Oost-Groningen

Nieuwe-Schans.

⁺ literatuur (dorp en kerk). blaeu, Toonneel der steden (449/50). - Kronijk van 1743 m. afb. t/o blz. 228 naar oudere prent. - Teg. Staat, blz. 436/7. - Beantw. Vragen Comm. van Onderwijs (Ms.). - kremer-westendorp, blz. 226 e.v. - van der aa, VIII (1846), blz. 147/9. - vinhuizen, Kroniek, blz. 396 (onnauwkeurig, zie Prov. Gron. Courant van 6 Maart 1882). - Gron. Volksalm., 1903, blz. 118/9.

⁺ geschiedenis. De Langeacker- of Nieuwe Schans werd in 1628 aangelegd bij den toenmaligen mond der Westerwoldsche A, omdat tengevolge van herdijking van eertijds aan den Dollard verloren grond de Bellingwolderschans of Oude Schans te ver landwaarts was komen te liggen. Eenzelfde lot trof eenigermate ook weer de Nieuwe Schans, zoodat in 1727 een half uur verder de Generaliteits- of Statenzijl werd aangelegd, welke bevestigd was door een ten tijde van den teg. staat reeds vervallen hoornwerk. Toenmaals was de tusschen de Oude- en Nieuwe Schans aangelegde kleine Boonerschans als vestingwerk reeds verdwenen (Vgl. ook Koster, blz. 23).
Tot op de ontmanteling in de 2e helft der 19de eeuw bleef de vesting intusschen als zoodanig van eenige beteekenis. Aan den vroegeren groot-begrepen aanleg herinnert thans nog de breede rechte hoofdstraat met deels stemmige bebouwing, de Voorstraat, ontstaan door aanplemping van de midden door de plaats loopende gracht.

+ Literatuur.

+ Geschiedenis.

[p. 95]

Kerkelijke gebouwen.

1. De NED. HERVORMDE KERK is een Zuid-Noord gericht rechthoekig⁺ zaalgebouw (afb. 32 en pl. XXXII, 1) van 16,57 bij 6,94 M. met muren van 70 cM., verlicht door rondboogvensters. Het ontstaan is vastgelegd op een bescheiden gedenksteen boven den ingang: jonkvrouwe magdalena adriana canter visscher heeft op

Afb. 32. Nieuwe-Schans. Ned. Herv. kerk. Plattegrond.

den 7 augustus 1751 den eersten steen van deze kerk geleyt. In 1752 was het op kosten van den Raad van State gestichte gebouwtje voltooid. Boven de kerkruimte was een ammunitie- en hooizolder aanwezig, ten behoeve waarvan in den voorgeveltop pakhuisvensters zijn aangebracht.

Bij de vergrooting gepaard gaande met het aanbrengen van een hooger stucgewelf, in het einde der 19de eeuw, is die ruimte vervallen. Verdere veranderingen waren het wegbreken van het voorportaal en het pleisteren van het gebouwtje aan de noordzijde.

De kerk bezit:

Preekstoel (XIX A).⁺

Koperen kaarsenkroon (XVIII; pl. CI, 2), tweemaal zes-lichts en twee kaarsarmen (XVIII?).

Reeds in het eerste deel der 19de eeuw droeg niet de kerk doch een afzonderlijk gebouw aan de Voorstraat (hoek Kruisstraat) een eerst in 1835 van het domein gekocht torentje met uurwerk en een klok van 1474. Thans bevat deze met leien bekleede dakruiter, die midden op een gebouw van één verdieping met hoog zadeldak tusschen sluitgevels staat (pl. XXXII, 2), echter een klok uit 1868 door A. van Bergen te Heiligerlee.

2. De onbeduidende voormalige SYNAGOGE (1811, blijkens thans verdwenen⁺ ankers) is ingericht tot garage.

+ N.H. Kerk.

+ Inventaris.

+ Synagoge.

Particuliere gebouwen.

1.	Voorstraat 22 heeft een eenvoudigen ingezwenkten halsgevel (XVIII B)^+ met aanzetkrullen en topfronton.
2.	Voorstraat 42 heeft een deur in omlijsting van Ionische pilasters.
3.	Hamdijk n^o. 12, te Boonerschans, typische oude Oldambster boerderij, heeft een woongedeelte met topgevel, waarin een plaat met: c.c. renken-g.m. starke, 1771, den 3 september. Dit bevat een opkamer (pl. XXXII, 3) met in blauwe kleuren beschilderden en gemarmerden gesneden bedstedenwand, van grenenhout, doch met eiken lijsten en loofwerk, breed 5,06 en

+ Woonhuizen.

[p. 96]

hoog 2,715 M., alsook een schoorsteen met rijken stuc-boezem (beide XVIII), welke verkocht zijn aan het Museum te Groningen.

1.	^+ Koren- en pelmolen, gebouwd in 1887, ter vervanging van een afgebranden bovenkruier uit 1761. Achtkante bovenkruier met (sinds eenige jaren verdwenen) stelling, hout op steenen tusschen- en onderstuk, geasphalteerd houten kap.
2.	Watermolen van den Staat der Nederlanden op den Lintelopolder, gebouwd in 1827, aan de Binnen-A Oz. Achtkante bovenkruier met schroef, riet op veldmuren, rieten kap; in 1940 aan beide roeden ‘verdekkerd’.

+ Molens.