Oost-Groningen

Midwolde.

⁺ De gemeente omvat de kerkdorpen Midwolde en Oostwolde; verder o.m. het gehucht Meerland.

+ Grondgebied.

Midwolde.

⁺ literatuur (kerk, dorp en borg). c. woebcken, Die Entstehung des Dollart, Aurich, 1928, passim. - joosting, blz. 63/4. - egg. beninga, Historie van Oost-Friesland ed. Harckenroht, Emden 1723, blz. 183 (ook in matthaeus, Analecta, 4^o, IV, blz. 180). - Oudheden en Gestichten, blz. 461. - Teg. Staat, blz. 221. - brucherus, blz. 216/8. - van der aa, VII (1846), blz. 944/8. - peters, Stad en Lande, blz. 105 (afb.). - Gron. Volksalm., 1926, blz. 54-77. - Grafschr., blz. 234/8.¹⁾

⁺ De NED. HERVORMDE KERK en haar toren behooren aan de Ned. Herv. gemeente.

+ Literatuur.

1) Eenige gegevens voornamelijk betreffende de 19e eeuwsche geschiedenis der kerk zijn ontleend aan het kerkvoogdij-archief door bemiddeling van den administreerend kerkvoogd, den heer U.A. van Bergen.

+ N.H. Kerk.

[p. 89]

geschiedenis. Tengevolge van de herhaalde overstroomingen van den Dollard⁺ werd de oorspronkelijke dorpskern allengs in zuidelijke richting naar den huidigen, Oost-West loopenden dorpsweg verplaatst. Dit bracht op den duur mede, dat de oude gemeenschappelijke kerk van Midwolde en Midwolder Hamrik, het latere Niewolde, verlaten werd voor de tegenwoordige. Begonnen werd met de stichting van den toren, blijkens het opschrift op den gedenksteen uit 1708.
Van de daarin genoemde kruiskerk met torens ‘op de vier hoeken’ zijn de fundamenten nog te vinden vlak ten N. van het restant van het vroegere kerkhof nabij de moderne boerderij ‘De olde kercke’ aan den landweg naar Niewolde. Dit gebouw staat afgebeeld op het zegel van het Oldambt uit 1347 en gebrekkig op een 17e of 18e eeuwsche koperen bus van het vroegere waterschap Termunterzijl (zie blz. 98 en pl. XCIX, 3). Beide voorstellingen geven inderdaad twee westtorens en twee andere te weerszijden van het koor te zien. Overigens geeft de meer uitgewerkte zegelafbeelding een basilicale kerk in Rijnlandsch-romaanschen trant, de bus een vermoedelijk drieschepige kerk met één zadeldak. Wellicht berust dit verschil op een verbouwing, waarop het bericht bij beninga zou kunnen slaan, dat Reinste, dochter van Hiske proost van Emden en gehuwd met den Wedder hoofdeling Hayo Addinga, de kerk uit haar eigen goed gesticht zou hebben, hetgeen dus in de eerste helft der 15de eeuw zou kunnen hebben plaatsgevonden.
Opmerking verdient intusschen, dat ten tijde van het maken der laatste voorstelling en het opschrift op den toren de genoemde merkwaardige dorpskerk nog ongeveer in wezen was en zelfs geregeld dienst deed. Al vermelden de ‘Oudheden en Gestichten’, dat de kerk ‘t'sedert langen tijd van alle kanten door de golven gebeukt werd’ en al moet reeds in 1667 een gemetselde toren omgevallen zijn en het schip bouwvallig geweest zijn - wat vermoedelijk de aanleiding was voor het Groninger raadsbesluit tot afbraak van 4 Juli 1668 -, de laatste predikatie in het oude gebouw schijnt eerst 18 Oct. 1738 te hebben plaats gevonden.
Blijkens gedenksteenen werd in 1738 en niet in 1717, gelijk de teg. staat vermeldt, tegen den toren een kerk gebouwd.
In de kerkvensters zijn in 1871 ijzeren ramen aangebracht.

