Oost-Groningen

Onstwedde.

De NED. HERVORMDE KERK, eertijds gewijd aan den H. Nicolaas, en⁺ haar toren behooren aan de Ned. Herv. gemeente.

literatuur. joosting, II. - Grafschr., blz. 270. - De Opmerker, 1895, blz. 339. -⁺ Gron. Volksalm., 1902, blz. 115/6.

geschiedenis. De parochie komt voor in een oorkonde van 1150, als een der onder⁺ het patronaat van de abdey Corvey staande kerken.
De huidige kerk kan echter niet verder teruggaan dan de tweede helft der 15de eeuw. Het is niet geheel uitgesloten, dat de van kleinere steen gemetselde overwelving, die overigens tamelijk wel correspondeert met vensters en steunbeeren, achteraf is aangebracht of vernieuwd. De oudere toren, waarbij de kerk op eenigszins onregelmatige wijze aansluit, kan in de 14de eeuw zijn gebouwd.
Omtrent een herstelling van kerk en toren licht een gedenksteen uit 1713 in, alsook een opschrift boven den eersten torenzolder: onse kerk en toren vernieuwd in de jare 1837, dat met de gebruikelijke reserve op te vatten is. Kerk en toren zijn in 1928-'30 met rijkssubsidie gerestaureerd door den architect G. van Hoogevest, wiens verplicht rekenschap afleggen omtrent dit werk helaas achterwege bleef.

De kerk (afb. 39), die georienteerd is met een afwijking van 18^o naar het⁺ Noorden, telt vier rechthoekige traveeën en een vijfzijdige sluitingstravee. Voor de tweede travee staat aan de noordzijde een bij de restauratie vernieuwd portaal. Toen is tevens aan de zuidzijde tegen deze travee een verwarmingskelder en tegen den rechter muur der sluiting een consistorie aangebouwd.

+ N.H. Kerk.

+ Literatuur.

+ Geschiedenis en bouwperioden.

+ Plattegrond.

[p. 108]

Afb. 39. Onstwedde. Ned. Herv. kerk. Plattegrond, doorsneden en details.

[p. 109]

De kerk is binnenwerks in de as 31,85 M. lang en 9,28 M. breed; de muurdikte⁺ bedraagt 85 cM. De hoogte onder de kruin der gewelven beloopt 10,50 M., de daknok ligt op 16,50 M.

Oost- en westzijde van den tennaastenbij rechthoekigen toren meten ongeveer 9,20 en 9,36 M., zuid- en noordzijde 8,50 M.; aan eerstgenoemde kanten zijn de muren 1,70 M. dik, aan de zijkanten 1,52 M. Het rechtopgaand muurwerk reikt tot 21,50 M., de totale hoogte beloopt 41,20 M.

Kerk en toren zijn geheel opgetrokken van baksteen. Haar formaat is bij de⁺ kerkmuren 31 × 15 × 7,5 cM., 20 lagen 1,62 M., en bij de gewelven 25 × 12 × 6,5 cM. Slechts de aanzetstukken met onderkragingen en de sluitsteenen der ribben en bogen bestaan uit natuursteen. De steen van den toren meet 30,5 × 14,7 × 8,5 à 9 cM., 20 lagen 1,94 M., doch boven de galmgaten 30 × 14 × 8 cM., 20 lagen 1,88 M. en bij de mogelijkerwijs reeds oudtijds vernieuwde spits 30 × 14,5 × 7,8 cM., 20 lagen 1,78 M.; dit afgezien van latere inwendige beklamping en de recente vernieuwing van den top.

De toren (afb. 39 en pl. XXXVI) zou blijkens een oorspronkelijk omgaande⁺ waterlijst boven een versnijding op 7,25 M. aanvankelijk vrij gestaan kunnen hebben; de opening aan de oostzijde boven den eersten torenzolder kan een later ingebroken doorgang naar een vroegere galerij beteekenen. Het is een overigens vlakopgaand bouwwerk, dat door een van vier- tot achtkant ingesnoerde gemetselde naaldspits wordt afgesloten. Een toegang was alleen aan de oostzijde aanwezig; de ingang in den noordwand is van vrij jongen datum. Het bovendeel van den romp, die door tandlijsten wordt afgesloten, heeft aan west-, zuid- en noordkant een rondbogig galmgat. Het ten deele dichtgemetselde oostelijke galmgat geeft toegang tot den zolder der latere hoogere kerk; hierboven de moet van een ietwat steiler dak.

