Oost-Groningen

Scheemda.

De gemeente omvat de kerkdorpen Eeksta, Nieuw-Scheemda met de buurschap⁺ 't Waar, Scheemda met Scheemderzwaag en Westerlee.

+ Grondgebied.

Eeksta.

De NED. HERVORMDE KERK is in 1871 gesticht ter vervanging van een⁺ rijpe romano-gotische kruiskerk gelijk te Zuidbroek.

De Commissie uit de Koninklijke Academie van Wetenschappen, tot het opsporen, het behoud en het bekendmaken van de overblijfsels der Vaderlandsche Kunst uit vroeger tijden liet dit gebouw voor de afbraak opmeten door den Waterstaatsopzichter A.J.H. Bauer, wiens teekeningen thans berusten op het Rijksbureau voor de Monumentenzorg. Vgl. verslagen dier commissie over 1871, blz. 24/6 en 1872, blz. 9/19, overgedrukt uit het Jaarboek der Academie; voorts peters, Stad en Lande, blz. 41/2 en pl. 53/5 en van der aa, IV (1843), blz. 41.

+ N.H. Kerk.

[p. 112]

De huidige kerk bezit uit den inventaris van haar voorgangster:

⁺ Preekstoel (1636, blijkens jaartal op het klankbordfries; trap nieuw), de kuip versierd door ingelegde paneelen tusschen vrijstaande Ionische zuiltjes, het achterschot door boogpaneelen en gezaagde vleugelstukken, en het fries van het met een koepel bekroonde klankbord door bandwerk.

Avondmaalstafel (XVII A) met fleschpooten.

Twee koperen kaarsarmen (XVII), op den preekstoel.

⁺ Orgel met eenvoudig front (XVIII, gewijzigd).

⁺ Gegraveerden beker, in 1764 gekocht doch in stijl XVII, op gedreven voet en met gevlochten benedenband, hoog 21,3 cM.; in den bodem het wapenstempel van den ambtman Sebo Ockens (Vgl. avm. zilver, blz. 11/2).

⁺ Een aantal fraaie zerken lag omgekeerd, als kerkpad, op het kerkhof (Vgl. grafschr., blz. 75/80), doch is nu opgeruimd.

⁺ In den toren hangt een klok, in middellijn 136 en hoog 101 + 23 cM., met opschrift: me fecit c. en i. seest amstelodami, en in omranding: 't karspel eexta anno 1796/wt 2580 lb.

⁺ De NED. HERVORMDE PASTORIE is een stemmig gepleisterd dwarshuis, afgesloten door een hoog zadeldak met schoorsteenen op de afgewolfde einden, waarachter een schuurachtige aanbouw. Ze is opgetrokken in moppen van 32 × 16 × 9 cM., waarbij de muren in den door tongewelven gedekten en met gele plavuizen van 21 × 21 cM. bevloerden kelder 1 M. en ter hoogte der bekapping nog 65 cM. dik zijn. Overigens draagt het gebouw thans uiten inwendig een vroeg 19de eeuwsch karakter.

+ Preekstoel.

+ Orgel.

+ Avondmaalsbeker.

+ Grafzerken.

+ Klok.

+ N.H. Pastorie.

Nieuw-scheemda.

⁺ De NED. HERVORMDE KERK is een rechtgesloten zaalgebouw met spitsboogvensters uit 1661 (voorgevel 1906), inwendig gedekt door een balkzoldering op sleutelstukken. Haar stichting was het gevolg van de vestiging eener afzonderlijke gemeente in 1659, die op haar beurt haar ontstaan te danken had aan de indijking van aangeslibden grond (Litteratuur onder Scheemda). De totstandkoming is vastgelegd op een gedenksteen, hoog 88 en breed 73 cM., in den vernieuwden voorgevel met opschrift: sestynhondert sestigh en een / is hyr an lecht den eersten stieen / als daniel eylshemius / en joannis herdenbergius / pastoren weren in der tijd¹⁾ / door drie kerckvoogden sorg en vlijt / hyr na genoemt mee in dit vers / eltio popkens evert peters / en ayso tjabbens in wiens stee / quam daernae ubbo tjapkens mee / voleindigden dit tot gods eer / tot voortganck van syn reine leer. Te weerszijden staan de wapenemblemen der zes genoemden.

+ N.H. Kerk.

1) De eerstgenoemde was de predikant van Scheemda sinds 1659.