De toren (afb. 30 en⁺

Afb. 30. Midwolde (O.). Ned. Herv. kerk. Plattegrond.

pl. XXXI, 4) welks zijkanten 6,26 M. uitspringen en welks voorzijde bijna even breedis, 6,28 M., heeft een rijzigen vlakopgaanden vierkanten onderbouw en een achtkant bovendeel, bestaande uit een lage gemetselde en een hoogere houten geleding met gebogen dak, waarop een open achtkant spitsje. Het formaat van de bak-

+ Geschiedenis.

+ Beschrijving. Toren.

[p. 90]

steen bedraagt 25 × 6 cM., 20 lagen 1,32 M. Aan de zuidzijde is later een aanbouwtje geplaatst van baksteen van 24,5 × 5 cM., 20 lagen 1,175 M. Aan de noordzijde van het rechtopgaande gedeelte bevindt zich boven den korfbogigen ingang een steen met opschrift: deze toren is gebouwd in den jare 1708 ter vervanging van de vier torens voorheen gestaan hebbende op de vier hoeken van de vervallende kruiskerk tusschen midwolda en nieuwolda als gemeenschappelijke tempel voor de beide gereformeerde gemeenten, toen onder het bestuur van den edel achtbaren heer johan hora, terwijl predikant dezer plaats was ds. jacobus sparringa. - 1930 laatst geverfd.

De schuine zijden der gemetselde achtkante geleding worden versterkt door lisenen, welker uitgezwenkte zandsteenen basementen met pinakel-potten aan den voet den overgang van vier- naar achtkant verzachten. De rechte zijden worden verlevendigd door rondbogige spaarvelden met zandsteenen aanzeten sluitblokken. Van de velden der bovengeleding van het achtkant zijn er vier tot galmgaten geopend en de tusschenliggende versierd met vazen op voetstukken, in relief.

⁺ De kerk (afb. 30 en pl. XXXI, 4) is een eenvoudig, in verhouding tot den toren zeer breed rechthoekig zaalgebouw van 24,70 bij 17,90 M. met muren van 70 cM. Ze is opgetrokken in baksteen van 27 × 6 cM., 20 lagen 1,32 M., en gebracht onder twee naar de beide korte zijden afgesnoten zadeldaken. Het gebouw wordt versterkt door tweemaal versneden beeren met ingezwenkte natuursteenen afdekkingen en is van groote spitsboogvensters voorzien.

Een kleine steen op den noordoosthoek vermeldt: a^o 1738 heeft anna maria hora den eersten steen geleit.

Aan de noordzijde bevindt zich een portaal, dat uit later tijd dateert of vernieuwd is, blijkens de wijze van aansluiting en de gebruikte baksteen van 22,5 × 5,5 cM., 20 lagen 1,19 M. Het fronton daarvan bevat een cartouche met opschrift: in den jare 1738 is dezen tempel ter eren godes geb. door de ed. heer johan hora raadshr. der stadt groningen etc. etc. en de e. jan ritzes in der tijt kerkvoogd dezes carsp. ingesegent den 26 october desselvigen jaars door d. wilhelmus schortinghuis bedienaar des evang. jesu christi deser plaatse. uit de woorden 1 koningen 8 vs 29 en 30 de ink^o. ps. 132 vs 7-9.

De twee door een beer - met daarboven weliswaar een roosvenster - gescheiden vensters in de sluiting en de beide afgesnoten zadeldaken zouden den indruk kunnen wekken, dat wij met een tweebeukige ruimte te maken hebben. Het interieur was echter steeds overwelfd door een gedrukt tongewelf met vlakke zijgedeelten, dat gedragen wordt door dwarsbalken. Aanvankelijk rustten deze op zes houten zuilen met composiete kapiteelen, waarvan echter in 1880 de vier buitenste door ijzeren kolommen moesten worden vervangen. Het overwegend oude eiken meubilair der kerk dateert uit den bouwtijd, met uitzondering van het orgel met Lodewijk XV-front.