De kerk (afb. 39 en pl. XXXVI) wordt versterkt door beeren met twee lichte⁺ versnijdingen. Zij heeft hooge spitsboogvensters, waarvan de gedichte noordelijke bij de restauratie zijn geopend. Het venster in de tweede travee Nz. is reeds lang geleden dichtgemetseld of nooit aanwezig geweest, vanwege het portaal. Onder de vensters loopt een baksteenen waterlijst, die rechthoekig is gevoerd om den gedichten korfbogigen ingang in de eerste travee Zz. De oude gedenksteen in het vernieuwde portaal draagt het opschrift: ernest molanus pastor anno 1713 den 14 julius is kerk en toren hersteld timen bertels werkbaas jan jacob fecit.

De gepleisterde kerkruimte (pl. XXXVIII, 1) wordt overwelfd door eenvoudige⁺ netgewelven en een stergewelf in de sluiting, gescheiden door spitsbogige gordelbogen. De 1,09 M. lange aanzetstukken der in het gezicht gelaten hol geprofileerde baksteenen ribben en bogen rusten op van kraagsteentjes opgaande korte kolonnetten met forsche kapiteelen.

Het weinig beteekenende meubilair is bij de restauratie door een ander vervangen,⁺ waarbij de preekstoel voor het sluitingsvenster in de as is gesteld in plaats van zooals vroeger tegen het midden van den zuidwand.

+ Maten.

+ Materialen.

+ Beschrijving. Toren.

+ Kerk. Uitwendig.

+ Inwendig.

+ Inrichting.

[p. 110]

Afb. 40. Onstwedde. Boerderij Smeerling G. 38.

[p. 111]

De achtzijdige met maaswerkfriezen versierde kuip (pl. XXXVIII, 3) der uit⁺ de kerk afkomstige gothische doopvont dient als bloembak in den voortuin eener boerderij onder Veenhuizen. Het jaartal zal als 1324 te lezen zijn.

In den toren hangt een klok, in middellijn 118,5 en hoog 96 + 22 cM., met⁺ opschrift: vernieuwd toen te onstwedde abel hindriks boels maire adamus oomkens predikant harm abels migchels, boele berents luiring en harm jarkes karskens kerkvoogden waren. door m. fremy a. van bergen en zonen h. van bergen en c. fremy anno 1812 mdccc xii.

Smeerling G 38. Beste voorbeeld ter plaatse van een oude Westerwolder⁺ boerderij (afb. 40; het woonhuis, dat mogelijk eens ook buitenmuren in vakwerk had, in karakter XVIII, de schuur verbouwd in 1867); terzijde een bakhuis. De beide woonkamers toonen de in deze omgeving gebruikelijke bedsteden- en kastenbetimmering, en betegelden haardwand, verlevendigd door sterpatronen; in de potstallen der schuur stonden evenzoo de koeien met de koppen naar binnen.

Andere, soortgelijke boerderijen: E 58, met dwarsdeel; Havenstraat 4 (anker: 1778-SHS-HSS, doch achter ouder); met resp. geheel en deels ingebouwd voorhuis: E 113 (ankerjaartal 1840) en Dorpstraat 33 (anker: 1822). In de buurschap Mussel een open houten standerd-korenmolen uit 1e Exloërmond,⁺ hier gebouwd in 1869 (pl. XXXVII); op het bovenrad: roelof popkes mulder anno 1827 den 1 july; popke roelofs mulder peize den 1 july 1827 en harm klasen de man molenmaker 1827.

1.	Korenmolen Oz., gebouwd in 1855. Achtkante bovenkruier met stelling,^+ geasphalteerd hout op steenen tusschen- en onderstuk, gelijke houten kap.
2.	Koren- en pelmolen Wz., gebouwd in 1900. Type van nr. 1, met lage stelling; voorheen watermolen, aan Lange Diep te Klein Ulsda.

+ Doopvont.

+ Klok.

+ Boerderijen.

+ Standerdmolen.

+ Bovenkruiers.