[p. 113]

De kerk bezit:

Eenvoudigen geverfden preekstoel (XVII B, trap XVIII B), de kuip met⁺ velden tusschen getorste zuiltjes en het door een volutenkroon afgesloten klankbord met gezaagde bandwerk-opzetstukken.

Twee bolkroontjes, acht-lichts (XVIII), hoog 64 cM.; twee dubbele kaarsarmen⁺ op den preekstoel (XVII B); verscheidene bankkandelaars (vermoedelijk XVII).

Eenige grafzerken, waaronder twee rijke (1762) in Lodewijk XV-stijl.⁺

Zilveren schotel, die in 1752 werd geschonken en gemerkt is: AE aaneen⁺ (Arnoldus van Essen).

In den dakruiter hangt een klok, in middellijn 71 en hoog 56 + 14 cM., met⁺ opschrift: laudate d omnes gentes laudate eum omnes populi. f. hemony me fec. amsteloda. ao. 1661.

1.	Watermolen op den Westerschen molenpolder, herbouwd in 1862, na het^+ afbranden van een bovenkruier uit 1798. Achtkante bovenkruier met twee schroeven, geasphalteerd hout op veldmuren, gelijke houten kap.
2.	Onder de buurschap 't Waar een watermolen op den polder ‘De Dellen’, herbouwd in 1855 na het afbranden van een bovenkruier uit 1793. Type zooals bij nr. 1.

+ Preekstoel.

+ Koperwerk.

+ Grafzerken.

+ Avondmaalsschotel.

+ Klok.

+ Molen.

Scheemda.

De NED. HERVORMDE KERK, eertijds R.-K. kerk en haar vrijstaande⁺ toren behooren aan de Ned. Hervormde gemeente.

literatuur. joosting, blz. 63. - Beekman, voorm. zeeboezems, blz. 73. -⁺ brucherus, blz. 227/8. - Teg. Staat, blz. 225. - van der aa, X (1847), blz. 123/5. - vinhuizen, Kroniek, blz. 289 en 393. - Grafschr., blz. 307/18. - Avm. zilver, blz. 67/8.

geschiedenis. De totstandkoming der kerk zal samenhangen met de verplaatsing⁺ van het dorp wegens het wassen van den Dollard. Omtrent haar lotgevallen of liever steeds verder voortgaande verminking licht een gedenkbord uit 1896 in, welks mededeelingen door het gebouw zelve op verschillende punten worden bevestigd:

in memoriam.
dit godshuis is gebouwd in 1515. het eerste orgel vervaardigd in 1526, door magister johannes emedensis. in 1626 de steenen beeren van buiten aan de kerk afgebroken, de vensters verlaagd, twee kleine deuren n. en z. kant toegemetseld, en de predikstoel verplaatst. in 1740 het orgel verbeterd, door a. hins, toen c.h. swijghuisen pred. en de raadsheer h. appius en j.p. wolthuis kerkvoogden waren. daarna vergroot in 1789 door f.c. snitger tijdens w. folckers pred. en o. oomkens en a.e. stheeman kerkvoogden en j. ter haseborg geeligeerde waren. in 1792 is het steenen driekant aan den westergevel boven het orgel tot aan de zolder afgebroken, alsmede het steenen gewelf boven het orgel, rustende op twee zware steenen pilaren, ieder 18½ voet van de westergevel af, binnen de kerk staande. de pilaren waren met een boog vereenigd, tot boven de zolder. langs de noordkant der kerk, van af de pilaren tot het koor, de zolder met de balustrade afgebroken,

+ N.H. Kerk.

+ Literatuur.

+ Geschiedenis.

[p. 114]

Afb. 41. Scheemda. Ned. Herv. kerk. Plattegrond, situatie, detail, doorsneden en toren.

[p. 115]

en aan den oostergevel boven 't koor herplaatst. de hoofddeur aan de zuidzijde verwijderd en de tegenwoordige deuren daargesteld. het bestaande gewelf onder den zolder gemaakt, en met drie rozetten versierd. negen vensters veranderd, ieder in drie steenen ramen, waarin negen inscriptien, van negen voorname familien uit 't dorp aan de kerk cadeau gegeven. in 1850 de vensters weer verhoogd, en met ijzeren ramen en groote glazen voorzien. in 1874 het oude orgel verkocht, en eene nieuwe vervaardigd door r. meijer van veendam, toen t.e. ten have, mr. m.j. ter haseborg en f.h. buseman kerkv. waren, ingewijd 1 nov. door u.p. goudschaal pred. in 1888 is de westelijke gevel voorzien met een venster in ouden stijl, waaronder het beeld eener bijbellezende vrouw. thans de vensters van binnen met geprofileerde lijsten versierd, en de muren verfraaid. scheemda, den 10 juli 1896 g.p. ter haseborg, f.h. buseman, h. meder.
Op een gecementen gedenksteen boven den toreningang aan de wegzijde staat voorts: anno 1887 is door de kerkvoogden g.p. ter haseborg, f.h. buseman en h. meder laten afbreken en herbouwen dit bovengedeelte der toren behalve de oosten westelijke gevel.