+ Kerk.

[p. 91]

De kerk bezit:

Preekstoel in Lodewijk XIV-stijl (pl. XXX, 2), waarbij de kuipvelden met⁺ beneden schelpmotieven door voluutvormige stijlen verlevendigd worden en de trap sierlijk gesneden balusters bezit. Doophek (opstelling gewijzigd) uit dezelfde periode.

Avondmaalstafel (nog XVII?).

Orgel met rugpositief, de kas met rijke Lodewijk XV-versieringen. Het⁺ ontstaan wordt aangegeven door het volgende opschrift: mdccl xxii toen kerkvoogden waren de heer wiardus siccama borgermeester der stad groningen etc. etc. en de e. tonnis ebels zijlvest van termunterzijl is dit werk vervaardigd door den konst-meester a.a. hints, ingezegend door den weleerwaarden heer wilh. jan van eerten predikant van midwolda den 30 august. 1772.

Twee heerengestoelten, voorzien van het wapen-Hora Siccama met gesneden⁺ zijpaneelen en afdekking met lijsten, thans zonder opzetstuk; vele eenvoudige banken met gesneden zijstukken.

Vele hardsteenen grafzerken, waarvan verscheidene binnen het doophek;⁺ de oudste uit 1625 en verder o.a. een voor den bekenden predikant Wilhelmus Schortinghuis († 1750), met wapen (de toenmalige pastorie!), waaronder opschrift op draperie, lang 200 en breed 85 cM.

In het lantaarntje van den toren bevindt zich een klokje, in middellijn 69,5⁺ en hoog 56 + 12 cM., met opschrift: 1791. vernieuwt toen (te) midwolda kerkvoogden waaren de heer johan hora siccma raadsheer in groningen ende e. hans nannes door claudius fremy en mammeus fremy heidefeld. In den torenromp is een klok aanwezig, in middellijn 117 en hoog 92 + 22 cM., met opschrift: vernieuwd toen te midwolda kerkvoogden waren johan hora siccama oud-raadsheer der stad groningen en de e. eisso daniels en frederik adolf begemann pastor door andries heeres van bergen anno 1807.

Indien al een 13e eeuwsche klok van het vroegere kerkgebouw naar den nieuwen toren zou zijn overgebracht, zoo is deze in later tijd versmolten of althans verwijderd.

De ENNEMABORG met het achtergelegen boschcomplex is thans eigendom⁺ eener familievennootschap.

geschiedenis. De borg gaat in oorsprong ongetwijfeld terug op een nog middeleeuwsch⁺ gebouw, dat zijn naam moet danken aan een reeds aan het eind der 14de eeuw vermeld geslacht Ennens. In de laatste jaren der 16de eeuw behoorde de borg aan de Duirckens, van waaruit ze door huwelijk achtereenvolgens aan de families Clinge en Hora (Siccama) overging. Tenslotte werd het landgoed in 1817 verkocht aan een paar aanzienlijke personen uit de noordelijke provinciën, aan wier nakomelingen het nog behoort.
Voor de geschiedenis van het gebouw is vooral van belang Wilhelmus Hora (1654-'95), gehuwd met Anna Maria Clinge (vermoedelijk † 1708). In de scheidacte van haar erfgenamen dd. 12 Aug. 1709 is namelijk sprake van ‘de nieuws getimmerde

+ Preekstoel.

+ Orgel.

+ Banken.

+ Grafzerken.

+ Klokken.

+ Ennemaborg.

+ Geschiedenis.

[p. 92]

Borgh tot Midwolda’. Dit zal aldus te verstaan zijn, dat het onregelmatige laatmiddeleeuwsche gebouw met vier torens, dat op een teekening van J. Stellingwerf in den atlas van het Groninger Museum is vastgelegd, eenige jaren tevoren gemetamorfoseerd was in het nog bestaande.

