ingemetseld.

In de grondslagen der hoektorens werden driehoekig toeloopende schietgaten aangetroffen. Op geringen afstand van het zuidelijk paviljoen werd in 1938 een kleine pottenbakkersoven blootgelegd, waarin nog resten van glaswerk en houtskool werden aangetroffen.

Inwendig bezit het noordelijke paviljoen op de hoofdverdieping een tweezijdigen bedsteden- en kastenwand tusschen de keuken en de middenkamer, een eenvoudigen schoorsteenmantel in de uitspringende oostelijke kamer en geprofileerde deuren (alles ± 1750).

⁺ Blijkens den plattegrond der kelderverdieping kunnen alleen de grondslagen van het in oorsprong torenachtige zuidelijk paviljoen tot de middeleeuwsche periode (XIV of XV) teruggaan, al is juist dit het meest gewijzigd.
Hetzelfde zal gelden voor de ommuring, waarvan de aangetroffen grondslagen in zekeren zin overeenstemmen met de afbeelding (reconstructie?) in een vroeg-18e eeuwsch handschrift op het Rijksarchief te Groningen ‘afbeeldinge en korte beschrijving van Groningen en Ommelanden bijeen verzamelt door Andries Schoemaker’ (pl. LXXX, 1). De teekening van J. Stellingwerf, in den Atlas van het Groningsch Museum, biedt veel minder aanknoopingspunten met de werkelijkheid, gelijk zoo dikwijls bij dezen teekenaar het geval is. ev. van reyd, Oorspronck ende voortganck van de Nederlantsche oorloghen, 3e druk, Amsterdam 1644, blz. 321 zegt omtrent deze omwalling op het jaar 1593 ‘......Het Huys Wedde was beschermt met een steenen muyr uptte graft opgemetseld. Daerachter lach een smallen wal van omtrent vijfthien voeten. Buyten de graft was een voor-gheborcht met noch een ander graft besloten, hetwelck d'eene syde van 't huys bestreeck ende buyten die grachte van het huys liep rontsom een hooge bedeckte straet’ enz.
Het geheele noordelijk paviljoen en de verdieping van het zuidelijk paviljoen kunnen, gezien de geringe dikte der muren, zeker niet verder teruggaan dan de 16de eeuw. Wellicht heeft op hun stichting of vernieuwing de bovenvermelde wapensteen betrekking, waarop ten tijde van van lennep- en hofdijk's beschrijving nog het jaartal 1541 zichtbaar was. Een bericht omtrent het in goeden staat brengen van een gedeeelte van het Huis in 1653 verklaart wellicht het meeste, wat in de uitwendige behandeling nog aan vroeger tijd herinnert. Het inwendige draagt, voor zoover oud, een 18de eeuwsch-karakter, gelijk uit het vorenstaande reeds duidelijk zal zijn geworden.
Het zuidelijk paviljoen had op de teekening van J. Ensing in den Groninger Volksalmanak van 1841 aan de westzijde nog een afgeknotten trapgevel en strekken boven de vensters der eerste verdieping; de traptoren had toen een lage bovengeleding onder een afsluitend tentdak.

+ Bouwperioden.

[p. 223]

Onder Hoorn een korenmolen, alhier gebouwd in 1903, ter vervanging van⁺ een gesloten standerdmolen uit 1857, die tevoren in Winschoten stond. Achtkante bovenkruier met stelling, geasphalteerd hout op steenen tusschen- en onderstuk, houten kap; het achtkant enz. afkomstig van zaagmolen ‘De Vriendschap’ aan Winschoterdiep te Groningen, gesticht vóór 1750.

Onder Hoorn o.a. de oude boerderij A 657, type als Smeerling G 38 te⁺ Onstwedde (blz. 111); in den voor-topgevel het ankerjaartal 1717, alsook een muizentand en tandlijst.

+ Molen.

+ Boerderij.

Wedderveer.

1.	Watermolen op den polder Wedderveer, gebouwd in 1901, aan de Westerwolder^+ Aa Wz. Ronde geheel steenen bovenkruier met stelling en schroef, voorzien van een houten kap; zelfkruier met windroos. Voor 1901 spinnekop.
2.	Zaagmolen, gebouwd ongeveer 1936. Spinnekop met stelling.
3.	Korenmolen, gebouwd in 1897. Achtkante bovenkruier met stelling, geasphalteerd hout op steenen tusschen- en onderstuk, gelijke houten kap; het achtkant enz. afkomstig van watermolen bij Winschoterzijl aan Aa Zz.
4.	Onder Wedderbergen een watermolen op den polder Weddermarke aan de Westerwolder Aa Oz., herbouwd in 1896, na het afbranden van een achtkanten bovenkruier uit 1874. Achtkante bovenkruier met schroef, riet op veldmuren, rieten kap.

+ Molens.