De met een afwijking van 11½% naar het Noorden georiënteerde kerk⁺ (afb. 41) ligt midden in het dorp, met slechts terzijde noemenswaardige kerkhofgedeelten. De toren staat ten N.W., met de zuidelijke zijde aan den rijweg. De kerk is gedekt met een (sedert 1792) afgewolfd zadeldak van niet al te⁺ steile helling; de bekapping is oud. De toren wordt sinds de wijziging van 1887 gedekt door een O.-W. loopend zadeldak, waarbij lagere N.-Z. loopende dakjes aansluiten.

Het kerkgebouw (afb. 41) vormt in plattegrond een langgerekten rechthoek⁺ met flauwe driezijdige sluiting, voorzien van een rechthoekig uitgebouwden traptoren in het westelijk deel van den noordwand.

Binnenwerks is de kerk in de as 26,65 M. lang en 8,40 M. breed. De muren⁺ zijn ± 1 M. dik, doch de westmuur 1,60 M. Het muurwerk reikt tot 10,50 M. boven den vloer, de nok ligt op ± 17 M. hoogte.

De vrijwel vierkante toren heeft zijden van 8,80-8,90 M. De tot 12,40 M. rechtopgaande muren zijn beneden ± 1,45 M. dik; ze hebben inwendig een aanzienlijke versnijding op 5,50 M., bij de aanzetten van den klokkezolder. De hoogte tot de windvaan bedraagt 25 M.

Kerk en toren zijn opgetrokken in baksteen, bij de eerste groot 29 à 30 ×⁺ 9 cM., 20 lagen 1,99 M. en bij den laatste 29 à 32 × 9,3 cM., 20 lagen 2,02-2,04 M. Van natuursteen is alleen gebruik gemaakt voor de sierdeelen der later aangebrachte ingangspoorten van kerk en toren.

Aan het vrij sterk met klimop begroeide kerkgebouw zijn geen moeten van⁺ beeren meer waarneembaar. Wel geven de spitsboogvensters duidelijk blijk hooger te zijn geweest, en daardoor een aannemelijker vorm te hebben gehad, mede in verhouding tot de hoogte der kerk.

Van de gedichte ingangen aan den westkant der langszijden spreekt de westelijke nog uitwendig. Beide vormen inwendig thans nissen. De Toskaansche pilasterpoorten met rondbogige doorgangen tegen den westgevel - waarboven het

+ Ligging.

+ Bedaking.

+ Plattegrond.

+ Maten.

+ Materialen.

+ Kerk. Uitwendig.

[p. 116]

venster met beneden beeldnis uit 1888 - en den zuidelijken sluitingswand zouden in 1792 aangebracht kunnen zijn. De traptoren is thans van buiten door een deur aan de westzijde toegankelijk; de oorspronkelijke toegang uit het kerkruim is gedicht met steen van 26 × 5,5 cM.

⁺ In het westelijk kerkgedeelte zijn nog slechts de toppen der muralen van de vroegere overwelving te vinden, aan de sluitingszijde geheele muraalbogen of aanzetten daarvan op kolonnet-stukken. Het huidige gedrukte, koofvormige houten tongewelf, dat met drie rozetten is versierd, blijkt gespijkerd tegen een vroegere zoldering met balken op gesneden sleutelstukken; deze is evenmin oorspronkelijk doch van veel vroeger dagteekening. De op het gedenkbord eveneens met zolder aangeduide galerij, die van de noordzijde naar den koorgevel verplaatst zou zijn, staat inderdaad wat voor de sluiting. Dit laatste kerkgedeelte is beneden door achterschotten van banken en deuren in het gangpad afgescheiden. De strook langs den westwand schuin onder de orgeltribune is eveneens afgeschoten.