⁺ Het statige rechthoekige landhuis van twee verdiepingen wordt gedekt door omgaande zadeldaken met forsche schoorsteenen op de vier hoeken. De voorgevel heeft in het midden een ingang met daarboven een rijk gesneden bovenlicht in klassicistische omlijsting, die langs een lage bordesstoep toegankelijk is, en vensters met de oude ruitindeeling. Dit front is geheel van jongere steen opgetrokken of althans daarmede bemetseld. De zij- en achtergevels toonen echter veel oudere steen uit twee onderscheidene perioden. Tevens is duidelijk, dat vroegere smallere vensteropeningen door schuiframen zijn vervangen.

Inwendig herinnert nauwelijks iets aan den oorspronkelijken bouwtijd en is ook behalve een aantal deuren, weinig uit den tijd der algeheele verbouwing overgevleven.

⁺ Watermolen op den polder Ennemaborgh, gebouwd in 1863, ter vervanging van den voorganger uit 1845. Houten spinnekop met schroef.

+ Beschrijving.

+ Molen.

Oostwolde.

⁺ De NED. HERVORMDE KERK en haar dakruiter behooren aan de Ned. Herv. gemeente.

⁺ literatuur. joosting, blz. 64. - Teg. Staat, blz. 220/1. - van der aa, VIII, (1846), blz. 566/7. - l. van bolhuis, Tweetal van plegtige redevoeringen enz., Groningen 1778, blz. 72 e.v. - peters, Stad en Lande, blz. 89 en 120 (afb.). - ozinga, Prot. Kerkenbouw, blz. 8, 44, 128, 134/5. - Grafschr., blz. 282/3. - Avm. zilver, blz. 60/1.

⁺ geschiedenis. De parochie wordt reeds vermeld in het 15de eeuwsche decanaatsregister. Moeilijk valt na te gaan uit welken tijd de - naar het schijnt kleine - kerk met volgens de oude kaarten der provincie vrijstaanden toren dateerde, welke werd afgebroken ten behoeve van den bouw der tegenwoordige in 1775. De mogelijkheid daartoe boden de successievelijke indijkingen van den Dollard-inham ten N. van den dijk Oostwolde-Finsterwolde, waarbij ook de kerk een aandeel in de nieuwe landerijen verwierf. Het ontstaan der toen opgerichte kerk is ook vastgelegd op een gedenksteen.

⁺ Deze kruiskerk (afb. 31 en pl. XXXI, 3) is opgetrokken in baksteen van 25 × 12 × 6 cM. Het pilasterpoortje met Lodewijk XVI-vaasbekroningen alsook de basementen en lijsten der hoeklisenen bestaan echter uit zandsteen. In plattegrond vormt ze een Grieksch kruis, bestaande uit een vierkant met zijden van 10,10 M., omgeven door armen ter diepte van 3.80 M. (aan de ingangszijde 4 M.); alles met muren ter dikte van 80 cM. Het gebouw wordt gedekt door afgeknotte zadeldaken, op de kruising bekroond door een achtkant houten torentje met twee open geledingen.

De zuidelijke arm is, onder verplaatsing van het ingangspoortje over 4 M.,

+ N.H. Kerk.

+ Literatuur.

+ Geschiedenis.

+ Beschrijving.

[p. 93]

verlengd in baksteen van 22 × 10½ × 5 cM., waaraan het opschrift in zijn boogveld herinnert: verbouwd in het jaar mdccclxxxii. Boven de ingangsomlijsting bevindt zich de gedenksteen, met opschrift: gebouwd in den jare mdcclxxv toen hier kerkvoogden waren de heeren wiardus siccama burgemeester in groningen etc. etc.

Afb. 31. Oostwolde. Ned. Herv. kerk. Plattegrond.

en henricus sparringa, secretaris, ont. & fiska. van het zijlvest der beide oldambten; en lambertus van bolhuis pastor was.

In 1882 ook moeten in de zuidelijke hoeken van het oorspronkelijke kruis lage vierkante aanbouwtjes zijn tot stand gekomen. Tevens zal toen het inwendige stucgewelven en -versieringen gekregen hebben. De traptoren in den noordoosthoek dateert daarentegen, blijkens het steenformaat, uit den bouwtijd; het aanbouwtje op den noordwesthoek is van vrij recenten datum. Het uit den stichtingstijd dateerende eiken meubilair (pl. XXX, 3) is eveneens in de 19de eeuw aangevuld.

De kerk bezit:

Preekstoel, de kuip en het achterschot⁺ met uitgesproken Lodewijk XVI-versieringen, doch met gebogen benedendeel en trapbalusters in Lodewijk XIV à XV-vormen; omgeven door een baluster-doophek, welks hoeklezenaar versierd is met medaillon-kop en profil in omlijsting van Lodewijk XVI-siertrossen (pl. XXX, 3).

Staande rijkgesneden mahoniehouten doopvont (± 1850?).⁺

Vijf luifelbanken, waarvan 2 met oorspronkelijke wapen-bekroningen en drie⁺ met jongere opzetstukken (XIX A); twee eenvoudiger en vele zeer eenvoudige banken.

Orgel, de kas in verwaterde Lodewijk XVI-vormen en de tribune met lezenaar,⁺ waaronder in door lofwerk omgeven cartouche: gebouwd in den jare mdcccx / toen hier kerkvoogden waren, de heren henrikus sparringa, oud ontvr. des termunter zijlvests, / en de e. jan willems roëmeling, en / de heer regnerus blauw pastoor was.

Koperen kaarsenkroon, tweemaal 8-lichts, met opschrift: deze kroon is⁺ gemaakt in den jare 1821 wanneer kerkvoogden waren de heeren mr. lodewijk hendrik siertsema en jan willems roëmling en de weleerwaarde heer regnerus blaauw predikant was te oostwold.

+ Preekstoel.

+ Doopvont.

+ Banken.

+ Orgel.

+ Kroon.

[p. 94]

⁺ Een aantal grafzerken, waaronder een uit 1626 en de overige uit de 18e en het begin der 19e eeuw, ten deele op het kerkhof.

⁺ Een klok, met middellijn van 74,5 en een hoogte van 59 + 18 cM., waarop te lezen staat: vernieuwd toen te oostwold kerkvoogden waren de heer henricus sparringa ende jan willems röemeling en regnerus blaauw pastor door andries heeres van bergen anno 1807.

⁺ Op de onderwijzerswoning in het gehucht Meerland hangt een uit de vroegere kerk van Oostwolde afkomstig verweerd klokje (XV of XVI), in middellijn 49 en hoog 44,5 cM., met opschrift in gothische minuskels: o rex glorie criste veni cum pace. (Door misverstaan der laatste woorden kwam men tot een dateering op 1200!).

⁺ De NED. HERV. PASTORIE nabij de kerk is een stemmig rechthoekig heerenhuis van twee verdiepingen met een zijgebouw, dat uitloopt in de catechisatiekamer. Het stichtingsjaar blijkt uit een gedenksteen: gebouwd in den jare mdcclxxi toen kerkvoogden waren de heeren wiardus siccama borgemeester der stad groningen etc. etc. en frederik sibinga uiris utr. dr. Inwendig eenige oude deuren.

⁺ Koren- en pelmolen, gebouwd in 1820 ter vervanging van een afgebranden bovenkruier uit 1788; van 1820 tot heden steeds in het bezit der familie Kranenborg. Achtkante bovenkruier met stelling, riet op steenen onderstuk, rieten kap.

+ Grafzerken.

+ Klok.

+ Schoolklok.

+ N.H. Pastorie.

+ Molen.