⁺ De uitwendig vlakopgaande torenmuren (afb. 41 en pl. XXXVIII, 2) worden afgesloten door topgevels met zadeldakvormig gedekte trappen aan oost- en west-, en door puntgevels aan noord- en zuidzijde. Uit het dak rijst een zeskant houten klokkespitsje op, bestaande uit een open koepeltje op gesloten onderbouw. Het bouwwerk is toegankelijk door de zandsteenen Ionische pilasterpoort met Lodewijk XVI-vazen op het fronton aan de wegzijde, doch oorspronkelijk door een gedichten ingang in den westwand. Aan elke zijde bevinden zich twee flauw-spitsbogige galmgaten, in de trapgevels een spitsbogig spaarveld.

Het benedengedeelte is overkluisd door een koepelachtig gemetseld kruisgewelf met vier, in een sluitring samenkomende ribben van rechthoekige doorsnede.

De kerk bezit:

⁺ Preekstoel (XVII A), in den trant van dien te Eeksta, de kuipvelden met ingelegde paneelen tusschen vrijstaande Korintische zuiltjes, het klankbord met gezaagde opzetstukken en gezwenkte bekroning. De stoel wordt omgeven door een gewijzigd doophek met boogpaneelen uit denzelfden tijd.

⁺ Tribune met kanselvormig uitspringend middengedeelte (pl. XXXIX, 1) van het vroegere, naar het Rijksmuseum overgebrachte orgel, versierd met laatgothische barokke briefpaneelen, traceerwerk, driepasranden enz. Onder den druiper van het middendeel is een lint met twee lussen aangebracht, waarop schijnt te staan johannes emedensis anno m d iii en terzijde eveneens anno mccccciii. De zijvoluten zijn een latere toevoeging.

⁺ Bank met versierd fronton op de overhuiving (XIX A) en een groot aantal oude eiken banken (XVIII); koorgalerij met zuiltjes en snijwerk op de borstwering (XVII), waaronder draperierand-Lodewijk XVI (blijkbaar uit jaar van verplaatsing 1792).

+ Inwendig.

+ Toren.

+ Preekstoel.

+ Orgeltribune.

+ Banken.

[p. 117]

Onder vloer verborgen zerk met wapen voor Albert Horenken († 1598) en⁺ talrijke zerken op het kerkhof.

Twee dubbele kaarsarmen (XVII; pl. C, 2), op den preekstoel, lang 43 en⁺ hoog 28 cM.

Bolkroontje, zes-lichts, met opschrift: vereert aan de kerk van de scheemda door w.h. folkers predikant en s. stheeman ouderling dezer gemeente in den jaare 1792; soortgelijk kroontje en grooten bolkroon, met twee kransen van zes armen, hoog met ring 91 cM., beide met opschrift: (Gemaakt als) j. pelinck predikant a.e. stheeman en h. eppens kerkvoogden in de scheemda (waren) in den jaare 1810 (pl. CI, 3).

Ouden zilveren beker (herkeur: gekroonde O, IG), hoog 20,4 cM.; twee⁺ schotels (1821) en een grootere (1840); kan (1850).

In de torenbekroning hangt een klokje, in middellijn 50 en hoog 36 +⁺ 13 cM., met opschrift: verbum domini manet in eternum 1571; op den klokkezolder een klok, in middellijn 142 en hoog 111 + 31 cM., waarop staat: a^o. m dcxxv als henricus a freden pastor wypcko hitiens end epcko hayens kerckvoogden waren in den schemt. klaes sickmans me fecit.

Onder Scheemderzwaag een watermolen op den polder ‘Scheemderzwaag’,⁺ gebouwd in 1879. Achtkante bovenkruier met schroef, geasphalteerd hout op veldmuren, gelijke houten kap.

+ Grafzerken.

+ Koperwerk.

+ Avondmaalszilver.

+ Klokken.

+ Molen.

Westerlee.

De NED. HERVORMDE KERK en haar toren behooren aan de Ned. Herv.⁺ gemeente.

literatuur. joosting, B I. - brucherus, blz. 235/6. - Teg. Staat, blz. 224. -⁺ van der aa, XII (1849), blz. 309. - Grafschr., blz. 404/10. - Avm. zilver, blz. 89. - Groninger Volks-alm., 1840, blz. 140/6.

geschiedenis. De parochie is van ouden datum, doch de tegenwoordige kerk werd⁺ in 1776 gesticht ter vervanging van een in oorsprong middeleeuwsche, doch in 1664 sterk gewijzigde voorgangster, welke eertijd aan den H. Georgius was gewijd. Het ontstaan is vastgelegd door een opschrift.

De kerk, die ondanks het bouwjaar is georiënteerd met een afwijking. van 8^o+ naar het Noorden, bestaat in een

Afb. 42. Westerlee. Ned. Herv. kerk. Plattegrond.

zaalgebouw met een bescheiden westtoren. Ze vormt in plattegrond (afb. 42) een rechthoek van 20,60 bij 8,30 M., met muren van 60 cM. dikte. De 4,18 M. voor de kerk uitspringenden toren is aan de voorzijde 4,70 M. breed en heeft muren van 70/80 cM.

+ N.H. Kerk.

+ Literatuur.

+ Geschiedenis.

+ Beschrijving.

[p. 118]

⁺ De in kruisverband gewerkte baksteen van kerk en toren meet 27 × 6,3 cM., 20 lagen 1,455 M. Van natuursteen is gebruik gemaakt voor de sierdeelen en met name het bovenstuk van het torenpoortje, en verder slechts voor de afdekkingen van de lisenen der kerk.

⁺ De vlakopgaande, onversierde toren heeft een laag ietwat inspringend bovendeel met aan elken kant een rondbogig galmgat. Hij wordt afgesloten door een gerekt afgeknot pyramidaal dak, waarop een open spitsje.

Het eenvoudige pilasterpoortje in den noordwand draagt een rijk met Lodewijk XVI-motieven versierd opzetstuk. Binnen een ovaal staat op dit laatste het opschrift: tot eer van god in het jaar 1776 toen abraham zuidema beroepen predikant michiel berents en luppe freriks kerkvoogden, de zijlvest derk daniels en de e. albert berents hyrtoe volmagten waren is dese kerk en toren gebouwt; hierboven de figuur van St. Joris, die den draak verslaat.

⁺ De kerkmuren worden verzwaard door aan den voet uitgezwenkte lisenen. De spitsboogvensters bevatten thans ijzeren ramen. Het zadeldak is aan beide korte zijden afgewolfd.

⁺ Het interieur heeft het aspect uit den bouwtijd vrijwel behouden (pl. XXXIX, 2). Het wordt overdekt door een houten tongewelf, dat boven het hoofdgestel der wandpilasters aanvangt.

De kerk bezit, meest uit den tijd van den bouw:

⁺ Rijkgesneden gelakten preekstoel in Lodewijk XVI-stijl, met allegorische vrouwefiguren binnen versierde omramingen op de kuippaneelen. De trap en het achterschot vertoonen nog Lodewijk XV- of althans vrijere motieven.⁺ Sierlijk staand tinnen doopschaaltje, hoog 10 en met grootste middellijn van 18,2 cM.

⁺ Opengewerkte afsluiting der doopruimte met balusters, en gesneden lezenaar in overgangsstijl.

⁺ Orgel (1817, volgens van der aa), het front met rijke Lodewijk XV-achtige vleugelstukken, doch met strengere bekroningen van muziekinstrumenten.⁺ Twee koperen bolkronen, tweemaal zes-lichts, hoog 65,5 cM.

Gegraveerden beker, met voorstelling der Annonciatie, Geboorte en Beweening aan het Kruis, op gedreven voet (pl. XCVIII, 3). Deze werd uit particulier bezit in 1715 geschonken, doch vertoont den stijl van het midden⁺ der 17e eeuw en is inderdaad gemerkt: 3/D (Groningen 1659) P? D.

In den toren hangt een klok, in middellijn 85 en hoog 72 + 18 cM., met het provinciewapen. Op de hals staat: de provincie van stadt en lande j. borchhardt fudunt enchusae, op den slagring: 1760 door besorginge van de heeren raatsheer j. van hooren en willem alberda gedeputeerde staaten; voorts onder het wapen, op banderolle: iure et tempore.

In de spits bevindt zich een kleine klok, in middellijn 47 en hoog 37 + 11 cM., met opschrift: abraham zuidema pastor luppe freriks en albert bee-

+ Materialen.

+ Toren.

+ Kerk.

+ Inwendig.

+ Preekstoel.

+ Doopschaaltje.

+ Doophek.

+ Orgel.

+ Kaarsenkronen. Avondmaalsbeker.

+ Klokken.

[p. 119]

rents kerkvoogden 1784. c. fremy m. fremy heidefeld me fecerunt.

Korenmolen, gebouwd in 1852, ter vervanging van een standerdmolen uit⁺ 1651. Achtkante bovenkruier met stelling, hout op steenen tusschen- en onderstuk, houten kap.

+ Molen.